Jamiyat rivojining hozirgi bosqichida sud huquq tizimini isloh qilish masalalari - Huquqshunoslik - Referatlar

Jamiyat rivojining hozirgi bosqichida sud huquq tizimini isloh qilish masalalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

111 KB

Ko'chirib olish

Jamiyat rivojining hozirgi bosqichida sud huquq tizimini isloh qilish masalalari Mustaqillikning dastlabki kunlaridayoq O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov tomonidan inson huquqlari va manfaatlarini himoya qilish davlat siyosatining ustuvor yo`nalishi deb e`lon qilindi. O`zbekiston Respublikasi inson huquqlarini himoya qilish bilan bog`liq 60dan ortiq xalqaro hujjatlarga qo`shildi. Amalga oshirilgan keng qamrovli islohotlar natijasida tarixan qisqa vaqt ichida mamlakatimizning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va ma`naviy hayotida chuqur o`zgarishlar yuz berdi. Inson huquqlari va erkinliklarini himoya qilish bo`yicha yaxlit huquqiy tizim yaratildi. Shakllantirishning muhim tarkibiy qismi bo`lgan sud-huquq tizimi qurilishining mutlaqo yangi konsepsiyasi amalda joriy etildi". Sud-huquq islohoti davomida O`zbekiston Respublikasining Jinoyat, Jinoyat-protsessual, Fuqarolik, Fuqarolik-protseyesual, Xo`jalik-protsessual kodekslari va boshqa kodekslari, xususan, "`Sudlar to`g`risida"gi, "Prokuratura to`g`risida"gi qonunlar qabul qilinib, ularda sudlar va huquqni muhofaza qilish organlari faoliyatining huquqiy asoslari belgilab berildi, fuqarolarning huquq va manfaatlarini sud tartibida ximoya qilishning samarali huquqiy mexanizmi yaratildi. So`nggi yillarda sud-xuquq islohotlarini yanada chuqurlashtirish, qonun ustuvorligini ta`minlash hamda fuqarolar huquq va erkinliklarini himoya qilishini kuchaytirish, jinoyatga oid siyosatni erkinlashtirish, sud ishlarini yuritish qoidalarini takomillashtirish, sud hokimiyatining mustaqilligini mustahkamlash yuzasidan talay ishlar amalga oshirildi. Asosiy yo`nalishlari davlatimiz boshlig`ining nutq va ma`ruzalarida belgilab berilgan sud-huquq islohotini amalga oshirish natijasida mamlakatda yaxlit sud tizimi yaratildi, sudyalarning mustakilligi kafolatlari kuchaytirildi, jinoiy jazolar liberallashtirildi, ishlarni sudlarda ko`rib chiqishning protsessual tartibi takomillashtirilib, odil sudlovni amalga oshirish tezkorligini ta`minlash choralari

