Sud-huquq islohotlari davrida fuqarolik protsessual kodeksini takomillashtirishning ayrim masalalari - Huquqshunoslik - Referatlar

Sud-huquq islohotlari davrida fuqarolik protsessual kodeksini takomillashtirishning ayrim masalalari

Yuklangan vaqt:

16.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

52.5 KB

Ko'chirib olish

Sud-huquq islohotlari davrida fuqarolik protsessual kodeksini takomillashtirishning ayrim masalalari Har bir mamlakatning kelajagi va istiqboli unda qonun ustuvorligini qanchalik kafolatlan ganligi bilan chambarchas bog`liqdir. qonun-jamiyat taraqqiyotining asosiy sharti hisoblanadi. Shu ma`noda jamiyatdagi har bir shaxsning turmush tarzi qonunga muvofiq bo`lishi lozim. O`z navbatida qonun fuqarolarning huquq va erkinliklarini himoya qilmog`i, ularning tinch va osuda hayotini ta`minlashi kerak. Mustaqillik tufayli xalqimizning ruhiga mos Konstitutsiya mizga, davlat tilimizga, urf-odatlarimiz va an`analarimizga ega bo`ldik. O`tgan davr mobaynida juda katta yutuqlarga erishdik. Yakin o`tmishimizni eslaylik, solishtirib ko`raylik, dunyoqarashimiz, bilimimiz, ma`naviyatimiz benihoya o`zgardi. Onggimiz, milliy g`ururimiz yuksaldi. Boshlangan iqtisodiy islohotlar, huquqiy islohotlar o`z samarasini bera boshladi. Konstitutsiyada sud hokimiyatiga to`la mustaqillik berilganligi, sudyalarning faqat qonunga bo`ysunishlari, ularga qonun darajasida erkin faoliyat olib borish huquqining berilishi davlatchiligimiz ning demokratik tamoyillarga asoslanganligi natijasidir. Kons titutsiyada belgilanganidek, «Sudyalarning odil sudlovni amalga oshirishi borasidagi faoliyatiga biron bir tarzda aralashishga yo`l qo`yilmaydi va bunday aralashish qonunga muvofiq javobgarlikka sabab bo`ladi. Sudyalarning daxlsizligi qonun bilan kafolat lanadi». Ma`lumki, davlat va jamiyatning obro`si o`sha davlatda mavjud bo`lgan sud va sudyalarning qonun talablariga og`ishmasdan amal qilishlariga, qabul qilingan har qanday qarorlar qonun normalariga nechog`lik mos kelishiga bevosita bog`liqdir. Darhaqiqat, qonunlarimiz meyerida bo`lsa-yu, sud tizimida ishlovchilar uning normasiga mos qaror qabul qilmasa yoki boshqacha tadbiq qilinsa, yo`l qo`yilgan nuqsonlar, avvalo, sud tizimining obro`siga putur yetkazadi. Sud obro`siga putur yetkazilishi ayni zamonda davlat va jamiyat obro`siga putur yetkazilishi, deb qaralishi kerak.

