Jamiyat, davlat va huquq - Huquqshunoslik - Referatlar

Jamiyat, davlat va huquq

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

82.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Jamiyat haqidagi g`oyalar va tushunchalar 2. Diniy, siyosiy va huquqiy qarashlarning paydo bo`lishi va rivojlanishi 3. Davlat va huquqning paydo bo`lishi haqidagi dunyoviy ta`limot 4. Davlat va huquqning paydo bo`lishi haqidagi markscha-lenincha ta`limot

www.arxiv.uz Jamiyat, jamiyat va inson, jamiyat va davlat masalalari qadim zamonlardan ilm ahli tomonidan o`rganib kelinayotgan masalalardir. Arastu (Aristotel), Forobiy kabi mutafakkirlar asarlarida inson, davlat va jamiyatning bir-biriga bo`lgan munosabati bayon qilingan. Ularning hammasi to`g`risida to`xtalib o`tishning zaruriyati yo`q, deb o`ylaymiz. Biz ham, ta`bir joiz bo`lsa, o`zimizning ana shu o`ta murakkab masalalar xususida xulosalarimizni, tushunchalarimizni keltiramiz. Birinchidan, jamiyat - odamlar o`rtasida sodir bo`ladigan ijtimoiy munosabatlar mahsulidir. Ikkinchidan, odamlarni jamoaga birlashtirgan bir butun organi zm bo`lib, uning mohiyati iqtisodiy, siyosiy, ma`naviy kabi ijtimoiy aloqalar munosabatlarda namoyon bo`ladi. Uchinchidan, insonlarni birlashitirgan jamiyat murakkab, tobora takomillashib boradigan oilaviy, milliy, sinfiy, ayrim guruhlar o`rtasidagi munosabatlar, manfaatlar asosida quriladi. Jamiyat tabiiy qonunlar va inson tomonidan qabul qilingan qonunlar asosida tashkil topadi va idora qilinadi. Jamiyat ilmiy adabiyotlarda ko`p jihatdan ijtimoiy munosabatlar tizimi nuqtai nazaridan o`rganiladi, uning negizini iqtisodiy munosabatlar tashkil yetishi va uning asosida turli ustqurmalar, masalan, siyosat, davlat, huquq, san`at, adabiyot va boshqalar qurilishi e`tirof etiladi. Jamiyat tarixiy nuqtai nazardan o`rganilganda ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalarga: quldorchilik, feodal, kapitalistik va kommunistik bosqichlarga bo`lib o`rganiladi. Bizning fikrimizcha, tarixiy jihatdan jamiyatni o`rganishda qadimiy dunyo, o`rta asrlar, yangi tarix kabi davrlarga bo`lib o`rganish maqsadga muvofiq bo`ladi. Jamiyat insonsiz bo`lishi mumkin emas. Inson jamiyatning tuzilishida va uning rivojlanishida asosiy rolni o`ynaydi. Jamiyat insonlarning bir-birlari bilan jamoa bo`lib yashashga tabiiy ehtiyojlari asosida paydo bo`lgan. Jamiyat paydo bo`lginidan boshlab bugungi kunga qadar rivojlanishda murakkab, turli shakllar va tarixiy bosqichlardan o`tdi. Masalan, ilk bor jamiyatning paydo bo`lishini oladigan bo`lsak, uni adabiyotlarda ibtidoiy jamoa tuzumi deb yuritadilar. Ibtidoiy jamoa tuzumi uzoq yillar davomida murakkab

www.arxiv.uz bo`lmagan, ya`ni tabaqa, sinflarga bo`linmagan oddiy shaklda amal qildi. Bugungi kundagi jamiyat o`ta murakkab ko`rinishda bo`lib, ularning ko`pchiligi bir millat asosida boshqa millatlar vakillarini birlashtirgan, masalan, Xitoy, Yaponiya, Hindiston, Frantsiya, Olmoniya, O`zbekiston kabi mamlakatlarda. AQShni oladigan bo`lsak, bunday jamiyatlar turli-tuman millatlar ittifoqidan tashkil topginini ko`ramiz. Ijtimoiy-siyosiy institutlar. Jamiyat turli ijtimoiy-siyosiy institutlarga bo`linadi. Boshqacha qilib aytganda, jamiyatda turli ijtimoiy Yoki siyosiy vazifani bajaruvchi tashkilotlar, organlar, muassasalar, birlashmalar mavjud bo`ladi. Arastu, Forobiylar aytganlaridek, insonlar ijtimoiy mavjudot bo`lganligi sababli kundalik turmushida, ya`ni mehnat qilish, o`qish, yashashda o`ziga o`xshagan boshqa insonlar bilan ijtimoiy munosabatlarga kirishib, turli ittifoq va tashkilotlarni ob`yektiv ravishda tashkil qiladilar. Jamiyatning birinchi tabiiy bo`ginini tashkil etgan institut - oiladir. Oila tabiiy qonunga ko`ra tashkil topadi, qon-qarindoshchilik munosabatlari asosida amal qiladi. Urug` bir nechta oilaning qon-qarindoshchilik asosida birlashishi va mulkni idora qilishi, umumiy, qarindoshchilik qoidalari asosida tashkil topishi bilan xarakterlanadi. Jamiyat taraqqiyotida bir necha urug`larning qo`shilishi bilan qabila, keyinchalik umumiy til, urf-odat kabi birlik asosida millat kelib chiqdi. Siyosiy institutlarning eng dastlabkisi - davlat bo`ldi. Sharqda, masalan, Navoiy asarlarida mulk («mulki Ajam») tushunchasi asosida davlat instituti tushunilgan. Davlat bilan bir vaqtda huquq instituti paydo bo`ldi. Jamiyat taraqqiyoti natijasida davlat bilan birga bugun ko`plab nodavlat tashkilotlar: kasaba uyushmalari, siyosiy partiyalar, turli-tuman ijtimoiy tashkilotlar yuzaga keldi. Jamiyat va hokimiyat. Inson tabiatan shunday xislatlarga egaki, bular undagi xulq-atvor va xatti-harakatlarga sabab bo`ladi. Forobiy aytginidek, sohibi qonun bu xislatlarni nazarda tutishi, ularni tuzatishi kerak. Boshqacha qilib aytganda, jamiyatga birlashgan fuqarolarni boshqarishi kerak. Jamiyatni boshqarish o`z- o`zidan amalga oshmaydi. Uni hokimiyat boshqaradi. Hokimiyat jamiyatni tartibga