kurildi. Mana shu va boshqa chora-tadbirlar ijobiy natijalar berdi, inson huquqdari va manfaatlarini himoya qilishni kuchaytirishga jiddiy ta`sir ko`rsatdi. Bu borada amalga oshirilgan ishlarni quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: Birinchidan, sudlarning ixtisoslashuvi amalga oshirildi. Fuqarolik ishlari, xo`jalik ishlari va jinoiy ishlar bo`yicha alohida-alohida sudlar tashkil etildiki, bu hol sudlov ishlarini yuritishning sifatini ancha oshirish imkonini berdi. Masalan, agar 2000 yilda hukmlarni bekor qilish va o`zgartirish sudlanganlarning umumiy soniga nisbatan 10,5 foizni tashkil etgan bo`lsa, 2006 yilda bu ko`rsatkich 3 foizdan kamroq bo`ldi. Ikkinchidan, hokimiyatni taqsimlash konstitutsiyaviy prinsipini amalga oshirish uchun sudlarni tashkiliy jihatdan, xususan, sudya kadrlar bilan ta`minlash masalalari bilan maxsus organ - O`zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Sudyalarni tanlash va lavozimlarga tavsiya etish bo`yicha oliy malaka komissiyasi shug`ullanmoqda. Sudyalik lavozimlariga nomzodlar taqdim etish, sudyalarning vakolatlarini to`xtatib qo`yish va muddatidan ilgari tugatish, sudyalarga nisbatan intizomiy ish qo`zg`atish, sudlarning faoliyati to`g`risidagi hisobotlarni muntazam eshitib borish kabi huquqlar ijro qiluvchi organ bo`lganligi sababli Adliya vazirligining vakolatlari doirasidan chiqarildi. Bu hol sudlar Adliya vazirligining ta`siridan to`la-to`kis holi bo`lganligini anglatadi. Sudyalar zahirasini shakllantirish bo`yicha sudyalar malaka hay`atlarining vakolatlari kengaytirilib, ular zimmasiga sudya kadrlarning dastlabki zahirasini yaratish vazifasi yuklatildi. Sudya kadrlarni tanlash va tayinlashning demokratik huquqiy mexanizmi yaratildi, sudyalik lavozimlariga nomzodlar tanlashning ko`p bo`g`ishsh tizimi nazarda tutildi. Uchinchidan, sudlar sud qarorlarini ijro etish kabi o`zlariga xos bo`lmagan vazifalardan holi etildi. "Sud hujjatlari va boshqa organlarning hujjatlarini ijro etish to`g`risida"gi Qonunning qabul qilinishi sud ijrochilarini sud tizimidan chiqarib, ijro qiluvchi hokimiyat tizimiga o`tkazish imkonini berdi, bu esa hokimiyatni taqsimlash

prinsipiga to`la-to`kis mos keladi. Ushbu Qonun qonunchilikdagi kamchiliklarga barham berish bilan bir vaqtda ijro ishi yuritilishining samaradorligini oshirishga, shuningdek, sud ijrochilari faoliyatini tartibga solishga, ularning huquqlari, majburiyatlari va maqomini qonun orqali mustahkamlashga qaratilgan bo`lib, ijro ishi yuritilishida sud ijrochilarining mas`uliyatini oshirishga, fuqarolar hamda yuridik shaxslar huquqlarini himoya qilishning huquqiy kafolatlarini kuchaytirishga xizmat qiladi. "Sud hujjatlari va boshqa organlarning hujjatlarini ijro etish to`g`risida"gi Qonunning vazifasi - har bir sud qarori moneliksiz ijro etilishini ta`minlashdan iboratdir. To`rtinchidan, 2001 yil 29 avgustda "Prokuratura to`g`risida"gi O`zbekiston Respublikasi Qonuni (yangi tahrirda) qabul qilinishi orqali prokuratura vakolatlarining hajmi, uning faoliyatini takomillashtirishning asosiy yo`nalishlari belgilandi, prokurorlarning bir qator vakolatlari cheklab qo`yildi. Masalan, Qonunning avvalgi tahriridan farqli o`laroq, yangi tahrirda fuqarolar prokuror nazorati obyektlari doirasidan chiqarildi. Demokratik jamiyatda ayrim fuqarolar emas, balki ularning huquqlari va qonuniy manfaatlariga qanday rioya etilayotganligi masalasi prokuror nazorati obyekti hisoblanadi. Prokuratura organlari fuqarolar huquqlari kamsitilish hollarining o`z vaqtida oldini olish maqsadida boshqaruv va nazorat organlari huquqiy hujjatlarining qay darajada qonuniy ekanligini kuzatib borishlari kerak. Bundan tashqari, "Prokuratura to`g`risida"gi O`zbekiston Respublikasi Qonuniga muvofiq prokurorlar sud qarorlarining ijrosini to`xtatib qo`yishga haqli emaslar. Bu norma qonun hujjatlariga kiritilgan boshqa o`zgartish va qo`shimchalar bilan bir qatorda sudlarning mustaqilligini ta`minladi, sud va prokuratura organlari vakolatlari o`rtasida zarur muvozanat o`rnatishga ko`maklashdi. Beshinchidan, sudlov ishlarini yuritish sohasida sud qarorlarining qonuniyligi, asosliligi va adolatliligini tekshirishning apellyatsiya tartibi joriy etildi, shuningdek, kassatsiya instituti isloh qilindi. Mazkur yangiliklar jinoyat ishini sudda yuritishda protsessning tortishuvchanligini va taraflarning teng huquqliligini, shu jumladan prokuror va advokatning teng huquqliligini ta`minlaydi. Sud yo`l qo`ygan xatolarni