Hozirgi vaqtda jamiyat taraqqiyotining barcha sohalarida tub islohotlar amalga oshirila boshlandi. Shunday islohotlardan biri sud tizimini ixtisoslashtirishdir. Bu soxada O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2000 yil 14 avgustda «Sud tizimini takomillashtirish to`g`risida»gi Farmoni qabul qilindi. Ushbu Farmon O`zbekistonda sud tizimini islox qilish va jahon andozalariga javob beradigan sud tizimini vujudga keltirishga qaratilgan muhim qadam bo`ldi. Unga ko`ra, fuqarolik hamda jinoyat ishlarini ko`ruvchi sudlar tashkil qilindi. Endilikda biz rivojlangan mamlakatlar sud tizimini, amaliyotini o`rganib, o`zimizga joriy qilishimiz lozim bo`ladi. Masalan, Germagiya Federativ Respublikasida umumiy (jinoiy va fuqarolik ishlari bo`yicha) sudlardan tashqari, maxsus ixtisoslashtirilgan sudlar tizimi mavjud bo`lib, ularga ma`muriy sudlar, mehnat nizolari bo`yicha sudlar, moliyaviy sudlar, oila sudlari, savdo-sotiq hamda ijtimoiy masalalar bo`yicha sudlar tashkil qilingan. Prezidentimizning ushbu Farmoni sud tizimini islox qilish ning debochasi bo`ldi. Hozirgi kunda sudlarni ixtisoslashtirishimiz uchun bir qator ishlarni amalga oshirishimiz lozim bo`ladi. Hozirgi kunda, mustaqil sudga erishish uchun hozircha to`liq tayyor emasligimizni ham hisobga olish kerak, chunki amalga oshirilayotgan tadbirlar o`tish davri islohotlaridir. Shu tufayli sud islohotni bir necha bosqichda amalga oshirish maqsadga muvofiqdir. Birinchi navbatda, uning barcha konsepsiya larini chuqur o`rganish va muhokama qilish rejasini o`ylab ko`rish; fuqarolik hamda jinoyat ishlarini kuruvchi sudlarni moddiy-tex nikaviy jihatdan ta`minlash hamda ishlarni ko`rish uchun sudyalarga shart-sharoitlar yaratish; tumanlararo sudlar o`rniga har bir tumanda fuqarolik sudlarini tashkil qilish; aholi sonini hisobga olib, sudyalar sonini ko`paytirish; nizolarning turlariga qarab sudya larni ixtisoslashtirish. Yuqorida ko`rsatib o`tilgan omillarni amaliyotda boskichma boskich amalga oshirsak, biz sud tizimini hamda sudyalarni ixtisoslashtirishimiz mumkin bo`ladi.

Bizning sud tizimimizda ham kelajakda alohida sudlar tashkil qilinsa, barcha toifadagi fuqarolik ishlarini sudda ko`rishning sifatini oshirishga, ularni o`z vaqtida adolatli hal qilishga qaratilgan yana bir kafolat bo`lardi. Sinalgan ba`zi masalalarni amalga oshirishni aslo kechiktirib bo`lmaydi, chunki ularni tezroq hal etishni vaqt taqozo etmokda. Masalan, sud jarayonini ixchamlashtirish, sudlarning moddiy ahvolini va ijtimoiy himoyasini yaxshilash, har bir sudyaning ko`rib hal etadigan jinoiy, fuqarolik ishlarining hajmini tahlil qilish, ularning ish sharoitlarini yaxshilash, egallab turgan lavozimlariga munosiblik mezonlarini ishlab chiqish shular jumlasidandir. Yurtboshimiz ta`kidlaganlaridek, eng avvalo, qonunchilik faoliyatimizdagi kamchiliklarni tanqidiy baholab, bartaraf etish, qonunlarimizning mukammal va izchil bo`lishiga erishmog`imiz shu bilan birga, qonunchilik va me`yoriy asoslarni shakllantirish, jamiyatni o`zgartirish va isloh etish jarayonidan oldinroq yurishi kerakligi to`g`risidagi ko`rsatmalarning davr talabi ekanligini amaliyot isbotlab bermoqda. Sud mustaqilligini mustaxkamlash va ularni moddiy tomondan ta`minlash qanchalik zarur bo`lmasin, agar islohotlar odil sudlov ning tub mohiyatiga tegishli bo`lmasa, yaxshi natijalar bermasligi aniq. Undan tashqari fuqarolik protsessual qonunchiligimizni tako millashtirish maqsadida fuqarolik protsessual kodeksidagi ayrim kamchiliklarni bartaraf qilish maqsadida quyidagi taklif va fikr-mulohazalarni bildirishni maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. Fuqarolik protsessual qonunchiligimizning ayrim ijobiy jixatlari bilan bir qatorda, ayrim kamchiliklardan ham xoli emas davlat organlari va boshqa organlar, shuningdek mansabdor shaxslar ning xatti-xarakatlari (qarorlari) ustidan berilgan shikoyat va arizalar bo`yicha ish yuritish doirasini yanada kengaytirishga qara - tilgan ayrim fikr-mulohazalarni bildirishni maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. Masalan, amaldagi FPKda oldingi GPKda ma`mu riy munosabatlardan kelib chiqadigan ishlarni yuritish institutida davlat organlari bilan fuqarolar o`rtasida kelib chiqadigan munosabatlardan biri grajdanlardan soliqlar, yig`imlar va davlat

