O`zbekiston Respublikasi fuqarolik huquqining manbalari - Huquqshunoslik - Referatlar

O`zbekiston Respublikasi fuqarolik huquqining manbalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

69.5 KB

Ko'chirib olish

O`zbekiston Respublikasi fuqarolik huquqining manbalari Reja: 1. Fuqarolik huquqi manbalari tushunchasi va turlari 2. Fuqarolik qonunlarining vaqt, hudud va shaxslar bo`yicha amalda bo`lishi 3. Fuqarolik huquqida qonun analogiyasi va huquq analogiyasi 4. Fuqarolik-huquqiy normalarni sharhlash va ularning turlari

Fuqarolik huquqining manbalari deganda, fuqarolik-huquqiy munosabatlarni tartibga soladigan normativ hujjatlar tushuniladi. Huquq manbaini tashkil etgan xalqning erki davlat erki bo`lib, ma`lum shaklda qonunlar va boshqa normativ hujjat larda ifodalanadi. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 7-moddasida: “Xalq davlat hokimiyatining birdan-bir manbaidir”, deb normalangan. Huquq manbalari to`g`risida so`z yuritilganda, birinchi navbatda qonun ustida to`xtalish lozim. O`zbekiston Respublikasida qonunlar Oliy Majlis – hokimiyatning qonun chiqaruvchi oliy organi tomonidan amalga oshiriladi. Qabul qilinadigan bu qonunlar barcha uchun majburiy bo`lgan normativ hujjatlardir. O`zbekiston Respublikasining asosiy qonuni – Konstitutsiya barcha qonunchilik uchun, jumladan, fuqarolik qonunchiligi uchun ham rahbariy manba hisoblanadi. Konstitutsiya normalari u yoki bu munosabatni umumiy holda, konstitutsiyaviy darajada normalaydi, fuqarolik huquqiga doir qonunlar esa, uni to`ldiradi, aniqlashtiradi. Mamlakatimizning Asosiy qonunida huquqning, shu jumladan, fuqarolik huquqining asosiy tamoyillari mustahkamlangan. Konstitutsiyaning 18,27,36,42,53,54,56-moddalari bevosita fuqarolik-huquqiy munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan. Masalan, Konstitutsiyaning 18- moddasida teng huquqlilik to`g`risida, 27-moddasida inson sha`ni, qadr- qimmatining qadrlanishi to`g`risida so`z boradi. 36-moddada esa, har bir shaxsning mulkdor bo`lishi mustahkamlab qo`yilgan. Vorislik huquqi qonun bilan kafolatlanishi ta`kidlangan. 42-moddada bo`lsa ijod erkinligi o`z ifodasini topgan. Konstitutsiyaning 53- moddasi alohida diqqatga sazovordir. Eng avvalo, Konstitutsiyada bir marta va ana shu moddada “bozor munosabatlari” o`z aksini topgan. Undan kelib chiqib, moddadagi quyidagi holatlarni alohida ko`rsatish mumkin:  O`zbekiston iqtisodiyotining negizini xilma-xil shakldagi mulk tashkil etishi;  iste`molchilar huquqlarining ustuvorligi;

 iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ullanish va mehnat qilish erkinligi;  barcha mulk shakllarining tengligi va huquqiy jihatdan bab-baravar muhofaza etilishi;  xususiy mulkning boshqa mulk shakllari kabi daxlsizligi va davlat muhofazasida ekanligi; – mulkdor faqat qonunda nazarda tutilgan hollarda va tartibdagina mulkidan mahrum etilishi mumkinligi kabi qoidalar. Bu holatlar keyinchalik mos ravishda O`zbekiston Respublikasining joriy qonun va qonunosti hujjatlarida o`z aksini topdi 1 . Konstitutsiyaning 54-moddasida esa mulk huquqining mazmuni bevosita o`z ifodasini topgan. Bunga asosan mulkdor o`ziga tegishli mol-mulkni o`z xohishiga ko`ra egallash, foydalanish, tasarruf qilishga haqli. Ayni paytda mulkdor huquqining chegaralari ham Konstitutsiyada belgilab berilgan. Ya`ni , mol- mulkdan foydalanish ekologik muhitga zarar yetkazmasligi, fuqarolar, yuridik shaxslar va davlatning qonun bilan qo`riqlanadigan huquq va manfaatlariga putur yetkazmasligi lozim. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaning qabul qilinishi davlatimizda yangi ijtimoiy va iqtisodiy munosabatlarning paydo bo`lishiga poydevor bo`ldi. Eng muhimi, Konstitutsiya fuqarolik huquqining asosiy ishtirokchisi hisoblangan inson va uning manfaatlarini oliy qadriyat deb hisoblaydi. O`zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi ham konstitutsiyaviy tamoyillarga asoslangan holda bozor iqtisodiyoti sharoitiga mos keladigan mexanizmni yaratishga qaratilgan. U fuqarolik-huquqiy munosabatlarni tartibga solishda alohida o`rinni egallaydi. “Qabul qilinadigan qonunlar va qonunchilikka oid hujjatlar o`zaro bog`langan bo`lishi va ijtimoiy yo`naltirilgan yaxlit bozor mexanizmining huquqiy 1 “Mulkchilik to`g`risida”gi, “Iste'molchilarning huquqlarini himoya qilish to`g`risida”gi, “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to`g`risida”gi, “Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to`g`risida”gi Qonunlari, Fuqarolik, Mehnat, Uy-joy kodekslari, “Iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish, xususiy mulk manfaatlarini himoya qilish va tadbirkorlikni rivojlantirishtirish chora-tadbirlari to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 21.01.1994 yilda-gi farmoni shular jumlasiga kiradi.

tizimini jadallik bilan yaratishga ko`maklashish kerak” 2 , – degan edi I.A.Karimov. Bozor munosabatlarining butun tizimini birlashtirishga va uning ichki uyg`unligini ta`minlashga xizmat 3 qiladigan, fuqarolik-huquqiy munosabatlarni tartibga soladigan, bozor iqtisodiyoti munosabatlari talablariga qaratilgan kodifikatsiyalashirilgan qonun bu – Fuqarolik kodeksidir. Amaldagi Fuqarolik kodeksi shaxslarning mulkiy huquqlari bilan bog`liq bo`lgan masalalarni yangicha hal qildi. Unda:  xilma-xil fuqarolik-huquqiy bitimlar tuzishda keng erkinlik va imkoniyatlar berilganligi;  fuqarolarning tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ullanishini keng tartibga solish;  fuqarolarning huquq layoqati kengaytirilganligi, ular yollanma mehnatdan foydalanish, xususiy mulkka, jumladan, xususiy korxonalarga ega bo`lishi, mulk shakllarining tengligi va uning himoyasi kafolatlanganligi;  fuqarolik-huquqiy munosabat subyekti bo`lgan yuridik shaxslarga o`z faoliyatlarini amalga oshirishda, xo`jalik ishlarini yuritishda keng imkoniyatlar berilganligini ta`kidlab o`tish joiz. Fuqarolik kodeksining tuzilishi bozor iqtisodiyoti talablariga mos keladigan fuqarolik huquqi tizimiga monanddir. O`zbekiston Respublikasining joriy qonunlari ham fuqarolik huquqining manbai hisoblanadi. Ularga Mulkchilik to`g`risidagi , Ijara to`g`risidagi , Tadbir k orlik faoliyati erkinligining kafolatlari to`g`risidagi , Qimmatli qrog`ozlar va fond birjalari to`g`risidagi , Garov to`g`risidagi , Lizing to`g`risidagi va boshqa qator qonunlar kiradi. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 76-moddasida “O`zbekiston Respublikasining Oliy Majlisi oliy davlat vakillik organi bo`lib, qonun chiqaruvchi hokimiyatni amalga oshiradi” deb ko`rsatilgan. Shunga ko`ra, O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan qabul qilingan va fuqarolik-huquqiy 2 Каримов И.А. Ўзбекистон - бозор муносабатларига ўтишнинг ўзига хос йўли. -Т.: Ўзбекистон. 1993. -70 б. 3 Yuqorida ko`rsatilgan joyda.