tezkor ravishda bartaraf etishga ko`maklashadi. Masalan, agar apellyatsiya instituti joriy etilguniga qadar sudlar yo`l qo`ygan xatolarning 50 foiziga yaqini sudlar va prokuratura organlari tegishli mansabdor shaxslarning protestlari bo`yicha nazorat tartibida tuzatilgan bo`lsa, hozirgi vaqtga kelib bu ko`rsatkich 18 foizdan kamni tashkil etadi. Sud xatolarining 82 foizidan ortig`i taraflarning tortishuvi va teng huquqliligi ta`minlangan apellyatsiya hamda kassatsiya instansiyalarida tuzatilmoqda. Oltinchidan, ayblanuvchilarni qamoqda saklab turishning eng ko`p muddati olti oyga qisqartirildi. Ozodlikdan mahrum etish bilan bog`liq bo`lmagan boshqa ehtiyot choralarini qo`llash imkoniyati kengaydi. Buning natijasida so`nggi 4 yil ichida qamoqqa olish tarzidagi ehtiyot chorasidan foydalanish 2 martadan ko`proqqa kamaydi. Yettinchidan, qonunchilikda ilk bor sudlarda ishlarni ko`rib chiqishning muddatlari belgilandi, bu esa muqaddam sudlar faoliyatida mavjud bo`lgan sansalorlikka chek qo`yib, sud muhokamasi qisqa vaqt ichida va tezkor o`tkazilishini ta`minlash imkonini berdi. Agar 2000 yilda jinoyat ishlarining bir foizi sudlar tomonidan belgilangan muddatlarni buzgan holda ko`rib chiqilgan bo`lsa, so`ntti yillarda bunday salbiy ko`rinishlar kamday-kam uchraydi. Masalan, 2006 yilda jinoyat ishlarining bor-yo`g`i 0,02 foizi sudlar tomonidan belgilangan ikki oylik muddat buzilgan holda ko`rib chiqilgan. Sakkizinchidan, yarashuv instituti joriy etildi. Buning mohiyati shundaki, ijtimoiy xavfi katta bo`lmagan jinoyat sodir etgan shaxs o`z aybiga iqror bo`lganda, shuningdek, jabrlanuvchi yarashishda ixtiyoriy ravishda ishtirok etish istagini bildirgan va jabrlanuvchining ko`rgan zarari o`rnini qoplagan taqdirda, yarashuv munosabati bilan jinoiy javobgarlikdan ozod etiladi. Ta`kidlash kerakki, bu institut o`zbek xalqining milliy qadriyatlarini o`zida aks ettiradi. Bunday norma joriy etilganligi tufayli 2002-2007 yillar 60 ming nafardan ortiq kishi jinoiy javobgarliqdan ozod etildi va binobarin xuddi shuncha jabrlanuvchining xuquqi tiklandi. To`qqizinchidan, jinoyat qonuni keng ko`lamda liberallashtirildi, jinoyatlar tasnifi qayta ko`rib chiqildi va o`zgartirildi; uncha og`ir bo`lmagan va ijtimoiy xavfi katta bo`lmagan jinoiy qilmishlarning tarkibi kengaytirildi. Bundan tashqari bir qator