majburiy straxovaniyasi bo`yicha undirish to`g`risida alohida bob ajratilib, bunday turkumdagi ishlarni sudga taalluqligi va ularni huquqiy tartibga solish masalalari yoritilgan edi. Amaldagi FPKda esa bunday tartibda ish yuritish o`z ifodasini topmagan. Vaholanki, bozor iqtisodiyoti jarayonida soliq bilan bog`liq tushumlar ommaviy va munitsipal mulklarning ma`lum miqdorini tashkil qiladi. Bu haqida huquqiy me`yorlarimizda “Respublika mulki respubli ka budjetiga tushadigan soliqlar, yig`imlar va boshqa majburiy to`lovlardan, shuningdek qonunlarda nazarda tutilgan asoslarga muvofiq boshqa tushumlar xisobidan tashkil etiladi” degan qoida Fuqarolik kodeksining 213-215 moddalarida o`z ifodasini topganligi soliq va boshqa yig`imlarni budjetimizda tutgan o`rni muhimligidan dalolat beradi. O`zbekiston Respublikasining Soliq kodeksida, soliqlar va yig`imlar bo`yicha boqimandalarni undirish tartibi to`g`risidagi qoidasida, jismoniy shaxslardan soliqlar va yig`imlar bo`yicha boqimandalarni hamda to`lanmagan jarimalarni undirish sud qarori asosida amalga oshirilishi, yuridik shaxslardan soliqlar va yig`im lar bo`yicha boqimandalarni, shuningdek moliyaviy jazo choralarining summalari va lenid summalarini undirish soliq organlari tomo nidan nizosiz ravishda amalga oshirilishi belgilangan. Soliq to`lovchilar bilan soliq organlari o`rtasidagi kelishmov chiliklar Soliq kodeksida yuqori soliq organlari va sud tomonidan xal etilishi, ya`ni alternativ sudlovlikka rioya etish lozimligi bayon etilgan. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, xususiy mulkchilik vujudga kelishi, tadbirkorlik va tijorat ishlarining rivojlanishi bozor munosabatlarida muhim o`rin tutishini nazarda tutgan holda, manfaatdor shaxslarning qonuniy huquqlarini himoya qilish maqsadida soliq munosabatlaridan kelib chiqadigan masalalarni hal etishni yanada oydinlashtirish niyatida Fuqarolik protsessual qonunchiligiga shu turkumga oid ishlarni sudda yechimini topishga qaratilgan qoidalarni FPKga kiritish dolzarb masala ekanligini ta`kidlash joizligi davr talabi deb qaralmog`i kerak. Shularga ko`ra 1963 yilgi GPKda o`z ifodasini topgan soliq