xarakteriga ega bo`lgan qonun hujjatlari fuqarolik huquqining manbaini tashkil etadi. Yuqoridagi qonunlar bunga misol bo`la oladi. Bugungi kunda yuzlab qonunlar fuqarolik-huquqiy xarakterdagi qonunlardir. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 94-moddasida “O`zbekiston Respublikasining Prezidenti Konstitutsiyaga va qonun-larga asoslanib hamda ularni ijro etish yuzasidan respublikaning butun hududida majburiy kuchga ega bo`lgan farmonlar, qarorlar va farmoyishlar chiqaradi”, deb belgilangan. Prezident tomonidan chiqariladigan mazkur farmonlar qonun osti hujjatlari deb yuritiladi. Prezident farmonlari turmushda, hayotda, xalq xo`jaligida, iqtisodiyotda, ishlab chiqarishda kechiktirib bo`lmaydigan munosabatlarni tartibga solish va mustahkamlash ehtiyojidan kelib chiqadi. Ularning aksariyati fuqarolik-huquqiy munosabatlarni tartibga solayotganligi uchun fuqarolik huquqining manbai bo`lib hisoblanadi. Bunga yaqqol misol qilib, “Iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish, xususiy mulk manfaatlarini himoya qilish va tadbirkorlikni rivojlantirish chora- tadbirlari to`g`risida”gi 1994 yil 21 yanvardagi Farmonini ko`rsatish mumkin. Amalda ushbu farmon O`zbekistonda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning ikkinchi bosqichini boshlab berdi. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 98-moddasida “Vazirlar Mahkamasi amaldagi qonunlarga muvofiq O`zbekiston Respublikasi hududidagi barcha organlar, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, mansabdor shaxslar va fuqarolar tomonidan bajarilishi majburiy bo`lgan qarorlar va farmoyishlar chiqaradi”, deb ko`rsatilgan. Shunga binoan Vazirlar Mahkamasi iqtisodiyotning, ijtimoiy va ma`naviy sohaning samarali faoliyatiga rahbarlikni, qonunlar, Oliy Majlisning boshqa qarorlari va Prezidentning farmonlari, qarorlari va farmoyishlari ijrosini ta`minlash yuzasidan qaror va farmoyishlar chiqaradi 4 . Bunga misol qilib, Vazirlar Mahkamasining 2003 yil 4 sentabrdagi “Qishloq xo`jaligi mahsulotlari yetishtiruvchilar bilan tayyorlov, xizmat ko`rsatish tashkilotlari o`rtasida 4 O`zbekiston Hukumatining normativ qarorlari fuqarolik huquqi manbai sifatidagi masala bo`yicha batafsil qaralsin: У.Чарияров. Правотворчество союзной республики (на материалах Узбекской ССР). -Т.: ФАН. 1991.

shartnomalar tuzish, ularni ro`yxatdan o`tkazish, bajarish shuningdek, ularning bajarilishi monitoringini olib borish tartibi to`g`risida”gi Nizomni tasdiqlash haqida qabul qilingan 383-sonli qarorini keltirish mumkin._ Respublika vazirliklari, Davlat qo`mitalari, idoralari o`z Nizomlari asosida chiqargan tegishli normativ hujjatlari ham fuqarolik huquqi manbalari hisoblanadi. Ayniqsa, fuqarolik huquqi sohasida Moliya, Tashqi iqtisodiy aloqalar, xorijiy investitsiyalar va savdo vazirligi, Qishloq va suv xo`jaligi vazirliklari, Davlat mulk qo`mitasi, “O`zbekengilsanoat” uyushmalari birmuncha ko`proq me`yoriy hujjatlar chiqaradilar. Ular tomonidan chiqarilgan me`yoriy hujjatlar mazkur soha uchun umummajburiy tusda bo`ladi. Viloyat, tuman va shahar hokimliklari o`ziga berilgan vakolatlar doirasida tegishli hududdagi barcha korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, birlashmalar, shuningdek mansabdor shaxslar va fuqarolar tomonidan bajarilishi zarur bo`lgan fuqarolik-huquqiy xarakterga ega bo`lgan qarorlar qabul qiladilar. Bunday qarorlar ham fuqarolik huquqining manbalari hisoblanadi. Fuqarolik qonun hujjatlarida tegishli normalar bo`lmagan taqdirda, bu munosabatlarni tartibga solishda mahalliy odat va an`analar qo`llaniladi (FKning 6-moddasi). Tadbirkorlik faoliyatining biron-bir sohasida vujudga kelgan va keng qo`llaniladigan xulq-atvor qoidasi biron-bir hujjatda yozilgan – yozilmaganidan qat`i nazar, ish muomalasi odati hisoblanadi. Fuqarolik qonun hujjatlarida tegishli normalar bo`lmagan taqdirda bu qonun hujjatlari bilan tartibga solinadigan munosabatlarga nisbatan mahalliy odat va an`analar qo`llaniladi. Biroq, qo`llaniladigan ish odatlari, mahalliy odatlar va an`analar qonun hujjatlari normalariga, shartnoma shartlari mazmuniga zid bo`lmasligi kerak (FKning 6-moddasi). Fuqarolik qonun hujjatlarini to`g`ri sharhlash va tadbiq etish uchun sud tajribasi muhim ahamiyatga ega bo`lsa ham, ammo u huquq manbai bo`lib hisoblanmaydi. Fuqarolik ishi bo`yicha sud tomonidan chiqarilgan qaror faqat mazkur ish uchungina majburiydir. O`zbekiston Respublikasining amaldagi