www.arxiv.uz soladi. Unga qalb baxsh etadi. Hokimiyat izidan chiqqan jamiyatlarda barqarorlik va tartib yo`qoladi. Shu nuqtai nazardan hokimiyat masalasi jamiyatning yashashida muhim o`rinni egallaydi. Hokimiyat tufayli jamiyat hayotida sodir bo`ladigan ijtimoiy munosabatlar tartibga solinadi va ular ma`lum maqsad va vazifalarning bajarilishiga yo`naltirilgan bo`ladi. Hokimiyat turli shakl va xaraktyerda bo`lishi mumkin, masalan, nodavlat va davlat hokimiyatlari mavjuddir. Ularning har ikkisi ham jamiyatni boshqarish uchun tashkil etiladi. Sotsial hokimiyat Yoki ijtimoiy hokimiyat va siyosiy hokimiyat tushunchalariga kelganda shuni aytish kerakki, ijtimoiy hokimiyat urug`, qabila, guruh, sinf, xalq tomonidan tashkil etilgan kuch bo`lib, odamlarni o`ziga bo`ysundirgan holda ishontirish va majburlash usullari orqali umumiy manfaatni ta`minlash uchun xizmat qiladi. Hokimiyatni tashkil yetish va uning aniq amal qilishi ko`p omillarga bog`liq bo`ladi. Birinchidan, aniq tarixiy sharoitdan kelib chiqish kerak, ikkinchidan, iqtisodiyotniig darajasiga, uchinchidan, insonlarning, ayniqsa, hukmron doiralarning erkiga bog`liq bo`ladi. Hokimiyat to`g`risidagi ta`limotlarda «hukmronlik qilayotgan sub`yekt» degan tushunchaga katta e`tibor beriladi. Buning ma`nosi shuki, hokimiyat egasiz bo`lmaydi. Eng muhimi, hokimiyat kimga tegishli: xalq hokimiyatimi Yoki ayrim sinf, guruhlarniki ekanligini aniqlash muhimdir. Erk ana shu hokimiyat va uning egasini hokimiyat sub`yekti bilan bog`laydi, mustahkamlaydi. Rahbarlar va ularga bo`ysunuvchi, itoat etuvchilar, hukmronlik qiluvchilar va tobelar kabi tushunchalar mavjuddir. Hokimiyat egasi - sub`yekti rahbarlar bo`lsa, uning ob`yekti esa unga tobe shaxslardir. Hokimiyat masalasini ko`rayotganda uning muhim unsurlaridan bo`lmish erkdan tashqari boshqa unsurlari ham muhimdir. Masalan, hokimiyat kuchli bo`lsa, tartib bo`ladi, va aksincha, u kuchsiz bo`lsa, hokimiyatni odamlar mensimay qo`yishadi. Natijada qonunlar buziladi, ijtimoiy tartiblar izidan chiqadi. Hokimiyat xalqqa tayansa, uning ishonchiga sazovor bo`lsa kuchli bo`ladi. Buning uchun hokimiyat vakillari mafkura orqali hamda turli-tuman odamlarga va`dalar berish yo`llari va usullari bilan ularning ishonchini qozonishga harakat qiladi. N.Makiavellining so`zlari

www.arxiv.uz bilan aytganda, hokimiyatni mustahkamlash va markazlashtirish uchun turli usullardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Hokimiyat hamma vaqt jamiyat taraqiyotiga o`z ta`sirini o`tkazishga harakat qiladi. Turli siyosiy partiyalar, jamoat tashkilotlari, sinflar, tabaqalar, millatlar vakillari hokimiyatga egalik qilish uchun kurashadilar. Shu sababdan ham hokimiyat uchun kurash ba`zan qonli to`qnashuvlar, fuqarolik urushlarini keltirib chiqarishini biz tarixdan yaxshi bilamiz. Xulosa qilib aytganda, hokimiyat bevosita jamiyat bilan bog`liq bo`lib, u jamiyatning paydo bo`lishi bilan tashkil topadi. Hokimiyat turli ko`rinishlar va shakllarda rivojlangan murakkab ijtimoiy voqelikdir. Odatda, ilmiy kitoblarda uning ikki xil ko`rinishda mavjud bo`lishi e`tirof etiladi: siyosiy bo`lmagan va siyosiy hokimiyat. Ularning har ikkalasi umumiy sotsial hokimiyat tushunchasi bilan ta`riflanadi. Sotsial hokimiyat jamiyatga tartib, shakl beradi, rahbarlik qiladi. Odamlarning qonun va qonunlarga binoan yashashlarini ta`minlaydi. Shu sababdan ham hokimiyatning to`g`ri tashkil etilishi, uning omma bilan aloqadorligi, kuchliligi kabi sifatlari jamiyatning umumiy manfaatlarini, farovon hayotini, tinchligini ta`minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Kitoblarda ko`p jihatdan hokimiyat iqtisod asosida tashkil topgan ustqurma sifatida ta`riflanadi. Uning rivojlanishi, ko`rinishi, shakli va mazmuni iqtisodiy munosabatlar bilan belgilanadi. Ammo shuni yodda saqlash kerakki, hokimiyat jamiyatda rahbarlik qilayotgan kuchlar, sinflar, partiyalar va tabaqalar, ayniqsa ayrim shaxslarning erklariga, ularning g`oyalari va maqsadlariga bog`liq bo`lib, jamiyatning rivojlanishida ijobiy Yoki salbiy rol o`ynaydi. Agar g`oyalar, maqsadlar ilg`or, insoniy va ko`pchilik manfaatiga qaratilgan bo`lsa, so`zsiz, ijobiydir, va aksincha, faqat alohida guruh, partiya, tabaqaning manfaatiga qaratilgan bo`lsa, bunday hokimiyat totalitar, avtoritar, diktatorlik rejimlariga olib keladi. Hokimiyatning to`g`ri, demoqratiya tamoyillari asosida tashkil etilishi - ulug` ishdir. Masalan, Yaponiya, Olmoniya kabi mamlakatlar xalqlari baxt-saodatlari, ularning tinchliklari boisi tartib va qonunchilikning chinakam o`rnatilganligidadir.