munosabatlaridan kelib chiqadigan ishlarning ayrim normalarini takomillashtirgan holda amaldagi FPKga quyidagi protsessual qoidalarni kiritishni lozim deb hisoblaymiz. Davlat organlari va mansabdor shaxslarning xatti-harakatlari ustidan sudga shikoyat qilish 3 kichik bo`lim 26 bobning 264-moddasi 4-bandi etib; 4) soliq organlarining xatti-harakatlari ustidan soliq to`lovchilar tomonidan berilgan shikoyatlar bo`yicha ishlardir. Shu bo`limga “Soliq organlarining xatti-harakatlari ustidan berilgan shikoyatlar” deb nomlangan alohida 291-bobni kiritib, uning mazmuni quyidagi qoidalarda o`z ifodasini topishi maqsadga muvofiq deb o`ylaymiz. 2761-modda. Arizaning taalluqliligi Soliq to`lovchilar bilan soliq organlari o`rtasida soliq undirishga oid shikoyatlar yuqori soliq organlariga yoki bevosita sudga taalluqlidir. 2762-modda. Shikoyatning sudlovligi Soliq organlari yoki soliq organlarining mansabdor shaxslari soliq to`lovchilarga nisbatan xatti-harakatlari ustidan shikoyat shikoyatchining xohishiga ko`ra o`zi yashab turgan joydagi sudga yoki soliq organi yoxud mansabdor shaxsning ish joyi joylashgan hududdagi sudga beriladi. 2763- modda. Shikoyat berish muddatlari 1. Soliq to`lovchi o`zining huquqi buzilgan xatti-harakat ma`lum bo`lgan kundan e`tiboran uch oy ichida yuqori organga yoki sudga murojaat etishga haqli. 2. Bo`ysunuv tartibidagi yuqori soliq organi yoki mansabdor shaxslar shikoyatni bir oy muddat ichida ko`rib chiqishi lozim. Agar soliq to`lovchining shikoyatiga rad javobi berilsa yoki u shikoyat bergan kundan e`tiboran bir oy ichida javob olmasa, shikoyat bilan sudga murojaat etishga haqli. 2764- modda. Shikoyatni ko`rish Shikoyatni ko`rish paytida sud quyidagilarni tekshirishi kerak: to`lovning mazkur turi qonunda nazarda tutilganmi-yo`qmi; soliq to`lovchini mazkur to`lovga tortish uchun qonuniy asoslar bormi; soliq organlari tomonidan to`lovga

tortishning qonunda belgilangan tartibga rioya qilganmi; to`lovchi imtiyozga haqli bo`lsa uni e`tiborga olinganligi va ish uchun bo`lgan boshqa holatlarni aniqlaydi. 2765- modda. Sudning hal qiluv qarori Sud soliq organlari yoki mansabdor shaxslarning xatti-harakatlarini g`ayriqonuniy deb topsa, shikoyatni qanoatlantirish to`g`risida hal qiluv qarori chiqaradi va soliq to`lovchining talabini qanoatlantirish vazifasini yuklaydi. Agar sud shikoyatga sabab bo`lgan xatti-harakatni (qarorni) asossiz soliq to`lovchining huquqlari va erkinliklari buzilmagan deb topsa, u shikoyatni qanoatlantirishni rad etadi. Taalluqlilik va sudlovlikning belgilanishida birinchi instan siya sudlarining huquqiy doiralari nazarda tutildi. Hozirda qanday fuqarolik ishlarining sudlarga taaluqli bo`lishligi FPKning quyida ko`rsatilgan moddalari bilan belgilanadi. FPKning 31-moddasiga muvofiq sudlarga taalluqli ishlar bo`lishi uchun: Taraflardan hech bo`lmaganda bittasi fuqaro bo`lgan nizolar ga doir ishlar, qonunda bunday nizolarni hal qilish xo`jalik sudi yoki boshqa organlarga topshirilgan hollar bundan mustasno; FPKning 179-moddasida sanab o`tilgan alohida tartibda ko`riladigan ishlar; Qonun bilan sudlarning vakolatiga berilgan boshqa ishlar. Amaldagi protsessual qonunlarning fuqarolik ishlarini sudlarga taalluqliligiga oid huquqiy me`yorlarda (FPKning 31-moddasi) davlat organlari va boshqa organlar, shuningdek mansabdor shaxslarning xatti-harakatlari, qarorlari ustidan berilgan shikoyat va arizalar bo`yicha ish yuritish turi o`z ifodasini topgan. Vaholanki, bu ish yuritish turiga maxsus kichik bo`lim va unga tegishli 264-278 moddalar ajratilgan bo`lsa-da, FPKning 31-moddasida bu ish yuri tish turini sudga taalluqli ekanligi ko`rsatilmagan. Fikrimizcha, bu kamchilikni bartaraf etish maqsadida FPKning 31-moddasiga 3-band tarzida: “davlat organlari va boshqa organlar, shuningdek mansabdor shaxslarning xatti-harakatlari (qarorlari) ustidan berilgan shi koyatga oid ishlar”, degan qo`shimcha kiritilishi, shuningdek shu mod - daning 3-bandi esa 4-band qilib o`zgartirilishi maqsadga muvofiq bo`ladi.