“Sudlar to`g`risida”gi qonuni 17-moddasida “Oliy sud Plenumi sud amaliyotini umumlashtirish materiallarini ko`rib chiqadi va qonun hujjatlarini qo`llash masalalari bo`yicha tushuntirishlar beradi”, deb belgilangan. Bunga binoan Oliy sud Plenumi sud ishlarini ko`rishda qonunlarni qo`llash masalalari yuzasidan sudlarga rahbariy tushuntirishlari fuqarolik huquqining manbalari bo`lmasa ham, barcha sudlar uchun majburiy hisoblanadi va sudlar tomonidan og`ishmay ijro etilishi shart. Bunga misol sifatida O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 1997 yil 2 maydagi “Xususiylashtirilgan turar-joylarga egalik qilish, ulardan foydalanish va ularni tasarruf qilish bilan bog`liq ishlar bo`yicha sud amaliyoti haqida”gi qarorini ko`rsatish mumkin (mazkur qarorga 11.09.98 yilda o`zgartirishlar kiritilgan). Shuningdek, O`zbekiston Respublikasi “Sudlar to`g`risida”gi qonunining 42-moddasi mazmuniga ko`ra, O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudi xo`jalik sudlov sohasida sud hokimiyatining eng yuqori organi bo`lib, u tomondan qabul qilingan hujjatlar qat`iy va O`zbekiston Respublikasining barcha hududida bajarilishi majburiydir. Oliy xo`jalik sudi Plenum majlisida dasturiy ko`rsatmalar qabul qiladi. Shuni aytish kerakki, O`zbekiston Respublikasining “Sudlar to`g`risida”gi qonunining 11-moddasida “O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga muvofiq, O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi va Oliy xo`jalik sudi O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisida qonunchilik tashabbusi huquqiga ega” deb ko`rsatilgan.