www.arxiv.uz Rossiya, Afg`oniston kabi mamlakatlarda, afsuski, to`qnashuvlar, urushlar bu hokimiyatning, tartib, qoidalarning yaxshi shakllanmaginidan, kuchsizligidan, adashayotginidan dalolat beradi. O`zbekistonda esa, bugun shunday hokimiyat tashkil topdiki, u o`tish davrining qiyinchiliklari va injiqliklariga qaramasdan, mamlakatda tinchlikni ta`minladi. Jinoyatchilik, ayniqsa, o`ta xavfli uyushgan jinoyatchilikka qarshi o`z kuchini qarshi qo`yishga muvaffaq bo`ldi. Mamlakatda kuchli davlatchilikdan kuchli jamiyat sari rivojlanishni ta`minladi. Hokimiyat masalasi, eng avvalo, qonun-qoidalar bilan bog`liq bo`ladi. Hokimiyat o`z-o`zicha ishlay olmaydi. Uning o`zi, ichki tuzilishlari ham qonunlar va qoidalarga asoslangan bo`lishi kerak. Jamiyat a`zolarining yurish-turishlari ham qonunlar va qoidalar bilan belgilangan bo`lishi shart. Adabiyotlarda qonunlar va qoidalar (normalar) bir so`z bilan sotsial normalar deb yuritiladi. Ular ikki asosiy turga: majburiy xaraktyerda bo`lmagan (odob-axloq normalari) va hamma uchun majburiy (qonunlar)ga bo`linadi. Jamiyatda sotsial normalar yaxshi ishlangan va hayotiy bo`lsa, ularning amaliyotda qo`llanilishi yaxshi yo`lga qo`yilgan bo`lsa, bunday jamiyatda adolat, tinchlik, farovonlik mavjud bo`ladi. Jamiyatda sotsial normalar amal qilmasa, ular buzilsa, ayniqsa sohibi qonunlar tomonidan e`tiborsizlik bilan qaralsa, bunday jamiyatlarda parokandalik, tartibsizliklar bo`lishi muqarrardir. Jamiyat a`zolarining kundalik turmushlarida, ularning o`zaro munosabatlarida hukmronlik qiladigan va ularning dunyoqarashlarida ko`nikmalarga aylanib qolgan qoidalar - ularning ota-bobolari tomonidan o`rnatilgan, joriy etilgan qonunlar muqaddasligidir. Jamiyatda umumiy tinchlik, barqarorlik saqlashda hokimiyat ana shu qonuniyatlarga qatiy rioya qilishi kerak. Ijtimoiy tartibni o`rnatishda, muayyan tizimga solishda, boshqarishda, birinchi navbatda, odamlarning xatti-harakatlarini, yurish-turishlari, ularning jamoalari, tashkilotlari, organlarining faoliyatlari qoida va qonunlar asosida quriladi. Jamiyatdagi ijtimoiy tartib quyidagi qonuniyatlar asosida amalga oshiriladi. Birinchidan, muayyan tarixiy shart-sharoitni e`tiborga olish kerak. Jamiyatdagi iqtisodiy, siyosiy, ma`naviy dunyoqarashning rivojlanish darajasi,

www.arxiv.uz ochiqroq qilib aytganda, iqtisodiy munosabatlar va iqtisodiy kuchlarning bir-birlari bilan munosabat darajasi, sinfiy ziddiyatlar, hur fikrlilik kabilarni e`tiborga olgan holda rivojlanish maqsadga muvofiq bo`ladi. Ikkinchidan, odamlarning dunyoqarashlari, ruhiyati kabi omillar jamiyat taraqqiyotini tartibga solishda katta rol o`ynaydi. Masalan, jamiyat hayotida ro`y berayotgan, amalga oshirilayotgan iqtisodiy, siyosiy islohotlar aholi tomonidan qanday tushunilayapti va qay darajada qabul qilinayapti kabi masalalar muhim ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, huquqiy ong va huquqiy madaniyatni rivojlantirish ahamiyatlidir. Jamiyatda odamlar orasida, sinf va tabaqalar, millatlar o`rtasida kelishtiruv, tinchlik va o`zaro yordam berish g`oyalarini targ`ib yetish ahamiyatlidir. Uchinchidan, ijtimoiy tartib o`rnatish, odamlar, tashkilotlar, muassasalar o`rtasidagi munosabatlarni tartibga solish uchun qonunlarni joriy yetish lozim. Odatda ularni adabiyotlarda ikki turga bo`ladilar. Oddiy bir shaxsga taalluqli Yoki bir marotaba amal qiladigan normalar va murakkab, ya`ni hamma uchun barobar bo`lgan, doimiy amal qiladigan normalar. Normalar bilan jamiyat hayotini tartibga solish insoniyat hayotida eng muhim yutuqlardan biri hisoblanadi. Hamma uchun qat`iy qilib o`rnatilganligi va unga amal qilish davlat tomonidan ta`minlanishi jamiyatni tartibga keltiradi. Qonun- qoidalar qanchalik hayotiy, adolatli bo`lsa va ularni sohibi qonunlar amalga oshirishni ta`minlasalar, bunday jamiyatda ijtimoiy tartib yuksak bo`ladi. Aksincha, qoidalarga rioya etilmasa, qonunlar buzilsa, jamiyat hayotida tartibsizlik yuz beradi. Tartibsizlik jamiyatni oxir-oqibatda halokatga olib kelishi mumkin. Jamiyatda tartibsizlikni keltirib chiqaradigan kuchlar mavjud bo`ladi. Jinoyatchi guruhlar, turli-tuman siyosiy, diniy aqidaparastlarni misol qilib keltirish mumkin. Sohibi qonun hamma vaqt ana shu xavf va xatarlardan ogoh bo`lgan holda ularni bostirish uchun ijtimoiy tartibni mustahkamlashi kerak. Masalan, bugungi O`zbekiston, YAponiya kabi davlatlarda ijtimoiy tartib jamiyatning rivojlanishiga olib kelganligini ko`ramiz. Afg`oniston, Rossiya va Yana boshqa bir qator mamlakatlarda, aksincha, ijtimoiy tartibsizlikka olib keluvchi kuchlarning

www.arxiv.uz ustunligini kuzatamiz. Jamiyatning paydo bo`lishi va rivojlanishi masalasini o`rganadigan bo`lsak, birinchidan, uzoq yillar davomida adabiyotlarda ushbu masala birlamchi manba sifatida marksizm-leninizm ta`limoti asoschilaridan biri F.Engelsning «Oila, xususiy mulk va davlatning kelib chiqishi» asari asosida o`rganildi. F.Engelsning asari esa o`z navbatida mashhur amerikalik tarixchi olim L.Morganning «Qadimgi jamiyat» (1877 yil) degan asari asosida yozilgan edi. Ikkinchidan, jamiyatning paydo bo`lishi, rivojlanishi masalasi asosan evrotsentrik ta`limotlar, g`oyalarga tayandi. Uchinchidan, eng achinarlisi shundaki, inson «hayvonot dunyosidan» ajralib chiqqandan keyin jamiyatning dastlabki bosqichiga asos soldi Yoki inson maymunlar oilasidan ajralib chiqib, o`z jamiyatiga asos soldi, degan qarashlar va ta`limotlar hozircha adabiyotlarda hukmronlik qilib kelmoqda. Bizning fikrimizcha, bunday qarashlar ilmiy dalillarga asoslanmagan ta`limotlardir. Inson tabiatan inson bo`lib yaratilgini boshqa gap. Uning hayoti, madaniyati, tafakkuri turli tarixiy davrlarda turli bosqichlarni bosib o`tib, tsivilizatsiyaning yuqori rivojlanish bosqichiga erishgan. Bugun biz jamiyatni tarixiy jihatdan o`rganishda yuqorida sanab o`tilgan qarashlar, ta`limotlarga ergashmasdan, ularga asoslanmasdan ilmiy nuqtai nazardan yondashish imkoniyatiga egimiz. Bizning fikrimizcha, ilk bor jamiyatning tashkil topishida oilaga e`tiborni qaratishimiz zarur. Chunki odam tabiat qonunlariga ko`ra o`zi yakka yashamasdan, o`z naslini davom ettirish uchun barcha boshqa mavjudotlar kabi oila quradi. Oilada ona, ota va bolalar o`rtasida ijtimoiy munosabatlar vujudga keladi. Tabiiyki, oilani ham jamoa sifatida boshqarish zarur bo`ladi. Shu boisdan ham oilaning paydo bo`lishi ijtimoiy tartib va qoidalarning o`rnatilishiga olib keladi. Kitoblarda avval Ona boshqaruvi, ya`ni matriarxat o`rnatilgan va keyinchalik Ota hokimiyati - patriarxatning o`rnatilishiga olib kelgan, degan mulohazalar mavjuddir. Eng muhimi, bizning fikrimizcha, oilalarning shakllari turli zamonlarda turlicha bo`lishi va turli xalqdar va elatlarda ham oilaning turlicha sharhlanishiga qaramasdan, bugungi kunga qadar oilaning

www.arxiv.uz saqlanishi va rivojlanishini e`tiborga olish kerak. Uni jamiyat va davlatning ilk bor paydo bo`lgan bo`gini sifatida o`rganish davlat va huquq nazariyasi fanining vazifasiga kiradi. Arastu va Forobiylar ta`kidlaganlaridek, oilalardan urug`lar, qabilalar, butun bir mahalla va shahar (polis) davlatlarining tashkil topginini e`tirof etmoqchimiz. Ona (matriarxat) Yoki ota (patriarxat) boshqaruvi masalasiga kelganda, albatta, shunday tarixiy davrlar bo`lganki, qon-qarindoshchilik ona tomonidan belgilangan, ayniqsa, ko`p nikoxlilik Yoki ko`p xotinlilik va aksincha ko`p erlilik hollarida Ona yoki Otaning oilani, urug`ni boshqarishdagi roli o`zgarib turgan desak xato bo`lmaydi. Urug`larning ittifoqi natijasida butun bir mahallalar va mahallalarning yagona shaharga birlashishi oqibatida ijtimoiy hokimiyat, oila, urug` rahbarlarining o`zaro to`planib, maslahat, kengash orqali shaharlarni boshqarishi amalga oshiriladi. Ilmiy adabiyotlarda ko`p jihatdan davlat va huquq paydo bo`lishiga qadar davrda ibtidoiy jamoa tuzumining tashkil topganligi haqida yozilgan. Ibtidoiy jamoada hokimiyat urug`, qabila boshliqlarining obro`-e`tiborlariga tayangin. Oliy organi barcha urug` a`zolarining yig`ini, majlisi bo`lgan. Bu davrlarda hokimiyat ham jamiyatda shakllanib, undan ajralmagan holda amal qilgan. Hokimiyat to`g`ridan-to`g`ri barcha a`zolarning birga yashash, ishlash va harakat qilishlari asosida olib borilgan. Hokimiyat uchun maxsus tayyorlangan mutaxassislar Yoki qurollangan kuchlar bo`lmagan. Hamma mehnat qiladi va zarur bo`lganda hamma bir bo`lib urug`ni tashqi dushmanlardan himoya qiladi. Urug` rahbari - oqsoqolning urug`ga rahbarlik qilishi imkoniyatlari cheksiz bo`lgan. U zarur bo`lganda urug` a`zolarining umumiy yig`ilishlarida muhim masalalarni hal qilgan. Ayrim qoida va odat normalarini buzganlarga nisbatan chora ko`rgan. Bu yerda shuni aytish kerakki, jinoyatchiga nisbatan ko`rilgan chora-tadbirlar qat`iy bo`lib, ular o`z iaqtida oshkora amalga oshirilgan. Zarur bo`lganda eng oliy jazo - hayotdan mahrum yetish Yoki urug`dan badarg`a qilish choralari ham qo`llanilgan. Urug` a`zolari teng bo`lganlar. Ular orasida hech bir shaxs imtiyozlarga ega bo`lmagan, shu boisdan ham qoida buzuvchilar javobgarlikdan chetda qolishi mumkin bo`lmagan.

www.arxiv.uz Davlatli jamiyatlarga xos bo`lgan illatlar, masalan tanish-bilishchilik, qarindoshchilik, poraxo`rlik, o`g`irlik, sansalorlik, firibgarlik kabi nuqsonlarga o`rin bo`lmagan. Ibtidoiy jamoa a`zolarining xatti-harakatlari, turmush t`arzlari tajriba asosida vujudga kelgan odat, axloq qoidalari (normalari) asosida amalga oshirilgan. Keyinchalik ko`p yillar davomida takrorlangan va hamma uchun ma`qul va zarur bo`lgan odat qoidalari ibtidoiy maktablarda o`rgatilgan. Masalan, bizning O`zbekiston hududida ana shunday insoniyat tarixiga mansub bo`lgan qadimiy ibtidoiy maktabga misol tariqasida hozirgi Surxondaryo viloyatida saqlangan Zarautsoy suratlarini keltirish mumkin. Zarautsoy Ko`hitang tog`i yetaklarida joylashgan Xo`ja Anqo va Qizilolma qishloqlari orasidadir. Zarautsoyda 270 taga yaqin rang-bo`yoq bilan toshga o`yib ishlangan rasmlar saqlangan. Ibtidoiy jamoa tuzumi davlat va huquq paydo bo`lgunga qadar insoniyat tarixida uzoq asrlar davomida mavjud bo`lgan o`ziga xos xususiyatlar va sifatlarga ega tuzum edi. U davlat va huquq paydo bo`lgunga qadar insonlarni birlashtirgan, ularning turmush tarzlarini belgilab bergan, ko`p jihatdan tabiiy qonunlarga mos holda barchaning ijtimoiy tengligini ta`minlagan jamiyat edi. Shu sababdan ham qadimgi shoirlar, mutafakkirlar bu davrni «oltin» davr deb ham ta`riflagan. Urug`larning ko`payishi, hayotning rivojlanishi insoniyat tomonidan kashf etilgan jamiyatning yangi tarixiy bosqichga o`sib o`tishiga olib keldi. Yangi bosqich, davr sifat va mazmun jihatidan avvalgi ibtidoiy tuzumdan farq qildi. Yangi ijtimoiy tuzumning o`ziga xos xususiyati davlat va huquqning paydo bo`lishidir. Bu jarayon bir kunda ro`y bermasdan, balki, uzoq asrlar davomida amalga oshgan. Davlat jamiyatda ilk bor paydo bo`lgan siyosiy institutdir. Davlat, F.Engels aytginidek, maxsus, faqat idora ishlari bilan shugullanuvchi ijtimoiy hokimiyatning jamiyatning ichidan ajralib chiqishi va shu jamiyatni boshqarish jilovini o`z qo`lida saqlashi bilan xarakterlanadi. Davlatli jamiyatda urug`lar, xalqlar, millatlar, sinflar o`rtasida ijtimoiy tengsizlik mavjud bo`ladi. Davlat ana shu kuchlarni murosaga keltirish, jamiyatni yagona tuzum sifatida saqlab, idora qilish uchun xizmat qiladi.

www.arxiv.uz Davlat jamiyatni idora qilishda o`zining apparatiga va asosan o`zi tomonidan ishlangan qonunlarga asoslanadi. 2. Diniy, siyosiy va huquqiy qarashlarning paydo bo`lishi va rivojlanishi Insoniyat tarixida ilk bor jamiyat, davlat, qonunlar to`g`risidagi qarashlar Turon, Misr, Bobil, Hindiston va Xitoy kabi mamlakatlarda mifologiya shaklidagi ilohiyat bilan bog`liq holda paydo bo`lgan va rivojlangan. Masalan, qadimgi Turon va Eron, ya`ni Ajam davlatida «Avesto» - zardushtiylarning diniy kutobida yerdagi hokimiyat va tartib, qonun-qoidalar koinot qonun-qoidalarining davomi, ajralmas qismi sifatida o`rganiladi. Kuch, qudrat, adolat, haqiqatning barchasi Xudoning sifati, shu jumladan davlat va qonunlar ham uning irodasi bilan paydo bo`lgan deb uqtiriladi va hokazo. Xuddi shu tarzda barcha kitobiy dinlarda davlat va huquqning kelib chiqishi va mohiyati o`rganiladi. Bu yerda shuni aytish kerakki, har bir mamlakatdagi siyosiy- huquqiy qarashlarning o`ziga xos tomonlari ham mavjud bo`lgan. Masalan, qadimgi Xitoy manbalarida yozilishicha: imperator yerda osmon tomonidan tayinlangan va u xudo bilan munosabatda. Uning hokimiyati mutlaq. Davlat xizmatidagi boshqa mansabdor shaxslar va barcha fuqarolar faqat uning irodasini, farmonlarini amalga oshiruvchilardir. Misr, Bobil, hind xalqlari hayotida esa Olloh bir vaqtning o`zida butun koinotni va yerdagi jamiyatni, davlatni boshqaruvchi kuch sifatida o`rganilgan. Qadimgi yahudiylar diniy kitobi - Muso qonunlari to`g`ridan to`g`ri Ollohdan olingan, aniqrog`i Musoga nozil bo`lgan. Shu sababdan ham Olloh butun yahudiy xalqi bilan alohida shartnoma asosida, zarur bo`lganda uning o`zi jamiyatni to`g`ridan-to`g`ri idora qiladi. U Oliy sohibi qonun, boshqaruvchi va qozidir. Islomda ham muqaddas Qur`on oyatlari payg`ambar Muhammad alayhu vas-sal-lamga nozil bo`lgan. Demak, Oliy sohibi qonun Ollohning o`zi. Uning talablari, qoidalari payg`ambar orqali odamlarga yetkaziladi. Payg`ambar va muqaddas qonunlar orqali davlat boshqariladi. Xammurapi qonunlari (er.av. XVIII asr, Bobil), Manu qonunlari (Hindiston,

www.arxiv.uz taxminan er.av. II asr) va ko`plab boshqa qonunlar majmuasi ana shu qadimgi dinlar asosida vujudga kelgan edi. Eramizning boshida paydo bo`lgan xristianlik dini, uning manbalari - Injil kitobi hamda yirik diniy arboblar kitoblarida ham davlat va huquq masalalari o`ziga xos tarzda ilohiylashtirilgan. Masalan, Avreliy Avgustinning (354-430, Shimoliy afrikalik) «YAratuvchi tayanchimizdir» degan kitobida uning qarashlari bayon etilgan. Uning fikricha, ikki dunyo, ikki davlat va ikki qonun mavjud. Birinchisi Ollohning nomi bilan bog`liq, ikkinchisi esa insonga bog`liqdir. Inson o`zining azim xatosi, jinoyati tufayli Olloh tomonidan jannatdan chiqarilib, u gunohkor va kunini yashab bo`lganligi uchun umrining so`ngada o`limga hukm qilingandir. Inson Olloh yo`lida, unga itoat qilib yashasa, u yaxshidir, va aksincha, u inson sifatida o`z ta`biricha yashasa, u yomon, gunohkordir. U odamlarni ikki toifaga bo`ladi: birinchi toifadagalar Ollohning marhamati bilan faqat uning qonun-qoidalariga muvofiq yashovchilar hamda ikkinchilari inson sifatida o`z qonun-qoidalariga binoan yashovchilar. Birinchilar abadiy Olloh bilan birga bo`lsalar, ikkinchilari abadiy adashishda, azobdadirlar. Shu yo`nalishda u qonunlarni ham ikki toifaga bo`ladi: «ilohiy» va «insoniy» qonunlar. Birinchisi ikkinchisi uchun asos hisoblanadi, ya`ni davlat tomonidan qabul qilinayotgan qonunlar avvalo ilohiy qonunlarga binoan qabul qilinishi kerak degan ta`limotni ilgari surdi. Bunday qarashlar keyinchalik Foma Akvinskiy (1225-1274 yy.) asarlarida rivojlantirildi. Uning «Hukmdorlarning hukmronligi to`g`risida» (1265-1266 yy.), «Ilohiyot majmui» (1266-1274 yy.) asarlarida siyosat, davlat, qonunlar masalasi to`g`risida fikr va mulohazalar bildirilgan. U ilohiy ta`limotlar nuqtai nazaridan davlatning vazifasi umumiy farovonlikka erishishdir, deb hisoblaydi. Davlat hokimiyatining uch unsuri: 1) mohiyati, 2) paydo bo`lish shakli, 3) amalga oshirilishini farqlaydi va ularni sharhlab beradi. Masalan, davlatning mohiyati Olloh tomonidan boshqaruvchilar va ularga itoat etuvchilar o`rtasidagi munosabatdan iborat. Yuqori tabaqadagilarning erklari quyi tabaqadagilarni boshqaradi. Bu qoida abadiy, qat`iy, Olloh tomonidan o`rnatilgandir. Uning shakli

www.arxiv.uz turlicha, ba`zan yomon bo`lishi mumkin. Davlat hokimiyatining amalga oshirilishida ham mansabni suiste`mol qilishlar uchrashi mumkin. Bunday hollarda, odamlar xristian dini ta`limotlariga, uning Cherkoviga ergashishlari kerak, kabi mulohazalarni ilgari surgan. Bizning mamlakatimizda diniy ta`limotlardan islom, islomga qadar zardushtiylik (Avesto) ko`p asrlar davomida odamlarning ijtimoiy-siyosiy dunyoqarashlarini shakllantirgan dinlardir. Qadimgi Turon va Eron zaminida (arablar ularning har ikkalasini Ajam davlati deb hisoblaganlar, ya`ni arabdan tashqari degan ma`noda) eng qadimgi yirik din zardushtiylik dini bo`ldi. Uning ta`limotlari «Avesto» kitobida bayon etilgan. Uning asoschisi Zardusht taxminan miloddan avvalgi 630-553 yillarda yashagan. U turkiy tilda gapiruvchi xalqlar vakili bo`lgan, masalan, Beruniy uni ozarbayjonlik deb hisoblagan. Zardushtiylik qonunlarida haqiqat, adolatlilik uch axloqiy-huquqiy tayanchga asoslanadi: ezgu fikr (g`oya), ezgu kalom (so`z), ezgu amal (ish). «Men yaxshi fikr, yaxshi so`z, yaxshi ishga shon-shavkat baxsh etaman. Men yaxshilikdan iborat Ahura Mazda qonuniga shon-shavkat baxsh etaman» («YAsna», 14). «Inson qalbi chirog`ini yoqishda ikki qarama-qarshi kuch: Voxu Mana («Ezgu fikr») va Ako Mana («Yovuz fikr») ta`sir ko`rsatadi. Barcha fikr, g`oya, va so`zlar zaminida ezgulik va yovuzlik yotadi» («YAsna», 30). Ezgulikka asoslangan so`z, g`oya, harakat - tinchlik, g`amxo`rlik kabilardir. Va, aksincha hasadgo`ylik, yomonlik, urush va janjallar yovuzlikdan darak beradi. «Avesto»da tinchlik, do`stlik, yaxshilik, adolat g`oyalari bilan birga jinoyat va jazo, tabiatni muhofaza qilishga tegishli ko`pdan-ko`p, bugun ham ibratli qoida (norma)lar mavjuddir. Islom masalasiga kelganda shuni aytish kerakki, bu din o`zidan avvalgi eng yirik dinlar orasida yosh din bo`lganligi sababli uning qonun va qoidalari (Qur`on, Hadis) falsafiy, huquqiy fikrlar ilohiy ta`limotlar asosida inson hayotining turli sohalari va qirralarini tartibga soladi. Insonning paydo bo`lishi va uning yashash, turmush qoidalari; inson va Olloh, inson va payg`ambar, inson va tabiat o`rta- sidagi munosabatlar; inson bilan inson o`rtasidagi munosabat ibratli tarzda