Fuqarolik protsessual kodeksining 4-bobi sudga taalluqli ishlar deb nomlangan, 22 bob esa da`vo ishlarini yuritishning sudlovga taalluqlili deb nomlangan. Bizning fikrimizcha ikala bobni birlashtirib, fuqarolik ishlarining taalluqliligi deb nom lasak maqsadga muvofiq bo`ladi. Chunki biz Fuqarolik ishlarining taalluqliligi (podvedomstvennost) deganimizda bunday ishlarni ko`rish va hal qilish vazifasi qonun bilan muayyan davlat organi yoki jamoat tashkilotiga yuklatilganligi tushuniladi. Ma`lumki, fuqarolik ishlarini ko`ruvchi va hal qiluvchi organ lar: sud, prokuratura, hokimliklarning bo`limlari, kasaba uyushmasi tashkilotlari, hakamlar sudi va fuqarolik ishlarini ko`rish va hal qilishga vakolatli (huquqli) bo`lgan boshqa tashkilotlar hisoblana dilar. Binobarin biron-bir fuqarolik da`vo talablari qo`zg`atilganida masalani hal qilish burchi (vazifasi) qaysi bir davlat organiga yoki jamoat tashkilotiga yuklatilgani, ya`ni bu masalani hal qilish huquqi mazkur organga (tashkilotga) tegishli bo`lish-bo`lmasligini yoki boshqa organga murojaat qilish lozim bo`lishligini bilish kerak bo`ladi. Kodesning 15 bobi ish qo`zg`atish deb nomlangan. 148- moddasi ariza berish deb nomlangan uning mazmuni quyidagicha. Sudda fuqarolik ishlari yozma shaklda ariza berish yo`li bilan qo`zg`atiladi. Bu moddaningmazmunini quyidagicha bayon qilsak maqsadga muvofiq bo`ladi. Suda fuqarolik ishlari yozma shaklda ariza, da`vo arizasi, shikoyat berish yo`li bilan besh kunlik muddat ichida qo`z g`atiladi. Chunki sudga faqat ariza bilan emas, balki da`vo arizasi hamda shikoyat bilan ham murojaat qilinadi. 39-modda Taraflar deb nomlanib. Uning mazmuni quyidagicha belgilangan Da`vogar va javobgar fuqarolik protsessining taraflaridir. Da`vogar - o`zining buzilgan yoki nizolashilayotgan huquqlari yoxud qonun bilan qo`riqlanadigan manfaatlarini himoya qilish maq sadida sudga murojaat etgan yoinki manfaatini ko`zlab ish qo`zg`atil gan shaxs. Javobgar - sud tomonidan da`vogarning buzilgan huquqlari va qonun bilan qo`riqlanadigan manfaatlari yuzasidan javob berish uchun jalb qilingan shaxs.