iqtisodiy jinoyatlar bo`yicha yetkazilgan moddiy ziyonning o`rni qoplangan taqdirda, ozodliqdan mahrum etish bilan bog`liq bo`lmagan jazolar qo`llash nazarda tutildi. Jinoyatlarning tasnifi o`zgarishi va jinoiy jazolarni liberallashtirish natijasida sudlar ozodlikdan mahrum etish bilan bog`liq bo`lmagan jazo choralarini kengroq qo`llash imkoniga ega bo`ldilar. Prezident Islom Karimov ta`kidlaganidek, jinoiy jazo tizimini erkinlashtirishga doir chora-tadbirlar ham ulkan sotsial va ijtimoiy-siyosiy ahamiyatga ega bo`ldi. Buning natijasida og`ir va o`ta og`ir toifadagi jinoyatlarning 75 foizga yaqini ijtimoiy xavfi katta bo`lmagan jinoyatlar toifasiga o`tkazildi. Jinoyat kodeksidagi jinoyat sodir etgan shaxs yetkazilgan moddiy zararni to`liq qoplagan taqdirda, sud tomonidan unga nisbatan ozodlikdan mahrum etish tariqasida jazo tayinlashga yo`l qo`yilmaydigan normalar ancha kengaytirildi. Mazkur o`zgarishlar qabul qilinganidan so`ng sudlarning ozodliqdan mahrum etish tariqasidagi jazoni tayinlashi 2006 yilda 2000 yilga nisbatan qariyb 20 foizga kamaydi. Shuningdek, yarashuv instituti joriy etilgani ham bu borada muhim rol o`ynamoqda. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan sud-huquq islohotlari bayon etilganlardan ko`ra ko`proq sohalarni qamrab oladi va uni alohida tadqiq etish lozim. Davlatimiz boshlig`ining O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo`shma majlisida so`zlagan nutqi mamlakatda amalga oshirilayotgan sud-huquq islohotining yangi bosqichi uchun asos bo`ldi. Mamlakatimiz Prezidentining tashabbusiga binoan parlament tomonidan qabul qilingan "Qamoqqa olishga sanksiya berish huquqi sudlarga o`tkazilishi munosabati bilan O`zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o`zgartish va qo`shimchalar kiritish to`g`risida"gi O`zbekiston Respublikasi Qonuni insonning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklarini, daxlsizligini sud tomonidan samarali ximoya qilish borasidagi bir qator vazifalarni hal etishga qaratilgan. Qamoqqa olish tarzidagi ehtiyot chorasini sud tartibida qo`llashni nazarda tutuvchi mazkur Qonunning maqsadi quyidagilardan iborat:

1. Jinoyat protsessida shaxs huquqlari va erkinliklarini himoya qilish kafolatlarini kuchaytirish niyatida jinoyat-protsessual qonunlarni yanada liberallashtirish. Qamoqqa olish tarzidagi ehtiyot chorasini sud tartibida ko`llash erkinlik va shaxsiy daxlsizlik huquqini asossiz cheklashning oldini olish imkonini beradi. 2. Taraflarning tortishuvi va tengligi prinsiplariga muvofiq amalga oshiriladigan fuqarolarning adolatli sud muhokamasiga bo`lgan huquqlarini ro`yobga chiqarishda sudning rolini oshirish. 3. Ishni sudga qadar yuritish ustidan prokuror va sud nazorati nisbatini ta`minlashga, fuqaroni ushlab turish va qamoqqa olish asosli hamda qonuniy bo`lishi uchun tergov organlarining mas`uliyatini oshirishga qaratilgan. 4. Qamoqqa olish tarzidagi extiyot chorasini ko`llash va qamoqda saqlab turish muddatini uzaytirish inson huquqlarini cheklab qo`yish tusiga ega bo`lganligini e`tiborga olgan holda bu chorani ko`llash asoslarini, protsessual tartibini qat`iy reglamentlash. Prezident I.A.Karimov 2005 yil 28 yanvarda Oliy majlis Qonunchilik palatasi va Senatning qo`shma majlisidagi ma`ruzasida “Sud-huquq tizimini liberallashtirish borasida biz hal etishimiz lozim bo`lgan yana bir masala –jazolash tizimidan o`lim jazosini chiqarib tashlashdir”, deb ta`kidladilar. Haqiqatdan ham inson, uning hayoti jamiyatimizda oliy qadriyat deb tan olingan ekan, uni, hatto jinoyatchini ham hayotidan mahrum qilish masalasi nihoyatda ehtiyotkorona munosabatni talab qiladi. O`lim jazosi eng qadimgi jazo choralaridan hisoblanadi. Ushbu chora jinoyat huquqi vujudga kelgunga qadar qo`llanilgan. Jinoyat huquqi sohasida ko`zga ko`ringan olimlardan A.S.Tagansev “Hayotdan mahrum qilish jinoyatchilarga qarshi kurashning ijtimoiy chorasi sifatida ancha ilgari qo`llanilgan”, deydi. Kurrai zaminning ilg`or fikrli odamlari orasida ancha vaqtdan beri jinoiy jazo sifatida o`lim jazosining saqlanishi, uning qo`llanishi bahs-munozalarga sabab bo`lib kelmoqda.