www.arxiv.uz izohdanadi. Jamiyat hayotida davlat tartibining o`rnatilishi, ayniqsa qonunchilikka rioya qilish to`g`risidagi juda ko`p fikr va mulohazalar bitilgan. Ularni bilish bugun ham ahamiyatlidir. 3. Davlat va huquqning paydo bo`lishi haqidagi dunyoviy ta`limot Davlat va huquqning paydo bo`lishi to`g`risida dunyoda juda ko`p qarashlar, g`oyalar va ta`limotlar borki, ularning hammasi to`g`risida so`z yuritish imkoniyati yo`q. Shu sababdan biz ularni asosan uch guruhga bo`ldik. Birinchisi, dunyoviy bilimlar, ikkinchisi esa diniy va uchinchisi, yaqin o`tmishda sobiq SSSRda asosiy, yagona ta`limot hisoblangan marksizm-leninizm ta`limotidir. Dunyoviy bilimlar haqida so`z yuritadigan bo`lsak eng avvalo shuni esda saqlash kerakki, bu yo`nalishdagi g`oyalar, qarashlar ilmiy asosga ega va hayotiydir. Dunyoviy huquqiy bilimlarning o`zi ham turli-tuman maktablar, yo`nalishlarga bo`linadi. Masalan, patriarxal nazariya (Arastu, Forobiy), shartnoma nazariyasi (Jan Jak Russo, Gugo Grotsiy, Spinoza, Lokk va Gobbs), tabiiy huquq nazariyasi (D.Lokk, T.Gobbs, G.Grotsiy, B.Spinoza) va boshqalar. Sobiq ittifoq davrida yozilgan o`quv qo`llanmalarida marksizm-leninizm ta`limotidan tashqari davlat va huquq to`g`risidagi maktablar, qarashlar «burjuacha», «feodallarcha» dunyoqarashga asoslangan va ular to`g`ri emas deya tanqid qilingan. Bugun Mustaqillik sharofati bilan faqat millat, respublika ozod bo`lib qolmasdan, balki davlat va huquq to`g`risidagi fan ham marksizm-leninizm dogmasidan ozod bo`ldi. Endilikda uni barcha boshqa ilg`or mamlakatlar universitetlarida o`rganilayotginidek, biz ham cheklamasdan, turli tomonlarini turli nuqtai nazardan o`rganish imkoniyatiga ega bo`ldik. Kishilik jamiyati taraqqiyoti turli davrlar va bosqichlarni bosib o`tgan. Forobiy esa insoniyat jamoalarini kichik, o`rta va buyuk jamoalarga bo`ladi. Va davlat, qonun masalalarini ana shu bo`linishda o`rganadi. Forobiy kichik, ya`ni bir shahar markazini tashkil etgan odamlar baxtli hayot kechiradigan jamoa, davlatning ideal

www.arxiv.uz ma`rifatli jamoa va davlat ekanligi to`g`risida yozadi. Davlat va huquqning kelib chiqishi to`g`risidagi nazariya-lar orasida yetakchi o`rinni egallaydigan nazariya tabiiy huquq, nazariyasidir. Uning tarafdorlari g`arbiy Ovrupo olimlari D.Lokk, T.Gobbs, G.Grotsiy, B.Spinoza va boshqalardir. Bizning fikrimizcha, tabiiy huquq nazariyasi tarafdorlari qatoriga patriarxal nazariya asoschilari - Arastu, Forobiylar; shartnoma nazariyasi asoschilari - J.J. Russo va boshqalar ham kiradilar. Chunki shartnoma asosida Yoki oilalarning rivojlanishi va ittifoqi asosida davlatning, huquqning kelib chiqishining e`tirof etilishi tabiiy qonunlarning birlamchiligini tan olishdan boshqa narsa emasdir. Tabiiy huquq nazariyasi tarafdorlari ikki huquqning mavjudligini: tabiiy huquq va insoniy Yoki kitoblarda pozitiv huquq deb yuritiladigan huquqning mavjudligini e`tirof etadilar. Tabiiy huquq asos, boshqacha qilib aytganda, birlamchi hisoblanadi. U inson tafakkuridan tashqarida abadiy mavjud bo`ladi. Inson huquqlari, ya`ni davlatlarda o`rnatilgan huquqlar ana shu tabiiy huquqlardan kelib chiqqan bo`lishi kerak deb hisoblanadi. Tabiiy huquqning o`zi qanday huquq? Birinchidan, abadiy; ikkinchidan, inson huquqidan ustun turadi va uchinchidan, inson hayotida, barcha mavjudotlar hayotida hal qiluvchi kuchga egadir. Bizning fikrimizcha, teologik, ya`ni diniy ta`limotlarda barcha olamning egasi Olloh deyilginidek, tabiiy huquq ham tabiat va jamiyat taraqqiyotini belgilab berishda tanhodir. Shu ma`noda ular bir-biriga yaqin tushunchalardir. Tabiiy huquqlarga, masalan, insonning dunyoga kelishi na uning yashash huquqi, oila qurish huquqi, ota va onalik huquqi, bolalarning huquqi, mehnat qilish huquqi va hokazolar kiradi. Bu huquqlar tabiatdan insonga ato etilgan bo`lib, uni biror hukmdor Yoki qonun bekor qilish huquqiga ega emas. G.Grotsiy, B.Spinoza, J.Lokk, Sh.Monteske, T.Jefferson va ko`plab boshqa olimlar, siyosiy arboblar har bir inson yashash, erkin bo`lish va mulkdor bo`lish huquqiga egadir, deb hisoblaydilar. Ular o`zlarining asarlarida yangi davlatlarning tuzilishini belgilab, unda inson va uning huquqlarini aniq ko`rsatib berishga muvaffaq bo`ldilar. Fuqarolarning davlat bilan bo`ladigan munosabatlari yig`indisi