Fuqarolik qonunlarining vaqt, hudud va shaxslar bo`yicha amalda bo`lishi Fuqarolik qonunlarining amalda bo`lish vaqti deyilganda mazkur qonuniy hujjatning kuchga kirishi paytidan to huquqiy kuchini yo`qotish paytiga qadar bo`lgan davr nazarda tutiladi. O`zbekiston Respublikasining Normativ-huquqiy hujjatlar to`g`risidagi 2000 yil 14 dekabrda qabul qilingan qonunga ko`ra, O`zbekiston Respublikasining qonunlari va O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qarorlari, shuningdek, mahalliy davlat hokimiyati organlarining qarorlari, agar hujjatlarning o`zida boshqa muddat ko`rsatilgan bo`lmasa, rasman e`lon qilinganidan so`ng o`n kundan keyin kuchga kiradi 5 . O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qarorlari va farmoyishlarini e`lon qilish hamda amalga kiritish tartibi O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. Jumladan, normativ xarakterga ega bo`lgan qarorlarda ularning amalga kirish vaqti ko`rsatiladi, agar ko`rsatilmasa qarorlar qabul qilinib, matbuotda e`lon qilingan paytidan kuchga kiradi. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 83-moddasi, 2-qismiga asosan qonunlarni va boshqa normativ hujjatlarni qo`llashning zarur sharti ularning matbuotda e`lon qilinganligi hisoblanadi. E`lon qilinganlik deyilganda, qonun yoki normativ hujjat matni yoki asosiy mazmuni rasmiy manbalarda, matbuotda nashr etilganligi, ommaviy axborot vositalari, shu jumladan, radio, televideniye orqali ma`lum qilinganligi yoki xizmat tartibida ijrochilarga maxsus yetkazilganligi tushuniladi. Qonun hujjatining e`lon qilinganligi, undan hamma xabardor deb hisoblashga asos bo`ladi va kelajakda “men bu qonundan bexabarman” – degan vaj keltirishi shaxsning qonunga rioya qilmasligiga bahona bo`la olmaydi. Fuqarolik qonunlari, shu jumladan, Fuqarolik kodeksi ham, umumiy qoida bo`yicha faqat kelajak uchungina amalda bo`lib, orqaga qaytish kuchiga ega emas, 5 Ўзбекистон Республикасининг Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисидаги 2000 йил 14 декабрдаги қонуни. //”Норма” Юридик ахборот тизими. 2004 йил 1 апрелгача бўлган версияси.

ya`ni ular yangi qonunning amalga kiritilish vaqtiga qadar vujudga kelgan huquqiy munosabatlarga tadbiq etilmaydi (FKning 4-moddasi, 1-bandi). Qonunning orqaga qaytish kuchiga ega bo`lishi, ya`ni mazkur qonun amalga kiritilgan kunga qadar vujudga kelgan huquqiy munosabatlarga ham tadbiq etilishiga shu qonunning o`zida yoki boshqa qonunlarda to`g`ridan-to`g`ri nazarda tutilgan hollardagina yo`l qo`yiladi (FKning 4-moddasi, 2-bandi). Masalan, O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1996 yil 29 avgustdagi “O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksini amalga kiritish tartibi to`g`risida”gi Qarorining 6-bandida keltirilishicha, kodeks 187-moddasining qoidalari mulkka egalik qilish 1997 yilning 1 martiga qadar boshlangan va kodeks amalga kiritilayotgan vaqtda davom etayotgan hollarga ham tadbiq etiladi. (Axborot uchun: 187-moddaga muvofiq mulkdor bo`lmagan, lekin ko`chmas mol-mulkka o`n besh yil davomida yoki boshqa mol-mulkka besh yil davomida o`ziniki kabi halol, oshkora va uzluksiz egalik qilgan shaxs bu mol-mulkka mulk huquqini oladi). Fuqarolik qonunlari amalga kiritilguniga qadar vujudga kelgan munosabatlar bo`yicha bu qonun hujjati u amalga kiritilganidan keyin vujudga kelgan huquq va burchlarga nisbatan qo`llaniladi, tuzilgan shartnoma bo`yicha tomonlarning munosabatlari bundan mustasno. Fuqarolik-huquqiy xarakterdagi normativ hujjatlar to bekor qilingunicha yoki yangi hujjatlar bilan almashtirilgunicha amalda bo`ladi. Fuqarolik qonunlari muayyan hududga taalluqlidir. O`zbekiston Respublikasining normativ hujjatlari O`zbekiston hududida amalda bo`ladi. O`zbekiston qonun hujjatlarida va boshqa normativ hujjatlarda muayyan qoidalarning ma`lum viloyat, shahar yoki tuman hududidagina tadbiq qilinishi to`g`risida ko`rsatmalar bo`lishi mumkin. Fuqarolik qonunlarining shaxslarga nisbatan tadbiq etilishi deyilganda, uning barcha shaxslar, chunonchi, fuqarolar (O`zbekiston Respublikasi fuqarolari, boshqa davlatlarning fuqarolari, fuqaroligi bo`lmagan shaxslar) va yuridik shaxslar (mahalliy, xorijiy, qo`shma yuridik shaxslar) ga nisbatan bir xilda qo`llanilishi tushuniladi. Qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollar bundan mustasno.

Fuqarolik qonun hujjatlari umumiy qoida bo`yicha barcha uchun umummajburiy hisoblanadi. Lekin, muayyan sohani tartibga solishga qaratilgan qonun hujjatlari faqat shu soha vakillariga taalluqli bo`ladi. Masalan, “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to`g`risida”gi qonun aksiyadorlik jamiyati va uning aksiyadoriga, “Noshirlik faoliyati to`g`risida”gi qonun noshirlar va ularning faoliyatini tartibga solinishiga qo`llaniladi. Muayyan sohani tartibga soluvchi qonun hujjati shu soha vakillari bo`lmagan shaxslarga tadbiq etilmaydi. Fuqarolik huquqida qonun analogiyasi va huquq analogiyasi Fuqarolik qonunlari ijtimoiy hayot munosabatlarida kun sayin vujudga kelayotgan munosabatlarni to`la o`z ichiga olgan qoidalarni bera olmaydi. Turmushda fuqarolik huquqi normalari bilan nazarda tutilmagan yangi munosabatlar ham paydo bo`lishi mumkin. Shu sababli fuqarolik huquqida analogiyaga (qiyos, o`xshatishga) yo`l qo`yiladi. O`zbekiston Respublikasi FKning 5-moddasiga asosan fuqarolik-huquqiy munosabatlari qonun hujjatlari yoki taraflarning kelishuvi bilan to`g`ridan-to`g`ri tartibga solinmagan hollarda fuqarolik qonun hujjatlarining o`xshash munosabatlarni tartibga soluvchi normasi qo`llaniladi (qonun o`xshashligi). Agar qonun o`xshashligidan foydalanish mumkin bo`lmasa, taraflarning huquq va burchlari fuqarolik qonun hujjatlarining umumiy negizlari va mazmuni (huquq o`hshashligi) ga hamda halollik oqillik va adolat talablariga amal qilgan holda belgilanadi. Yuqorida ko`rsatilgan normaga binoan analogiya ikki turga bo`linadi: birinchisi – qonun bo`yicha, ikkinchisi – huquq bo`yicha. O`xshash munosabatlarni tartibga soladigan qonunni tadbiq etishga qonun analogiyasi deyilsa, nizoli munosabatni qonunlarning umumiy asoslari va ma`nosiga tayanib hal qilishga huquq analogiyasi deb ataladi.

Analogiya to`g`risidagi qonun (qoida) larni tadbiq etishda quyidagilarni nazarda tutish lozim. Birinchidan, yuqorida ko`rsatilgan qoidalarga faqat mazkur masala yuzasidan tegishli qonun va farmoyishlar bo`lmagan holdagina asoslanib ishni hal qilish mumkinligini, ikkinchidan, bunday analogiya tariqasida sud qarori faqat nizo uchun kuchda bo`lishligini va, uchinchidan, sud qonunlarning umumiy negizlari va mazmuniga quruqdan-quruq havola qilmay, balki qarorni ifodalashda sud qaysi qonunning umumiy asoslariga tayanib, o`z qarorini chiqarganligini ko`rsatishi lozim. Fuqarolik huquqlarini cheklaydigan va javobgarlik belgilaydigan normalarni o`xshashlik bo`yicha qo`llanishga yo`l qo`yilmaydi (FKning 5-moddasi, 3-bandi). Fuqarolik-huquqiy normalarni sharhlash va ularning turlari Fuqarolik-huquqiy normalarni tadbiq etish va sharhlash to`g`risida to`xtalib shuni aytish kerakki, huquqiy normalarni tadbiq etish deganda, konkret fuqarolik- huquqiy munosabatlarni tegishli huquq normasiga muvofiq holda qilinishi va bu munosabat yuzasidan majburiy kuchga ega bo`lgan qaror qabul qilinishi tushuniladi. Huquq normalari tadbiq etishga vakolatli bo`lgan davlat organlari tomonidan, chunonchi, sud, prokuratura, xo`jalik sudi va boshqa organlar, shuningdek ba`zi hollarda jamoat tashkilotlari tomonidan qo`llaniladi. Huquq normalarini tadbiq etish tushunchasidan ularga rioya qilish tushunchasi farq qiladi. Huquq normasini yuqorida aytilganidek, faqat muayyan vakolatli organlargina tadbiq etishlari mumkin bo`lsa, huquqiy normalarga rioya qilishga har bir shaxs (fuqarolar ham yuridik shaxslar ham) majburdir. Huquq normasining to`g`ri qo`llanilishi uning hozirgi vaqtda amalda bo`lish-bo`lmasligini, ya`ni uning bekor qilingan-qilinmaganligini yoxud o`zgartirilgan-o`zgartirilmaganligini, uning qanchalik majburiy bo`lish- bo`lmasligini va haqiqiy matnini aniqlash imkonini beradi. Huquq normasini tegishli fuqarolik-huquqiy munosabatga tadbiq etish uchun uning aniq mazmunini,