Bunday bahslar yana ham davom etadigandek ko`rinadi. Agar tarixga nazar soladigan bo`lsak, bir necha asrlar oldin o`lim jazosini bekor qilish lozimligi haqida ayrim mutafakkirlar fikr bildirgan bo`lsalar, bugungi kunga kelib juda ko`p odamlar va huquqni himoya qiluvchi tashkilotlar o`lim jazosiga qarshi chiqishmoqda. O`lim jazosini qoldirish tarafdorlari jinoyatchilikning ko`payib borayotganligi va ushbu jazoni qo`llash orqali “ijtimoiy adolat tiklanajagini” asos sifatida ko`rsatadilar. O`lim jazosini bekor qilish lozim, deb hisoblovchilar esa ilmiy tadqiqotlar asosida o`lim jazosi amalda jinoyatchilik o`sishiga ta`sir ko`rsatmayotganligi, uning qo`llanishi insonning hayotga bo`lgan huquqini buzish ekanligini, ushbu chora jamiyatdagi kishilar xulq-atvorining salbiy tomonga o`zgarishiga, o`ta og`ir jinoyat sodir etgan shaxslarni ham ularni hayotdan mahrum qilmasdan turib, zararsizlantirish mumkinligini isbotlab berishga harakat qiladilar. Shaxsni asossiz ravishda o`lim jazosiga hukm qilishdek sudning xatosini tuzatib bo`lmaydi. 2008 yil 1 yanvaridan yuqorida nomlari tilga olingan qonunlar kuchga kirdi va ulardagi qoidalar amalda qo`llanila boshladi. Bugungi kunda ularning amaliyotga tatbiq etilishi qanday, kutilgan natijalarga erishildimi? degan savol tug`ilishi tabiiy. Ishonch bilan aytish mumkinki, ushbu qonunlar to`la ishlamoqda, ularni qo`llashda hech bir qiyinchilik yo`q. Masalan, 2008 yil 1 choragida prokurorlarning iltimosnomasiga binoan sudlar tomonidan 3272 nafar ayblanuvchiga nisbatan ehtiyot chorasi sifatida qamoqqa olishga sanksiya berilgan va qamoqda ushlab turish muddatini uzaytirish bo`yicha 10ta iltimosnoma qanoatlantirilgan. Shuni ham ta`kidlash lozimki, yuqoridagi qonunlarning qabul qilinishi bilan sud-huquq tizimini isloh qilish jarayoni tugagani yo`q. Aksincha, o`z yechimini kutayotgan muammolar va bajarilishi lozim bo`lgan vazifalar talaygina. Fikrimizning dalili sifatida O`zbekiston Respublikasining 2008 yil 11 apreldagi Qonuniga asosan JKning 58-moddasiga jinoyatga tayyorgarlik ko`rish va unga suiqasd qilish uchun jazo tayinlashga oid kiritilgan o`zgartirishlarni