www.arxiv.uz sifatida «Fuqarolik huquqi» fani vujudga keldi. «Fuqarolar huquqi», «fuqaroviy huquqlar», «inson huquqi» kabi tushunchalar paydo bo`ldi. Tabiiy huquq nazariyasi ta`limotlari asosida Erkinlikning buyuk xartiyasi (1215 y.), Huquq to`g`risidagi petitsiya (1628 y.), Huquq to`g`risidagi bill (1689 y.), Amerika Qo`shma Shtatlarining Mustaqillik deklaratsiyasi (1789 y.), O`zbekiston Respublikasi Mustaqillik deklaratsiyasi (1990 yil 20 iyun) yaratilgan. Ana shu deklaratsiyalar asosida esa bugun amaldagi AQSh Konstitutsiyasi, O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va Yana ko`plab jahondagi ilg`or dunyoviy davlatlar konstitutsiyalari qabul qilingan. Fransiya deklaratsiyasi inson huquqlari qatoriga erkinlik, mulk, xavfsizlik haqida, zulm va zo`ravonlikning har qanday ko`rinishiga qarshi kurash huquqlarini kiritgan bo`lsa, O`zbekiston Mustaqillik deklaratsiyasi esa mustaqillik, o`z taqdirini o`zi belgilash, har bir kishining farovon hayot kechirish va xavfsizlik huquqlarini belgiladi. Tabiiy huquq nazariyasi bugun dunyoviy demokratik huquqiy davlatlarning Konstitutsiyasi va qonunlariga asos qilinib olingan. U o`zining hayotiyligi, to`g`riligi bilan barcha boshqa nazariyalardan farq qiladi. O`zbekiston Respublikasi qonunlari va davlat qurilishi ana shu tabiiy huquq ta`limotlari asosida rivojlantirilishi jamiyat va davlatning istiqbolini belgilab bermoqda. Demak, tabiiy huquq nazariyasi, birinchidan, inson huquqidan ustun va mustaqil bo`lgan abadiy amal qiluvchi huquq; ikkinchidan, inson huquqi, ya`ni har bir davlatda mavjud, amal qilayotgan huquq; uchinchidan, dunyoviy davlatlarda inson tomonidan qabul qilingan huquqlar Yoki pozitiv, ya`ni davlatda tabiiy huquqqa asosan va unga mos ravishda qabul qilingan qonunlarni o`z ichiga oladi. Davlat va huquqning paydo bo`lishi haqidagi markscha-lenincha ta`limot XIX asrning ikkinchi yarmida g`arbiy Ovrupoda xayoliy sotsializm ta`limotining yakuni sifatida yangi siyosiy-huquqiy dunyoqarash, ya`ni markscha- lenincha ta`limot vujudga keldi. Uning asoschilari K.Marks va F.Engelslar edi. Keyinchalik bu ta`limotning targ`ib etilishi Rossiya va barcha boshqa ittifoqdosh

www.arxiv.uz respublikalarda asosan mafkura tariqasida amalga oshirildi. O`zbekistonda ham bu dunyoqarash 1990 yillarga qadar asosiy dunyoqarash bo`lib xizmat qildi. Shu boisdan ham biz ushbu masalaga qisqacha to`xtalishni maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. Uni tanqidiy o`rganib, to`g`ri, ilmiy xulosalar chiqarish bugungi kunda uchraydigan o`tmishdan saqlanib qolgan illatlar, kamchiliklarni bartaraf qilishda ko`maklashadi. Davlat va huquq nazariyasi K.Marks, F.Engels va V.I. Lenin asarlarida bosh masala hisoblanadi. «Kommunistik partiya manifesti», «Oila, xususiy mulk va davlatning kelib chiqishi», «Fransiyada sinfiy kurash», «Fransiyada grajdanlar urushi», «Davlat va revolyutsiya», «Davlat to`g`risida», «Sovet hokimiyatining navbatdagi vazifalari» kabi asarlarda ana shu ta`limot bayon qilingan. Ana shu asarlar asosida juda ko`plab huquqshunos olimlarning kitoblari yozildiki, ularning hammasi to`g`risida fikr yuritish mushkuldir. Xulosa shundan iboratki, markscha- lenincha ta`limot davlat paydo bo`lishi va rivojlanishini xususiy mulkning paydo bo`lishi, jamiyatni qarama-qarshi kurashuvchi sinflarga bo`linishi mahsuli sifatida o`rganadi. Davlat jamiyatdagi sinflar, tabaqalar o`rtasida tinchlikni ta`minlovchi, ularni murosaga keltiruvchi kuch sifa-tida emas, balki jamiyatdagi eng boy hukmronlik qiluvchi sinfning qo`lidagi qurol deb o`rgatiladi. Xususiy mulk hukmronlik qilgan mamlakatlarda davlat ezuvchi sinf man-faatlarini himoya qilsa, sotsialistik tuzumdagi jamiyatlarda bu prolyetariat diktaturasidir, degan g`oyalar ilgari surildi. Huquq masalasiga ham sinfiy nuqtai nazardan qarab, masalan, «Kommunistik partiya manifesti»da unga burjua sinfining qonun darajasiga ko`tarilgan erki, bu erkning asosini shu sinfning moddiy shart-sharoiti tashkil qiladi, degan ma`noda ta`rif berilgan. Davlat va huquq bir zamonlarda paydo bo`lgan bo`lsa, kelajakda, ya`ni kommunistik jamiyatda ular barham topadi. Prolyetar diktaturasi davlatining o`zi sinflarni tugatadi, xususiy mulkni barham toptiradi, hammani ijtimoiy hayotda teng va baxtli qilib, natijada o`zi ham barham topadi, degan ko`pdan-ko`p fikrlar asosida markscha-lenincha ta`limot rivojlandi. Oqibat natijada sotsialistik mamlakatlarda totalitar tizim yuzaga kelib, davlat

www.arxiv.uz apparatida ko`p jihatdan, jazolovchi, zo`rlikka tayangin mexanizmlar rivojlandi. Bu hol esa ko`plab begunoh odamlarning huquqlari poymol qilinishiga, mamlakat siyosiy hayotida butun bir millatlarga nisbatan repressiyalar o`tkazilishiga sabab bo`ldi. Ushbu ta`limotning eng katta kamchiligi uning xayoliy, afsonaviy tenglar jamiyatiga chiqish to`g`risidagi qarashlari tabiat qonunlariga qarama-qarshiligida edi. Nazariyada hammaning tengligi e`tirof etilsada, amalda yagona kommunistik partiyaning hukmronligi, millatlar ustidan esa bir millat vakillarining ustunligi o`rnatildi. Davlat va huquq inson huquqini himoyalovchi, ta`minlovchi; sinflar va millatlarni tinchlikka, murosaga keltiruvchi kuch bo`lish o`rniga, aksincha, ular o`rtasida qarama-qarshilikni keskinlashtiruvchi kuchga aylangan edi. Shu sababdan ham markscha-lenincha davlat va huquq nazariyasi va uning asosida tashkil etilgan sotsialistik davlat va huquqning umri uzoq bo`lmadi. 1990 yillarga kelib parchalanib, tarqab ketdi.

O'xshashlar

Jamiyat, davlat, huquq zamonaviy rivojlanishning tendentsiyalari va istiqbollari.Fuqarolik jamiyati tushunchasi va uni shakllantirish yo'llari

Davlat va huquq haqida umumiy tushuncha

Davlat va huquq nazariyasi umumnazariy fan sifatida

Karimov. I. A asarlarida davlat va huquq

Davlat va huquq nazariyasi fanining o’rganilish metodlari