Fuqarolik protsessida taraflar keng ma`noli tushuncha bo`lib, fuqarolik sud ishlarini yuritish turlari bo`yicha xar xil shakllarda keladi. Shuning uchun bu moddani mazmuni quyidagicha yangi taxrirda bayon qilinsa maqsadga muvofiq bo`ladi. Da`vo arizasi tartibida ko`riladigan ishlarda taraflar da`vogar va javobgar. Da`vogar - o`zining buzilgan yoki nizolashilayotgan huquqlari yoxud qonun bilan qo`riqlanadigan manfaatlarini himoya qilish maqsadida sudga murojaat etgan yoinki manfaatini ko`zlab ish qo`zg`atilgan shaxs. Javobgar - sud tomonidan da`vogarning buzilgan huquqlari va qonun bilan qo`riqlanadigan manfaatlari yuzasidan javob berish uchun jalb qilingan shaxs. Aloxida tartibda yuritiladigan ishlarda taraf arizachi. Arizachi- ishning yakunidan manfaatdor bo`lgan shaxs, prokuror, davlat boshqaruvi organlari aloxida yuritiladigan ishda ishtirok etuvchi shaxs. Buyruq tartibida ish yuritishda taraflar undiruvchi va qarzdor. Undiruvchi- qarzdorga ma`lum bo`lgan va tan olingan aniq faktlarga asoslangan, o`zining buzilgan huquq va manfaatlarini himoya qilish madsadida sudga ariza bilan murojaat qilgan shaxs. Qarzdor- sudning qonuniy kuchga kirgan buyrug`iga asosan undi ruvchining talabi bo`yicha javob berish uchun ijro idorasiga chaqirilgan shaxs. Davlat organlari va boshqa organlar, shuningdek mansabdor shaxslarning xatti- xarakatlari (qarorlari) ustidan berilgan shikoyat va arizalar bo`yicha ish yuritishda taraflar shikoyatchi va mansabdor shaxs. Shikoyatchi- o`zining buzilgan huquqlari va qonun bilan qo`riqlanadigan manfaatlarini himoya qilish maqsadida sudga shikoyat bilan murojaat etgan shaxs. Mansabdor shaxs- sud tomonidan shikoyatchining buzulgan huquq lari va qonun bilan qo`riqlanadigan manfaatlari yuzasidan javob berish uchun chaqirilgan shaxs. Undan tashqari fuqarolik protsessual kodeksida mavjud bo`lgan sirtdan hal qiluv qarori chiqarish to`g`risidagi 19-bobni kodeksdan chiqarib tashlash kerak. Chunki bu institut o`zini 10 yildan buyon oqlamay kelayapdi. Bu normaning

o`rniga taraflarni sud majlisiga majburiy keltirish masalasini kodeksga kiritishimiz lozim. Hozirgi kunda sirtdan chiqarilayotgan hal qiluv qarorlarining ijro etilishi ancha qiyinchilik tug`dirmoqda, sababi ijro bosqichida ijroni ta`minlash uchun avvalo qarzdorni topishga to`g`ri keladi. Qarzdor topilmagandan keyin ijrochilar qarzdorni qidirish to`g`ri sida qaror chiqarib ijro ishini to`xtatib qo`yadi. Hamda sud qaror larini ijrosini o`z vaqtida ta`minlanishiga to`sqinlik qiladi. Xulosa qilib aytadigan bo`lsak, yuqroridagi takliflarni berilishi, o`rganilishi, amalda qo`llanilishi bevosita fuqarolik kodeksini takomillashtirishga xizmat qiladi deb o`ylaymiz.

O'xshashlar

Fuqarolik protsessual muddatlar

Jinoyat-protsessual kodeksini takomillashtirishda liberallashtirishning o`rni

Sud-huquq islohotlari davrida O`zbekiston Respublikasi jinoyat qonunini liberallashtirish tushunchasi, maqsadi va asosiy yo`nalishlari

Jamiyat rivojining hozirgi bosqichida sud huquq tizimini isloh qilish masalalari

Prokuratura organlari xodimlari