keltirish mumkin. Bu ham davlatimizda insonparvarlik, adolat g`oyalariga rioya qilinayotganligining bir isbotidir. 2008 yilning “Yoshlar yili” deb e`lon qilinganligi munosabati bilan “Voyaga yetmaganlarning huquqlarini himoya qilishga oid qonunlarning takomillashtirilishi munosabati bilan O`zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o`zgartirish va qo`shimchalar kiritish to`g`risida”gi 2008 yil 16 apreldagi Qonuniga muvofiq qator qonunlarga voyaga yetmaganlarning huquqlarini muhofaza qilishga qaratilgan qo`shimcha va o`zgartirishlar kiritildi. Aytish joizki, voyaga yetmaganlar jinoyati kamaydi. Voyaga yetmaganlar jinoiy yoki g`ayriqonuniy faoliyatga jalb etganlik uchun javobgarlik kuchaytirildi. Hozirgi vaqtda odamlar savdosiga qarshi kurash ham eng dolzarb masalalardan hisoblanadi. 2007 yil fevralda Venada, ushbu muammoga bag`ishlangan xalqaro konferensiya materiallarida ko`rsatilishi, har yili 2,7 mln.ga yaqin shaxs ushbu jinoyatning “qurboni” bo`lmoqda, ularning 80% bolalar va ayollardir. Ushbu hodisaga qarshi kurash masalasi respublikamizda davlat miqyosida hal qilinm oqda. O`zR bolalarni boshqa davlatlarga yuborish uchun o`g`irlashning fuqarolik jihatlari to`g`risidagi Gaaga Konvensiyasi, odamlar savdosi va uchinchi shaxslar tomonidan fohishalarning ekspluatatsiya qilinishiga qarshi kurash to`g`risidagi Konvensiya va uning yakuniy protokoli va h.k. ishtirokchisi hisoblanadi. 2008 yil 17 aprelda “Odamlar savdosiga qarshi harakatlar” to`g`risidagi. Mamlakatimizda olib borilayotgan sud-huquq islohotlarining mantiqiy davomi sifatida O`zR Prezidentining 2008 yil 1 maydagi “O`zbekiston Respublikasida advokatura institutini yanada isloh qilish choralari to`g`risida”gi Farmonini keltirish mumkin. Albatta, amalga oshirilgan choralar sud-huquq islohotlarining yangi bosqichga ko`tarilganidan dalolat beradi, ammo quyidagi masalalar o`z yechimini kutmoqda: 1. O`zbekiston Respublikasi JKga kiritilgan o`zgarish va qo`shimchalar yana bir bor tanqidiy nuqtai nazardan ko`rib chiqilmog`i lozim. Keyingi vaqtda jinoyat qonuniga kiritilayotgan o`zgarishlarda qilmishni kriminalizatsiya qilishga nisbatan bir necha marta ko`payib ketdi.

2. Har bir qonun qabul qilingunga qadar ekspertlar xulosasi olinishi lozim. Yuqoridagi vazifalarning hal etilishi har bir shaxsning Konstitutsiya va qonunlarda belgilangan huquq va erkinliklarining buzilmasligini kafolatlaydi. Zero, amaldagi qonunlarni takomillashtirishdan asosiy maqsad insonparvarlik prinsipiga mos demokratik huquqiy davlat qurish, fuqarolarning huquqlarini ta`minlashdan iboratdir.

O'xshashlar

Sud-huquq islohotlari davrida fuqarolik protsessual kodeksini takomillashtirishning ayrim masalalari

Sud-huquqiy tizimini liberallashtirish marralari

O'zbekistonda demokratik jamiyat qurish jarayonlarini erkinlashtirish

Jamiyat, davlat va huquq

O'zbekistonda demokratik o'zgarishlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirish