Davlat va huquq nazariyasi umumnazariy fan sifatida - Huquqshunoslik - Referatlar

Davlat va huquq nazariyasi umumnazariy fan sifatida

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

239 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Davlat va huquq nazariyasining о`ziga xos xususiyatlari. 2. Davlat va huquq nazariyasi fanining predmeti va metodlari. 3. Davlat va huquq nazariyasining ijtimoiy fanlar tizimidagi о`rni. 4. Davlat va huquq nazariyasi fanining funksiyalari

www.arxiv.uz Davlat va huquq nazariyasining о`ziga xos xususiyatlari. Dunyo jadallik bilan rivojlanayotgan bugungi sharoitda insonlarda jamiyatda mavjud barcha voqelik va hodisalarga nisbatan qiziqish uyg`onadi. Bu esa ularni о`rganishni, tadqiq etishni talab etadi. Shunday muhim ijtimoiy hodisalar, insonlarni qiziqtirib kelayotgan masalalar qatorida davlat va huquq aloxida о`rin egallaydi. Inson о`zi tug`ilgan zaminni, diyorni, mamlakatni о`ziga xos xususiyatlarini, dunyo davlatlari о`rtasidagi mavqeini о`rganishga, shu yurtda istiqomat qilish jarayonida unga berilgan huquq va erkinliklar hamda ularning mohiyatini tadqid etishga xarakat qiladi. Binobarin, davlat va huquq masalasi xar vaqt insonlar diqqat markazida bо`ladi. Xar bir ijtimoiy xodisani tadqid etish muayyan ilmiy yо`nalishda, ma`lum bir fan orqali amalga oshiriladi. Davlat va huquq masalasi - Davlat va huquq nazariyasi fani yordamida о`rganiladi. Davlat va huquq nazariyasi asosiy yuridik о`quv fani sifatida: birinchidan, о`zining muayyan predmetiga ega; ikkinchidan, davlat va huquq haqida yaxlit bi lim beradi, davlat va huquqning mohiyatini, taraqq iyot bosqichlari va qonuniyatlarini ochib ber adi; uchinchidan, davlat va huquq sohasida tо`plangan bilimlar sifatida «davlat», «huquq» va boshqa kategoriyalarni ifoda etadi; tо`rtinchidan, davlat va huquqning ijtimoiy hodisa sifatida rivojlanishidagi obyektiv jarayonlarni va taraqqiyot qonuniyatlarini aks ettiradi. Xullas, davlat va xuquq nazariyasi yuridik ta` lim tizimidagi о`quv fanlari orasida markaziy о`rin egallaydi. Bu fan bо`lajak huquqshunoslar da huquqiy tafakkur va dunyoqarashni, huquqiy ong va huquqiy madaniyatni shakllantirishda alohida ahamiyatga ega. Davlat va huquq nazariyasini xukuqshunoslik alifbosi deyish mumkin. Ushbu fanning о`ziga xos xususiyatlari quyidagi omillarda о`z ifodasini topadi:

www.arxiv.uz - Davlat va huquq nazariyasi jamiyatdagi muhim ijtimoiy xodisa davlat va huquqni о`rganadi; - Davlat va huquq inson hayotining asosiy mezoni xisoblanadi; - Davlat va huquq bir necha asrlik tarixiy davrni о`z ichiga oladi; - Inson о`zi istiqomat qilayotgan zaminga, ya`ni davlatga xamisha qiziqish bilan qaraydi; - Inson о`z faoliyati davomida muayyan qoida, norma, ya`ni huquqqa amal qilish barobarida uning mohiyatini anglashga ehtiyoj sezadi; - Davlat va huquq dunyo rivoji, jamiyat taraqqiyoti bilan aloqadorlikda rivojlanib boradi. Turli tarixiy davrda, muayyan makonda istiqomat qilgan insonlar о`sha davrning siyosiy tuzumi, mafkuraviy-g`oyaviy jixatlari, boshqaruv xususiyatlari, ijtimoiy ongning taraqqiyotidan kelib chiqqan holda, davlat va huquqqa munosabat bildiradi. Mamlakatimiz о`z mustaqilligini qо`lga kiritganidan sо`ng jamiyat hayotining barcha jabhalarida bо`lgani kabi davlat va huquqqa ham yangicha qarash, yangicha yondoshuv paydo bо`ldi. Mamlakatimiz sobiq ittifoq tarkibiga kirgan vaqtda davlatga iqtisodiy xukmron sinflarning tashkiloti, huquqqa esa ijtimoiy tartibga solishning zо`rlik quroli sifatida munosabat bildirilgan. Bugungi kunga kelib, ya`ni demokratiya sharoitida davlat ijtimoiy qarama- qarshiliklarni zо`rlik va bostirish yо`li bilan emas, balki ijtimoiy kelishuv, xalq ta`biri bilan aytganda, murosai madora bilan bartaraf etish vositasiga aylanmoqda. Zamonaviy huquqqa esa, ijtimoiy hamjixatlik va kelishuvga asoslangan ijtimoiy tartib-intizomga erishish, erkinlik, adolatparvarlik va tenglikni vujudga keltirish vositasi sifatida yondoshilmoqda. Davlat va huquq nazariyasi ham о`z mazmun-mohiyatiga kо`ra taraqqiy etmoqda. Unga yangicha zamonaviy qarash, yondoshuv shakllanmoqda. Ayniqsa, О`zbekiston Respublikasi о`z oldiga demokratik huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati qurishdek buyuk maqsad qо`yar ekan, davlat va huquqqa, uni о`rganishga, tadqiq etishga ehtiyoj sezila boshladi. Huquqiy davlatda qonun ustuvorligi eng asosiy tamoyil sifatida e`tirof etilsa, fuqarolik jamiyatining zaruriy sharti, unda

www.arxiv.uz yashayotgan fuqarolarning yuksak huquqiy ongi va madaniyati, huquqlardan habardorlik darajasi hamda huquqqa nisbatan chuqur hurmatda ifodalanadi. Bu tushunchalar albatta, davlat va huquq nazariyasining obyekti xisoblanadi. Bundan shunday xulosaga kelish mumkinki, davlat va huquq nazariyasi zamonaviy, dunyo taraqqiyoti, sivilizatsiya bilan hamohang harakatlanuvchi muhim ijtimoiy fan sifatida maydonga chiqadi. Davlat va huquq nazariyasi nafaqat mamlakatimizda, balki jahon hamjamiyatida yangilanish va yuksalishni о`z boshidan kechirmoqda. Chunki, dunyo jadallik bilan rivojlanmoqda. Davlatga munosabatni, davlatni boshqarishni, davlat mohiyatining anglashni zamonaviy kо`rinishlarini vujudga kelayotganligi muhim ijtimoiy hodisa xisoblangan - davlatning rivojlanayotganligi bildiradi. Davlat va huquqning paydo bо`lishi va rivojlanishidagi umumiylik, о`zaro aloqadorlik о`z navbatida davlat bilan bir qatorda huquq ham jadallik bilan takomillashib borayotganligidan dalolat beradi. Huquqqa liberal yondoshuv, uning insonlar hayotiga yanada yaqinlashayotgani, ularning manfaatlarini yanada mukammal aks ettirayotganligina namoyon etmoqda. Insoniyat ongi va tafakkurining yuksalishi barcha ijtimoiy hodisa kabi davlat va huquqni ham yangicha talqin etmoqda. Davlat ham, huquq ham inson uchun, uning manfaati uchun mavjudligi va faoliyat olib borishi fuqarolar tomonidan e`tirof etilmoqda. Turli tarixiy davrlarda davlat va huquqdan turli guruhlar, ayrim tabaqalar yoki alohida shaxslarning manfaatining ximoyachisi, ijtimoiy qarama- qarshiliklarni bostirish quroli sifatida foydalanilgan bо`lsa, bugunga kelib ular inson hayotidagi farovon hayotni ta`minlish mezoni sifatida maydonga chiqadi. Davlatning mohiyatini anglash, huquqqa zamonaviy yondoshuv, huquqiy davlatning mazmun-mohiyati, fuqarolik jamiyati barpo etishni, inson huquq va erkinliklarini ta`minlashning eng asosiy yо`nalishlarini tadqiq etish aynan davlat va huquq nazariyasining vazifasidir. Bu о`z navbatida fanning xususiyatlarini ochib berish bilan bir qatorda, bugungi kundagi uning ijtimoiy ahamiyatini, naqadar dolzarbligini namoyon etadi.

www.arxiv.uz Xozirgi zamon hamda davlat va huquq nazariyasi fani XXI asrga kelib dunyo fanlari jamiyatning yuksak taraqqiyotiga asos bо`lib xizmat qilmoqda. Olamshumul kashfiyotlar, misli kо`rilmagan ixtirolar turli fanlarning yutug`idir. Bugungi sivilizatsiya sharoitida fanning yangi-yangi kо`rinishlarining paydo bо`lishi bilan bir vaqtda avval mavjud bо`lgan fanlar takomillashtirib borilmoqda. Davlat va huquq nazariyasi fani ham shular jumlasidan. Shu о`rinda “fan” tushunchasiga tо`xtalib о`tish о`rinli. Fan – bu muayyan soha bо`yicha bilimlar berishga ixtisoslashtirilgan ilm yо`nalishi xisoblanadi. “ Fan — tabiat, jamiyat va inson tafakkuri tо`g`risidagi tushunchalarda, kategoriyalarda, qo nunlarda aks ettirilgan, haqqoniyligi ama liyotda tasdiqlangan bilimlar tizimidir. Har bir fan о`ziga xos obyekti va unga mos keluvchi predmeti bilan ajralib turadi”. Fan jamiyat va tabiatni, umuman borliqni anglashning kalitidir. Xar bir fan о`z predmeti va metodiga ega. Predmet va metodlarsiz fanning о`zi bо`lishi mumkin emas. Fanning predmeti shu fan о`rganadigan masalalar majmuidan iborat bо`lsa, fanning metodi fan о`rganadigan masalalarni о`rganish usullaridir. Fanning predmetini ana shu obyektlar va ularni aks ettirishdan hosil bо`lgan bilimlarning maj mui va о`rganiladigan masalalar tashkil etadi. Har bir fanni о`rganish, eng avvalo, predmetini aniqlab olishdan boshl anadi. Bu esa о`rganilayotgan fanning boshqa fan lardan farqini kо`rsatadi. Demak, har bir о`quv fanining predmetini aniqlash uchun bu fanning umumiy fanlar tizi mida tutgan о`rni, roli va ahamiyatini, о`rgana digan obyektini bilib olish kerak. Barcha fanlarni, predmeti va metodi nuqtai nazaridan, ikkita katta guruhga bо`lish mumkin. Birinchi guruhga tabiat qonuniyatlarini о`rganuv chi matematika, fizika, biologiya, ximiya kabi tabiiy fanlar , ikkinchi guruhga esa kishilik ja miyatining rivojlanish qonuniyatlarini о`rgan uvchi falsafa, tarix, iqtisodiyot, siyosatshunos lik, adabiyot, huquqshunoslik kabi ijtimoiy fanlar kiradi.

www.arxiv.uz Huquqshunoslik fani — eng muhim ijtimoiy fanlardan biri. Chunki u kishilik jamiyatiga xos bо`lgan davlat va huquqni yaxlit ijtimoiy hodisa va voqelik sifatida о`rganadi. Har bir fan obyektiv olamdagi narsa va hodisa larning u yoki bu tomonlarini о`rganishni о`z oldiga maqsad qilib qо`yadi. Mustaqil fan bо`lmish davlat va huquq naza riyasi ham mavjud voqelikda yuz berayotgan dav lat va huquqni ijtimoiy hodisa sifatida har tomonlama о`rganishni о`zining asosiy maqsadi deb biladi. Demak, mavjud voqelikda yuz berayot gan, davlat va huquqqa tegishli hodisa hamda jarayonlar davlat va huquq nazariyasi fanining obyektini tashkil etadi. Davlat va huquq nazariyasi fanining predmetini davlat va huquqning kelib chiqishi, rivojlanishi va xarakatda bо`lishining eng umumiy qonuniyatlari tashkil etadi. “...Davlat va huquq nazariyasi davlat va huquqning ayrim jihatlariga tegishli bо`lgan qandaydir alohida ijtimoiy qonuniyatlarni emas, balki aynan uyg`un birlikda olingan shu qonuniyatlar butun tizimining eng umumiy va mavhum kо`rinishda о`z doirasiga kiritadi, ya`ni о`rganadi. Shunday qilib, u barcha davlat va huquq hodisalari va jarayonlari uchun umumiy qonuniyatlarni о`rganadi, davlat va huquqni yahlit ijtimoiy hodisa sifatida tadqid etadi” 1 [1] . Davlat va huquq nazariyasi huquqiy amaliyot qo nuniyatlarini aks ettiruvchi tajribani mantiqan umumlashtiradi, ular taraqqiyotining aso siy tamoyillarini aniqdab beradi. Davlat va huquq nazariyasi huquqiy amaliyot bilan uzviy bog`langan bо`lib, amaliyotga xizmat qiladi va ama liyotdan kelib chiqadi. Davlat va huquq nazariyasi xayot tarixiy taraqq iyot jarayonida ilgari surgan vazifalar negi zida о`z xulosa va takliflariga aniqliklar ki ritadi, ularni boyitadi va rivojlantiradi. Davlat va huquq har bir jamiyat ijtimoiy taraqqiyot ining muhim kо`rsatkichidir. Demokratik huquqiy davlatni shakllantirishda shaxs, davlat va jamiyat huquqiy madaniyatini yuksaltirish muhim ahamiyat kasb etadi. 1 [1] Венгеров А.Б. Теория государства и права. –М.: “Юрист” 1995йил. 9-бет.

www.arxiv.uz Davlat va huquq nazariyasi — davlat va huquq taraqqiyotining umumiy qonunlari haqidagi fan bо`lib, uning predmetini davlat va huquqning mohiyat i, kelib chiqishi, rivojlanish prinsipla ri va qonuniyatlari tashkil etadi. Har bir jamiyatdagi demokratik о`zgarishlar va islohotlar muhim ijtimoiy ahamiyatga ega. Bu ja rayonlarga jahon, davlat va huquq tarakkiyoti ta- lablari, andazalari va tamoyillari nuqtai naza ridan qarash zarur. Bu, bir tomondan, О`zbekiston dagi huquqiy islohotlarning yо`nalishlari va mez onlari, qadriyatlari va maqsadlarini aniq, belgilashga yordam bersa, ikkinchi tomondan mamla katimizda davlat va huquq qachon paydo bо`lgan, qanday rivojlangan, qayoqqa qarab ketyapti, uning о`ziga xos jihatlari, rivojlanishining shakl va kо`rinishlari qanday, mezonlari bormi yoki dunyo- dagi mavjud huquqiy taraqqiyot о`zanidan ketyapti mi, degan savollarga javob topish imkonini ber adi. Ana shu muammolar davlat va huquq nazariyasi fanining asosiy masalalarini tashkil etadi. Davlat va huquq nazariyasi davlat va huquqda tegishli hodisa va jarayonlarining muhim, zaru riy, umumiy tomonlarini о`rgangan holda jamiyat taraqqiyotining obyektiv qonuniyatlarini tu shuntirib berish, uning ijtimoiy- siyosiy maqsad larini belgilash va mavjud ijtimoiy muno sabatlarni davlat va huquq yо`li bilan boshqarish mexanizmlarini ochish, ularning rivojlanish istiqbollarini kо`rsatib berish bilan shug`ullan adi. Shunday qilib, davlat va huquq nazariyasi faniga quyidagicha ta`rif berish mumkin: Davlat va huquq nazariyasi — ijtimoiy hodisa bо`lmish davlat va huquqning kelib chiqishi, ri vojlanishi va faoliyat kо`rsatishshshng umumiy qonuniyatlarini о`rganuvchi fandir. Davlat va huquq nazariyasi fanining predmetiga faqat amaldagi davlat va huquq munosabatlari, jarayonlari, hodisalarining eng umumiy belgilarigina emas, balki fuqarolarning ular tо`g`risidagi tasavvurlari, qarashlari, fikrlari ham kiradi. Demak, davlat va huquq nazariyasi predmeti doirasiga ijtimoiy ongning huquq bilan bog`liq va uning vositasida о`rganiladigan qismi, ya`ni huquqiy ong ham kiradi.

www.arxiv.uz Davlat va huquq nazariyasi о`zining mustaqil predmet yо`nalishiga ega bо`lib, ijtimoiy, shuningdek, yuridik fanlar tizimida muayyan о`rin tutadi. Fanning bu xususiyatini Prezident I.A.Karimov О`zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining umumiy yig`ilishidagi nutqida shunday ta`kidladi: “...olimlarimiz, birinchi navbatda, ijtimoiy fan vakillari oldida turgan ulkan vazifalar haqida tо`xtalib о`tmoqchiman. Mamlakatimiz mustaqilligini mustaxkamlash, milliy davlatchilikni shakllantirish, huquqiy demokratik davlatni barpo etish va fuqarolik jamiyatini qaror toptirishdek ulug` orzu-umidlar bilan yashar ekanmiz, ijtimoiy fanlar sohasidagi ilmiy izlanishlar va ularning natijalariga alohida e`tibor bermaslik mumkin emas” 2 [2] . Zero, bizning hayotimizda shunday obyektiv davlat va huquq qonuniyatlari xukm suradiki, ularni tushunmay turib, sohaviy yoki maxsus yuridik fanlarni о`rganish mumkin emas. Davlat va huquq nazariyasini turli ijtimoiy fanlar bilan taqqoslash ularning о`zaro mustahkam bog`liqligini va hatto bir-birlariga singib ketganligini kо`rsatadi. Davlat va huquq nazariyasining yuridik fanlar tizimidagi о`rni haqida sо`z ketganda, mazkur da`vo yanada haqqoniyroq yangraydi. Binobarin, davlat va huquq nazariyasi maxsus va yuridik tarmoq fanlariga nisbatan umumlashtiruvchi, dasturiy, yо`naltiruvchi hamda uslubiy ahamiyatga molik fan sifatida maydonga chiqadi. Davlat va huquq nazariyasi fani predmeti va metodlari Barcha fanlar о`z predmeti, ya`ni shu fan tomonidan о`rganiladigan masalalarga ega bо`lish bilan birga, о`z metodlari, ya`ni fanning о`rganish usullariga ham ega bо`ladi. “Metodologiya” kategoriyasi yunoncha “metodos” sо`zidan olingan bо`lib, biror narsani о`rganish yо`li degan ma`noni anglatadi. Metod – bu umumiy ma`noda maqsadga erishish usuli, muayyan tarzda izga solingan faoliyatdir. Metod – bu maxsus ma`noda bilish vositasi, о`rganiladigan 2 [2] Каримов И.А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. Т.2. –Т.: “Ўзбекистон” 1996 йил. 260-бет.

www.arxiv.uz mavzuni tafakkurda xosil qilish yо`lidir. Davlat va huquq nazariyasi fanining metodla ri davlat va huquq taraqqiyotining qonuniyatla ri, hozirgi axvoli va mohiyati sohasida bilim olishga yordam beruvchi usul va vositalar birli gidan iborat. Davlat va huquq nazariyasi fanining metodla ri davlat va huquqni о`rganish usullaridir. Har qanday fandagi kabi, davlat va huquq nazariyas ida ham turli yondashuvlar, har xil qarashlar mavjud. Davlat va huquq nazariyasining metodlari davlat va huquqning mohiyati, turli jihatla ri va xususiyatlarini, rivojlanish qonuniyat lari va prinsiplarini о`rganishga imkon ber adi. Davlat va huquq nazariyasining metodlari dav lat va huquqning turli sohalari va jihatlarini ochib berishga yordam beradi. Ular davlat va huquq tо`g`risidagi bilimlarni о`rganish, tо`plash va umumlashtirish kalitidir. Davlat va huquq nazariyasining metodlari dav lat va huquqning shakllanish va rivojlanish qonuniyatlarini bilishga kо`maklashadi; davlat va huquqniig mohiyati va vazifalariga, funksiyalari va taraqqiyot tamoyillariga ilmiy yondashish uchun asos bо`lib xizmat qiladi. Davlat va huquq hodisalari, voqealari, jara yonlari tо`g`risidagi bilimlarni qо`lla niladigan nazariy tadqiqotlar va amaliy hara kat qilish usullari va yо`llarining yig`indisiga davlat va huquq nazariyasining ilmiy о`rganish metod ( «metod» grekcha sо`z bо`lib, aynan «biron narsaga borish yо`li» demakdir) lari deyiladi. Davlat va huquq nazariyasining metodlari ni quyidagi uch asosiy guruhga bо`lish mumkin : - eng umumiy; - umumiy ilmiy; - xususiy ilmiy metodlar. Eng umumiy metodlar — har tomonlama fikr yuritishning asosiy qonun- qoidalarini о`zida ifodalaydigan dunyoqarash shaklidagi usullardir. Ularga metafizika va dialektik metodlar ki radi.

www.arxiv.uz Metafizika ( «Metafizika» grekcha sо`z bо`lib, aynan ma`nosi«fizika ketidan keladigan narsa» degani bо`lib, hozirgi kunda fanda «Qotib qolgan fikr yuritish usuli» ma`nosida ishlatiladi) metodi bilan ish kо`ruvchilar dav lat va huquq ilgaridan mavjud bо`lgan, bundan keyin ham bо`ladi, u abadiy va о`zgarmasdir, hech qanday boshqa ijtimoiy hodisalar bilan ichki bog`lanishda emas, rivojlanishda emas, qanday bо`lsa shundayligicha saqlanib qoladi deb fikr yuritadilar. Dialektika metodi bilan ish kо`ruvchilarning birlari — davlat va huquq parvardigori olam — Ollohning ilohiy kuchi ila paydo bо`lgan va shu asosda rivojlanadi (obyektiv idealizm); ikkinchilari — davlat va huquq; insonlar on gining; ya`ni ularning ruhiyati, his-tuyg`ulari, sezgilarining maxsuli (subyektiv idealizm); uchinchilari — davlat va huquq muayyan sabab larga kо`ra vujudga kelgan va shu asosda rivojla nadi (obyektiv materializm); tо`rtinchilari — davlat va huquq jо`g`rofiy muhitning, etnik va milliy xususiyatlarning maxsuli (jug`rofiy determinizm) deb fikr yuri tadilar. Davlat va huquq nazariyasining eng umumiy metodini — ilmiy dialektika tashkil qiladi. Bu metod quyidagilarni taqozo etadi: birinchidan, davlat va huquq sohadagi har bir jarayonda moddiy va ma`naviy asoslarning bor ligini, inson tafakkuri ularni har tomonlama tо`liq qamrab olishini e`tirof etish; ikkinchidan, hech bir davlat yoki huquqning, ularda yuz berayotgan voqea, hodisa va jarayonlar ning sababsiz sodir bо`lmasligini, ular о`zaro aloqadorlikda va rivojlanishda ekanligini, eskilari yо`qolib, ularning о`rniga yangilari kelishini tan olgan holda ularni hamma vaqt taraqqiyotda va harakatda olib qarash; uchinchidan, har qanday davlat va huquqda yuz berayotgan voqea, hodisa, jarayonlarni bilishga butun insoniyat amaliy faoliyatini jalb qilish; tо`rtinchidan, davlat va huquqqa oid voqea-h odisalarni bilish jarayonida egallanadigan, haqiqat lar obyektiv, bir vaqtning о`zida nis biy va mutlaq

www.arxiv.uz xususiyatga ega bо`lib, mavxum emas, balki aniq shaklda mavjud bо`lishini tan oli shi va shu asosda ish yuritish. Shuning uchun ham ushbu metod davlat va huquq nazariyasining eng umumiy metodinigina emas, balki metodologik asoslaridan birini ham tashk il qiladi. Umumiy ilmiy metodlar . Bizga ma`lum, umumiy ilmiy metodlar о`z tarkibiga barcha fanlarni о`rganishda asos bо`luvchi analiz, sintez, tizimli, funksional kabi usullarni qamrab oladi. Ular eng umumiy met odlardan farqli ravishda, davlat va huquqda yuz berayotgan voqea-hodisalar va jarayonlarni bilishning ma`lum bosqichlarida qо`llaniladigan usullardir. Analiz ( «analiz» — grekcha sо`z bо`lib, «ajratish, bо`lish» degan ma`n oni anglatadi ) metodi orqali davlat va huquq muayyan tarkibiy qismlarga ajratilgan holda о`rganiladi. Ushbu usul orqali obyektni tadqiq etishda, uning jamiyat hayotidagi о`rnini aniqlanadi, umumiylarini xususiylaridan, zaruriylarini tasodifiylaridan, asosiylarini muxim bо`lmaganlaridan ajratiladi va shu orqali ularning mazmun-mohiyati yoritib beriladi. Sintez ( «sintez» grekcha sо`z bо`lib, «qо`shish, birlashtirish» dega nidir ) metodi orqali davlat va huquqni, ularga tegishli ijtimoiy xodisalar va tushunchalarni fikran birlashtirish, umumlashtirish orqali yangi bilim va tasavvurlarga ega bо`lish mumkin. Analiz va sintez metodlari uzviy aloqadorlikda bо`lib, umum ilmiy bilishdagi analitik-sintetik usulning о`zaro ta`sir qiluvchi xususiyatlaridir. Masalan, О`zbekiston davlatini ijtimoiy hodisa sifa tida fikran analiz qiladigan bо`lsak, uni, eng avvalo hokimiyat, fuqaro, hududlar kabi tarki biy qismlarga bо`lamiz va ularning har birini alohida-alohida о`rganamiz. Ayni vaqtda analiz dan olingan bilimlarni fikran qayta birlasht irsak, ya`ni sintez qilsak, О`zbekiston suvere n demokratik respublika ekanligini kо`rsatuvchi yangi bilimga ega bulamiz.

www.arxiv.uz Tizimli ( «tizim - sistema» — grekcha sо`z bо`lib, «qismlardan tarkib topgan majmua» degan ma`noni anglatadi ) metod davlat va huquqning ichki strukturaviy tuzilishini, tarkibiy qismlarining “gorizontal” va “vertikal” yо`nalishlari va ularning о`zaro bog`liqligini о`rganadi. Tizimli о`rganish falsafa fanining yutug`i bо`lib, bugungi kunda ushbu usuldan barcha ijtimoiy xodisalarni о`rganishda va jamiyatning barcha sohalarini tadqiq etishda keng qо`llanilmoqda 3 [3] . Funksional ( «funksiya» lotincha sо`z bо`lib «amalga oshirish, bajarish, yuzaga chiqarish» degan ma`noni anglatadi ) metod davlat va huquqning jamiyatda mavjud ijtimoiy xodisa sifatida ularning vazifalari nimadan iboratligini о`rganadi. Ushbu metod yordamida davlat va huquqda oid voqea-hodisalar va jarayonlarning vazifalari ni aniqlash orqali ular о`rtasidagi munosabat- larni tushuntirishdir. Masalan, biz hokimiyatni qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi, sud xokimiyat iga ajratar ekanmiz, eng avvalo, ularning har birining funksiyalarini aniqlab olamiz, shun dan keyin ular о`rtasidagi munosabatlarni tu shunib olishga о`tamiz. Bundan tashqari davlat va huquqni о`rganishda xususiy ilmiy metod lardan foydalanish katta ahamiyat kasb etadi. Xususiy ilmiy metodlar tabiiy, ijtimoiy va boshqa fanlarning taraqqiyoti natijasida kelib chiqadi va ularga sotsiologik, statistik, qiyosiy, kibernetik, tarixiy, mantiqiy va boshqa metodlar kiradi. Sotsiologik ( “Sotsiologiya” termini lotincha lotincha “societas” (jamiyat) va yunoncha “logos” (ta`limot) sо`zlaridan iborat bо`lib, jamiyat tо`g`risidagi fan degan ma`noni bildiradi ) metod yordamida davlat va huquqni о`rganishda sotsiologik usullar: sо`rov, anketalashtirish, kuzatuvlar olib borish, jamoatchilik fikrini urganish orqali yangi ma`lumotlar olishimiz mumkin. Olingan ma`lumotlardan davlat va huquq ni rivojlantirishda foydalanish mumkin. Sotsiologik tadqiqotlar inson faoliyatining har bir sohasi uchun juda qimmatli ma`lumotlarni yetkazib beradi. Bu usul demok- ratik huquqiy davlatni shakllantirishga qaratilgan huquqiy islohotlar va amaliy tadbir larning samaradorligini aniqlashda yordam ber adi. 3 [3] Қаранг: Керимов Д.А. Философские основания политико-правовых исследований. – М. : Мысль, 1986. 200 – 2 10 – бетлар.

www.arxiv.uz Statistik ( «statistika» — lotincha sо`z bо`lib, «hisob-kitob» degan ma`noni anglatadi ) metod — davlat va huquq institut lari tо`g`risidagi matematik hisob- kitoblar yor damida miqdoriy ma`lumotlarni olishga qaratilgan ilmiy usullardan biridir. Bu usul, olin gan miqdoriy ma`lumotlarni umumlashtirish asosida davlat va huquqni rivojlantirishning miqdoriy yо`nalishlarini belgilab olishga xiz mat qiladi. Qiyoslash metodi — muayyan davlat va huquqni boshqa joydagi, boshqa shakldagi davlat va huquq bilan fikran taqqoslash asosida ma`lumotlar olish, ulardan ilmiy xulosalar chiqarish, yangi bilim hosil qilish usuli hisoblanadi. Ushbu metod turli davlatlar va huquqiy tizim larning umumiy va о`ziga xos tomonlarini bi lish hamda ana shu asosda davlat va huquq taraqqiyot ining qonuniyatlarini ochishga, davlat va huquq sohasidagi hodisalar va jarayonlarni о`za ro solishtirish asosida ular о`rtasidagi о`xshashl ik va farqlarni aniqlashga imkon beradi. Kibernetik ( «kibernetika» grekcha sо`z bо`lib, «boshqarish san`ati» degan ma`noni bildiradi ) metod. Dunyoning bugungi kо`rinishini axborot texnologiya vosilarisiz tasavvur etish qiyin. Davlat va huquq ni о`rganish va tahlil etishda kompyuterlardan, multimediya, slayd va boshqa zamonaviy texnik vositalardan foydalanish oz vaqt sarflab, sifatli ma`lumotlar olishimizga zamin yaratadi. Mantiqiy metod – davlat va huquq ni о`rganishda mantiq fanining umumiy qonuniyatlar asosida oqilona, tо`g`ri xulosa chiqarishga imkon beradi. U ilmiy bilishning mavhum shaklidir. U davlat va huquq ning mantiqiy о`rganishining usul va vositalarini ifodalaydi. Tarixiy metod - davlat va huquq ning paydo bо`lishi, rivojlanishini taraqqiyotning muayyan davrida xronologik izchillikda о`rganishni taqozo etadi. Ushbu metod qо`llaniladigan davlat va huquq ning qaror topishi, rivojlanishi, tarixiy taraqqiyotning murakkab jarayonlari bilan bog`liq holda о`rganiladi. Bunda kо`pincha kishilik jamiyatining turli davrlarida rо`y bergan voqealar, hodisalar haqida bilim olish imkonini beradigan tarixiy manbalar, qonunlar, maxsus hujjatlar va boshqalarni tahlil qilish usuli qо`llaniladi.

www.arxiv.uz Shunday qilib, davlat va huquq nazariyasining metodlari davlat va huquqda tegishli voqea-hodisa lar va jarayonlarni bilishga, ularning qonu niyatlarini ochishga qaratilgan umumfalsafiy, umummilliy, xususiy-ilmiy usullar, yullar, qoidalar va vositalar tizimidir. Ulardan amal da foydalanish olib borilayotgan tadqiqotning predmeti va vazifalariga bog`liqdir. Davlat va huquq nazariyasining ijtimoiy fanlar tizimidagi о`rni va roli. Davlat va huquq nazariyasi boshqa ijtimoiy fanlar tizimida о`ziga xos о`rin egallaydi. Davlat va huquq masalalari nafaqat davlat va huquq nazariyasi, balki turli ijtimoiy fanlar tomonidan ham о`rganiladi. Har bir ijtimoiy fan davlat va huquqning u yoki bu jihatlari ni о`z predmeti nuqtai nazaridan talqin etadi. Davlat va huquq nazariyasi о`quv fani sifatida turli ijtimoiy va yuridik fanlar bilan uz viy bog`liqdir. Ushbu aloqadorlik mazkur fan lar о`rganadigan obyektning umumiyligidan kel ib chiqadi. Ular о`z predmeti doirasida davlat va huquqni ijtimoiy hodisa sifatida о`rgana dilar. Shu bilan birga, bu fanlarning har biri muayyan xususiyatga, о`zi о`rganadigan fan sohasi ga ega. Davlat va huquq nazari yasi о`z baxs mavzui ga ega bо` li b, huquqshunosl ikka aloqador bо` lgan va boshqa ij ti moiy fanl ar ti zi mi da tegi shli о`r inni egal laydi. Shuning uchun davl at va huquq nazari yasi ni , bir tomondan, yuri di k bо`l magan f anlar va il ml ar (i qt isodiyot , fal safa, sotsiologi ya, siyosat shunosl ik, etnograf iya) bil an, ikkinchi t om ondan – yur idik (davl at va huquq tar ixi, si yosi y ta`li motl ar t ar ixi , sohaviy yur idi k) fanlar bi lan о`zar o munosabati ni aniqlash tо` laasosli di r. Bu ushbu f an mavzu doi rasi ni ani qroq bel gi lab oli sh va uni yaxshi roq t ushuni shga yor dam beradi . Davlat va huquq nazariyasi ijtimoiy fanlar bо`lmish falsafa, iqtisodiyot nazariyasi, sotsi ologiya, siyosatshunoslik, madaniyatshunoslik, tarix kabi fanlar bilan ham bog`liqdar. Ayni paytda davlat va huquq nazariyasi bu fanlardan farq ham qiladi.

www.arxiv.uz Iqtisodiy fanlar hamda davlat va huquq na zariyasi . Iqtisodiy fanlar ishlab chiqarish mu nosabatlari tizimi, xо`jalik hayotini tashkil etish, xо`jalik sohalari, mexnat, moliya, kredit kabi masalalarni о`rganadi. Davlat va huquq na zariyasi о`quv fani esa davlat va huquqni о`zi ning asosiy predmeti deb hisoblaydi. Iqtisodiy fanlar hamda davlat va huquq nazariyasining о`zaro ta`siri, ularning bir- biri bilan о`zaro aloqasi, davlat va huquqning iqtisodiyotga qancha lik bog`liq ekanligini aniqlashga imkon ber adi. Falsafa hamda davlat va huquq nazariyasi . Fal safa tabiat va jamiyat rivojlanishining umu miy qonuniyatlarini о`rganadi. Shu bois, u davlat va huquq masalalarini umumiy tarzda, ij timoiy hodisa sifatida kо`rib chiqadi. Davlat va huquq nazariyasi fani falsafaning xulosalariga tayangan holda, davlat va huquq mu ammolarini aniqlashtiradi hamda bir qator maxsus nazariy masalalarni о`rganadi. Bunda fal safa bilan davlat va huquq nazariyasi bir-biri ni takrorlamaydi, balki tо`ldiradi. Falsafa borliqning ongga, insonning uni о`rab turgan atrof-muhitga munosabatining umumiy prinsiplari xaqidagi bilimlar tizimidir. Fal safa davlat va huquqning mohiyati, tabiati, uning ijtimoiy hodisalar tizimidagi о`rnini aniqlaydi va faqat shuning о`zi bilan cheklanadi. Davlat va huquq nazariyasi fani esa davlat va huquqni barcha kо`rinishlari va belgilari bilan bir butun holda batafsil о`rganadi. Agar falsafa davlat va huquqning mohiyatini aniqlash kalitini bersa, davlat va huquq nazariyasi falsafani ijtimoiy taraqqiyot, davlat va huquqning umumiy tamoyill arini ifodalash bilan qurollantiradi. Falsafaning umumiy qonun va kategoriyalaridan davlat va huquqqa tegishli voqea-hodisalar va jarayonlarni о`rganishda amaliy foydala nish, bir tomondan, davlat va huquq sohasida tо`plangan barcha bilimlarni ilmiy jihatdan umumlashtirib, bu bilimlarni davlat va huquq nazariyasining kategoriyasi sifatida bayon qilish imkoniyatini beradi; ikkinchi tomondan, dav lat va huquq nazariyasi fanining ilmiy tadqiq otlari natijasida olingan hamda amaliyotda tasdiqlangan bilimlar, ma`lumotlar falsafa ning obyektiv qonunlarni ochishi va umumiy kategoriyalarni ishlab chiqishi uchun empirik ma` lumotlar bо`la oladi.

www.arxiv.uz Shunday qilib, falsafa fani davlat va huquq nazariyasi uchun tayanch nuqtalaridan biri bо`lib. metodologiya vazifasini bajaradi, davlat va huquq nazariyasi esa falsafa uchun empirik ma` lumot manbai vazifasini bajaradi. Sotsiologiya hamda davlat va huquq nazariyasi. Davlat va huquq nazariyasi sotsiologiya fani bi lan ham о`zaro aloqada. Chunki sotsilogiya fani ham jamiyatni yaxlit, uyushgan tizim sifatida tadqiq etib, jamiyat a`zolarining, xususan turli xil jamoalarning, aholi turli qatlamlarining davla tga, huquqda qanday munosabatda bо`lishini, ularning davlat va huquq tо`g`risidagi fikr- mulohaza larini «inson mezoni» bо`lmish amaliy kо`rsatkichlar, aniq matematik hisob-kitoblar asosida о`rganadi. Shunga kо`ra, sotsiologiya fani davlat va huquq nazariyasi fani uchun dastlabki empirik ma`lumotlarni tuplab berish vazifa sini bajaradi. Davlat va huquq nazariyasi esa, о`z navbatida, sotsiologiya fani bergan ma`lumotlarni umumlashtirib, ulardan nazariy xulosalar chiqaradi. Sotsiologiya yaxlit tizim bо`lmish jamiyat, hamda u bilan aloqadorlikda о`pganiladigan alohida ijtimoiy guruhlar, sotsial jarayonlar haqidagi fandir. Sotsiologiya о`zining xulosala rida empirik ma`lumotlarga, ijtimoiy tajri balarga asoslanadi. Barcha ijtimoiy hodisalar, jumladan, davlat va huquq ham sotsiologik tadqiqot larning obyektiga aylanadi. Sotsiologiya ham, falsafa singari, davlat va huquqni bilish- ning umumiy vositasi hisoblanadi. U davlat va huquqni о`rganish asosida о`zining predmetini chuqurlashtiradi va oydinlashtirib oladi. Davlat va huquq nazariyasi tarix fani bilan ham uzviy aloqadordir. Tarix jamiyatshunoslikka oid fan xisoblanadi. U insoniyat madaniy va ma`naviy taraqqiyotining har xil turlari va davrlari, jamiyatning rivojlanish yо`nalishlari va tiklanish bosqichlarini, insoniyatning о`tmishdan kelajak tomon yuksalib borish sabablari va mohiyatini tadqid etadi. Muayyan xalqlar, davlatlarning muayyan davrlardagi hayotining aniq shakllari va tajribasini va xatto ayrim huquqiy yodgorliklarni ham о`rganadi. Lekin tarih fani uchun vaqt chegarlari muhimdir. U umumlashma xulosalar chiqarmaydi, qonuniyatlar ketidan quvmaydi, ayni shu jihatlari bilan davlat va huquq nazariyasidan farq qiladi.

www.arxiv.uz Siyosatshunoslik hamda davlat va huquq naza riyasi . Siyosatshunoslik fani siyosat, uning shakl lari, siyosiy jarayonlar va siyosiy birlashmalar, jumladan, partiyalar, siyosiy hokimiyatga va davlat hokimiyatiga erishish vositalari, fuqaro lik jamiyati, davlat va shaxsning о`zaro muno sabati kabi hodisalarni о`rganadi. Siyosatshunos lik inson siyosiy madaniyatini ijtimoiy- siyosiy munosabatlar tizimi orqali, ya`ni fuqaro larning huquq va erkinliklarini amalga oshirish orqali о`rganadi. Davlat va huquq nazariyasining siyosatshunos lik fani bilan bog`likdigi har ikkala fanning ham bir obyektni, ya`ni jamiyat siyosiy tizimi ning muhim elementi bо`lmish davlat va huquqni il miy jihatdan tadqiq etishida yaqqol kо`zga tashl anadi. Bunda davlat va huquq nazariyasi davlat va huquqning vujudga kelishi, rivojlanishi, amaliy faoliyatining umumiy qonuniyatlarini о`rgansa, siyosatshunoslik fani davlat va huquqiy siyosatni, aniqrori, jamiyatda yuz berayotgan siyosiy hodisalar va jarayonlarni ya`ni siyosat naza riyasi va amaliyotini о`rganadi. Ularning har ikkalasi bir predmet — davlat va huquqni, dav latning ichki va tashqi siyosatini turli tomon lardan о`rganadi, ilmiy tadqiqotlar natijasida olingan bilimlar bilan bir-birlarini tо`ldi radi. Oqibatda, siyosatshunoslik fani о`zining keng qamrovligiga kо`ra, davlat va huquq naza riyasi fani uchun metodologik asoslardan biri vazifasini bajaradi. Shunday qilib, davlat va huquq nazariyasi ijtimoiy fanlar tizimida quyidagicha о`rin tu tadi. Birinchidan, davlat va huquq nazariyasi ijti moiy fanlar jumlasiga kiruvchi huquqshunoslik fanining tarkibiy qismidir. U huquqshunoslik ka nisbatan xususiylik, boshqa ijtimoiy fan larga nisbatan esa, alohidalik kasb etadi. Ikkinchidan, davlat va huquq nazariyasi boshqa ijtimoiy fanlar singari jamiyat ijtimoiy ehtiyojlarining mahsuli sifatida paydo bо`lgan. U boshqa ijtimoiy fanlar bilan birgalikda davlat va huquqqa tegishli voqea-hodisalar va jarayonlarni har tomonlama о`rganadi, boshqa fanlarning metodlaridan metodologik asos si fatida foydalanadi. Ayni vaqtda, davlat va huquq nazariyasi

www.arxiv.uz ijtimoiy fanlarni davlat va huquqqa oid aniq ma`lumotlar bilan ta`minlab, naza riy va amaliy jihatdan qurollantiradi. Uchinchidan, davlat va huquq nazariyasi huquqshu noslik fani orqali davlat va huquq bilan qiziqayotgan har qanday ijtimoiy fan sohasining ilmiy tadqiqot mavzuidan о`rin egallashi mumkin. Tо`rtinchidan, hozirgi kunda suveren О`zbekis ton davlati о`zbek xalqining mushtarak maqsad lariga muvofik. tarzda va mustaqil ravishda fao liyat yuritmokda. Bu esa О`zbekiston davlati va huquqini bir necha ijtimoiy fanlarning tadq iqot obyektiga aylantirmokda. Masalan, О`zbekiston davlatining jamiyatni boshqarish faoliyati — boshqaruv, ma`muriy fanlarning; iqtisodiy-xо`jalik yuritish faoliyati — iqtisodiyot fanlarining; siyosiy fao liyati — siyosatshunoslik fanlarining; jamiyat ni yaxlit tizim sifatida о`rganish — sotsiologiya fanining ilmiy tadqiqot obyektiga aylangan. Hosil bо`lgan bilimlar esa ushbu fanlar pred metlarining tarkibiy qismlarini tashkil qila di. Bu davlat va huquqning kо`pgina ijtimoiy fanlar obyektiga aylanib borayotganligidan da rak beradi. Bu davlat va huquq nazariyasining ijtimoiy fanlar tizimida tutgan о`rni yanada mustahkamlanib borayotganligini kо`rsatadi. Davlat va huquq nazariyasining barcha ijti moiy fanlar bilan aloqasi ham ikki tomonla madir. Davlat va huquq nazariyasi ijtimoiy fan larning xulosalariga asoslangan holda xilma- xil falsafiy, tarixiy materiallarni umumlasht irib, davlat va huquqning vujudga kelishi sabablarini, taraqqiyot bosqichlarini, davlat va huquqning mohiyatini, mazmuni va shakllarini ochib beradi. Shu ma`noda davlat va huquq naza riyasi boshqa ijtimoiy fanlarni takrorlamay di, balki tо`ldiradi. Bu hol esa davlat va huquq nazariyasi о`zining predmetiga va xususiyatlari ga ega ekanligini yana bir bor tasdiqlaydi. Bundan yana ham keng qamrovli xulosalar chiqarish mumkin. О`zbekistonda davlatchilikning huquqiy asoslari kuchayib borishi, huquqiy madaniyat, fuqarolarning huquq va erkinliklari, huquqiy ta`limning rivojlanib borishi bilan davlat va huquq nazariyasi hamda barcha ijtimoiy fanlar о`rtasidagi aloqadorlik kuchayib bormoqda.

www.arxiv.uz Davlat va huquq nazariyasi yuridik fanlar tizimida Yuridik fanlar — ijtimoiy hodisa sifatida davlat va huquqning tushunchasi, mohiyati, tanifi, kelib chiqishi, rivojlanishi va amal qilinishining umumiy va maxsus qonuniyatlari tо`g`risidagi huquqiy bilim lar tizimidir. Barcha yuridik fanlar diqqat markazida davlat va huquq asosiy о`rin egallaydi. Ayni paytda har bir yuridik fan davlat va huquqning mu ayyan tomonlarini, jihatlarini о`rganadi. Shu ning uchun huquqshunoslik fanlarining har biri о`zining mustaqil predmetiga ega. Davlat va huquq kо`p qirrali ijtimoiy hodisa sifatida kishilik jamiyatining barcha soha lari (iqtisodiyot, siyosat, ma`naviyat va bosh- kalar) bilan chambarchas bog`liqdir. Shu sabab li, ijtimoiy taraqqiyot jarayonidagi obyek tiv va subyektiv sabablar natijasida davlat va huquqning turli muammolarini о`rganuvchi h uquqshunoslik fanlari tizimi vujudga kel gan. Ayrim olimlar yuridik fanlarni uchta katta guruhga bо`lishadi. Bular fundamental tarixiy-nazariy, sohaviy va amaliy yuridik fanlardir. Boshqa birlari esa, huquqshunoslik fanlarini ularning predmeti va metodlariga kо`ra quyidagi tо`rt guruh: tarixiy-nazariy yuridik fanlar, tar mok, yuridik fanlari, amaliy yuridik fanlar, xalqaro huquqiy fanlar dan iborat deya fikr bildiradilar . Ularning fikricha: Birinchi guruh: tarixiy-nazariy yuridik fan lar ga davlat va huquq nazariyasi, davlat va huquq tarixi, siyosiy va huquqiy ta`limotlar tarixi, musulmon huquqi, rim huquqd, qiyosiy huquqshu noslik, huquq falsafasi, huquq sotsiologiyasi, huquqiy madaniyat nazariyasi kabi о`quv fanlari kiradi. Ikkinchi guruh: tarmoq yuridik fanlari ga oila huquqi, fuqarol ik huquqi, konsti tusi yavi y huquq ma`muriy huquq mexnat huquqi, jinoyat huquq, moliya