ma`nosini va ahamiyatini belgilash zarur. Huquq normasi ma`nosini belgilash va tushuntirishga qonunni sharhlash, deyiladi. Normani sharhlovchi subyektlar huquq normalariga rasmiy va norasmiy sharh beruvchilarga bo`linadi. Rasmiy sharh vakolatli bo`lgan hokimiyat organlari tomonidan berilib, ma`lum darajada majburiy kuchga ega bo`ladi. Bunday sharh Oliy Majlis tomonidan beriladi. Ular Respublika doirasida barcha fuqarolar va tashkilotlar uchun majburiy hisoblanadi. Shuningdek, mahalliy Kengashlar tomonidan beriladigan sharhlar ham rasmiy , ayni paytda majburiy hisoblanadi. Rasmiy sharhning turlaridan biri sud sharhlashidir. Ma`lum bir ishni hal qilishda sud tomonidan berilgan sharh chiqarilgan qarorning qonuniy kuchga kirganidan so`ng mazkur ish bo`yicha majburiy hisoblanadi. Ammo kelajakda shunga o`xshash boshqa ishni hal qilishda, boshqa sudlar, jumladan, shu sudning o`zi ham avvalgi ishning hal qilinishiga qarab masalan,i yecha olmaydi. Chunki , umumiy xarakterda bo`lgan ba`zi sharhlar Oliy sud Plenumi tomonidan beriladi. Shu tartibda qabul qilinadigan qarorlar sudlarda ishlarning bir xilda ko`rilishini ta`minlashga qaratilganligi sababli sudlar uchun majburiydir. Norasmiy sharh deb, majburiy kuchga ega bo`lmagan sharhga, masalan, ilmiy asarlarda, darsliklarda, ma`ruzalarda beriladigan sharhlarga aytiladi. Bunday sharhlar yuridik kuchga ega bo`lmasa ham qonunning ma`nosini aniqlashga yordam beradi. Ular imloviy, mantiqiy, tizimli va tarixiy sharhlashga bo`linadi. Imloviy sharhlashda imlo qoidalaridan foydalanib qonunda ishlatilgan ayrim so`zlar, jumlalar, ifodalarning ma`nosini aniqlash yo`li bilan huquqiy normalarning mazmuni belgilanadi. Masalan, FKning 30-moddasida “Ruhiy kasalligi yoki aqli zaifligi oqibatida o`z harakatlarining ahamiyatini tushuna olmaydigan yoki ularni boshqara olmaydigan fuqarolarni sud qonun hujjatlarida belgilab qo`yilgan tartibda muomalaga layoqatsiz deb topishi mumkin”, deyiladi. Bu yerda qonun chiqaruvchi ikkinchi “yoki” so`zini ishlatishi natijasida fuqaroni muomalaga layoqatsiz deb topish uchun ikkita asosdan bittasi, ya`ni o`z harakatlarining ahamiyatini tushuna

olmaslik yoki ularni boshqara olmaslikning mavjud bo`lishi yetarli ekanligini ifodalaydi. Mantiqiy sharhlashda qonunda ishlatilgan ifodalar, tushunchalar bir-biri bilan ichki, uzviy, mantiqiy bog`langanligini aniqlab, huquqiy normaning muzmuni belgilanadi. Masalan, FKning ushbu 30-moddasida “Ruhiy kasalligi yoki aqli zaifligi oqibatida o`z harakatlarining ahamiyatini tushuna olmaydigan yoki ularni boshqara olmaydigan fuqaroni sud qonun hujjatlarida belgilab qo`yilgan tartibda muomalaga layoqatsiz deb topish mumkin”, deb aytildi. Demak, voyaga yetgan fuqaro ruhiy kasal bo`lsa ham, to sud tomonidan “muomalaga layoqatsiz” deb tanilguniga qadar muomalaga layoqatli , deb faraz qilinadi. Tizimli sharhlashda huqu q normasining mazmuni uning huquq tizimida egallagan o`rnini belgilash, uni boshqa huquqiy normalar bilan taqqoslash yo`li bilan aniqlanadi. Masalan, 1963 yilda qabul qilingan GKning 321-moddasida mulkning ijaraga oluvchi tomonidan yomonlashtirilgan holda yetkazilgan zararlarning ijaraga beruvchi tomonidan qoplanishiga aytiladi. Bu yerda zarar yetkazilishi shartnoma bo`yicha olingan majburiyatni buzish bilan bog`liq bo`lgani uchun nizo GKning 479-moddasi bilan emas, 321-moddasi bilan hal qilinadi. Tarixiy sharhlashda huquq normasi qanday tarixiy vaziyatlarda qabul qilinganligini belgilash yo`li bilan aniqlanadi. Sharhlash o`zining hajmi bo`yicha tub ma`nodagi sharhda qonunning ma`nosi uning ifodalanish , ya`ni yozilish shakliga aynan to`g`ri kelishi kerak. Cheklangan sharhda qonunning ma`nosi uning ifodalanishiga qaraganda birmuncha torroq ko`rinadi. Kengaytirilgan sharhda qonunning mazmuni uning tub tahririga qaraganda birmuncha kengroq tushuniladi. Masalan, FKning 115-moddasida: “Bitimning qonun talab qiladigan shakliga rioya qilmaslik qonunda to`g`ridan-to`g`ri ko`rsatilgan holdagina uning haqiqiy emasligiga sabab bo`ladi”, deb yozilgan. Bunda “qonun” so`zi faqat Oliy Majlis tomonidan qabul qilingan normativ hujjatnigina bildirmay, balki huquqning boshqa normalarini o`zining ta`siriy kuchiga qarab imperativ va dispozitiv normalarga bo`linadi. Imperativ normalar, deb ma`lum bir huquqiy munosabatda qatnashuvchilarning erklari bilan

o`zgartirilishi mumkin bo`lmagan, qat`iy xarakterda bo`lgan, qat`iy buyruq beradigan normalarga aytiladi. Imperativ normalarga misol qilib “Fuqarolarning huquq layoqatidan yoki muomala layoqatidan to`la yoki qisman voz kechishi va huquq layoqati yoki muomala layoqatini cheklashga qaratilgan boshqa bitimlar o`z o`zidan haqiqiy emasdir” (FKning 23-moddasi, 3-qismi), deb aytilgan normani ko`rsatish mumkin. Dispozitiv normalar, deb taraflarning o`z ixtiyorlari bilan to`ldirilishi mumkin bo`lgan va shartnomalarda huquqiy munosabatlar ishtirokchilarining o`zaro kelishuvi bo`yicha tartibga solinishi mumkinligini ko`rsatadigan normalarga aytiladi. Masalan, FKning 223-moddasi 1-bandida ulushli mulkdagi mol-mulk ishtirokchilar o`rtasida ularning kelishuviga muvofiq taqsimlanishi mumkin deb yozilgan. Demak, bu huquqiy normaning mazmuniga ko`ra, umumiy mulk ishtirokchilari o`ziga tegishli bo`lgan ulushini o`zlarining kelishuvlariga muvofiq taqsimlashlari mumkin.

O'xshashlar

O`zbekiston Respublikasi – fuqarolik-huquqiy munosabatlar subyekti sifatida

O`zbekiston Respublikasi fuqarolik huquqi tushunchasi, tamoyillari va tizimi

O`zbekiston Respublikasi Prezidenti

Mehnat huquqining manbalari

Fuqarolik huquqining obyektlari