www.arxiv.uz huquqi, yer huquqi, ekologiya huquqi, xо`jalik huquqi, fuqarolik-protsessual huquq jinoyat-protsessual huquq xо`jalik-protse ssual huquq kabi fanlar kiradi. Uchinchi guruh: amaliy yuridik fanlar ga kri minalistika, sud buxgalteriyasi, huquq statis tikasi, huquqiy psixologiya, sud psixiatriyasi, sud tibbiyoti kabi fanlar kiradi. Tо`rtinchi guruh: xalqaro-huquqiy fanlar xalq aro huquqning turli sohalarini о`rganadi. Ular qatoriga xalqaro umumiy huquq xalqaro xususiy huquq diplomatiya va konsullik huquqi, xalq aro shartnomalar huquqi, xalqaro dengiz huquqi, xalqaro kosmos huquqi, xalqaro iqtisodiy huquq xalqaro gumanitar huquq va boshqalar kiradi. Yuridik fanning bugungi kundagi amaliy faoliyatiga kо`ra, quyidagi zamonaviy tasnifini e`tirof e`tamiz:  Tarixiy-nazariy;  Xorijiy davlat va huquqni о`rganadigan;  Sohaviy;  Sohalararo;  Amaliy yuridik;  Xalqaro huquq fanlari. Demak, zamonaviy huquqshunoslik fani dav lat va huquq masalalarini о`rganuvchi kо`p tarmoq l i t urli yuridik fanl ar t izim idan iborat bо`lib, bu tizimda har bir yuridik fan о`z о`rniga ega. Davlat va huquq nazariyasi о`zining mohiyati va ahamiyatiga kо`ra, tarixiy-nazariy huquqiy fanlar jumlasiga kiradi. U umumiy, tarmoqli amaliy, xalqaro huquq fanlari bilan о`zaro aloq adadir. Davlat va huquq nazariyasi huquqshunoslik fanlari tizimida markaziy о`rinni egallaydi. Davlat va huquq nazariyasi barcha huquqshunoslik fanlari uchun umumiy bо`lgan asosiy tushunchalar (kategoriyalar) va nazariy qoidalar (prinsip lar)ni ishlab chiqadi. Masalan, «davlat», «huquq», «demokratiya», «qonuniylik», «huquqiy tarti bot», «huquqiy munosabat», «huquqiy javobgar lik» kabi tushunchalar u yoki bu darajada hamma yuridik fanlarga taalluqlidir. Bundan

www.arxiv.uz tashqa ri, davlat va huquq nazariyasi barcha yuridik fan- lar foydalanadigan xususiy huquqiy metodlar va prinsiplarni ham ishlab chiqadi. Shunday qilib, davlat va huquq nazariyasi predmetiga kiruvchi masalalar huquqshunoslik fanlari tizimining о`zagini tashkil etadi. Dav lat va huquq tо`g`risidagi asosiy va umumnazariy bilimlarni egallamasdan turib, boshqa yuridik fanlar muammolarini о`rganish mumkin emas. Bundan kelib chiqib, davlat va huquq nazariyasi- ni tarmoq va maxsus yuridik fanlarning kirish qismi, ya`ni barcha yuridik fanlarning umumiy qismi deb qabul kilmaslik kerak. Ammo davlat va huquq nazariyasini boshqa yuridik fanlardan ajratib qо`yish ham tо`g`ri bо`lmaydi. Davlat va huquq nazariyasi barcha yuridik fan larning aniq materiallariga tayanadi, ularni nazariy jihatdan umumlashtiradi. Tarmoq va maxsus yuridik fanlar esa davlat va huquq naza riyasining xulosalariga asoslanadi. Demak, dav lat va huquq nazariyasi boshqa barcha yuridik fan lar bilan о`zaro aloqada bо`lib, ular bir-birlarini boyitadi va tо`ldiradi. Davlat va huquq nazariyasini huquqshunoslik ning barcha sohalari bilan bog`liqlikda о`rganish zarur. Chunki har bir yuridik fan о`z mustaqil predmet doirasida yaxlit davlatni va huquqning turli jihatlarini, qirralarini, tomonlarini о`rganadi. Davlat va huquq. nazariyasi tarixiy yuridik fanlar bilan chambarchas bog`liqdir. Masalan, davlat va huquq tarixi fani davlat va huquqning paydo bо`lishi va tarixiy tarakdiyot bosqichla rini xronologik tarzda о`rganadi, davlat va huquq institutlariga turli tarixiy davrlar bо`yicha ma`lumotlar beradi, davlatchilik va qonunchi likning rivojlanish tarixini yoritib beradi. Huquqiy yodgorliklar davlat va huquq tarixining markaziy mavzuini tashkil etib, muayyan tari xiy davrlardagi huquqiy madaniyat darajasining yaqqol kо`rsatkichidir. Davlat va huquq nazariyasi о`z xulosalarini tarixiy ma`lumotlar bilan asoslaydi, bunda u tarixiy metoddan keng foydalanadi. Xech bir ta rixiy-huquqiy faktni nazariya yordamisiz ochib berish mumkin emas. Nazariya tarixiy voqealarga yondashish prinsipini belgilaydi, tarixni il miy о`rganish vositasi bо`lib xizmat qiladi: Ta rix va

www.arxiv.uz nazariya bir-birisiz mavjud emas, biri ikkinchisini taqozo etadi. Akademik SH. 3. Ura zayev ta`biri bilan aytganda, «nazariyasiz tarix, tarixsiz nazariya bо`lmaydi». Shuningdek, davlat va huquq nazariyasi kon stitusiyaviy huquq xalqaro huquq kabi bir qator huquqiy fanlar bilan о`zviy aloqada bо`lib, ular ning chiqargan ilmiy xulosalaridan davlat va huquq hodisalarini о`rganishda foydalanadi, bu xulosalarni nazariy jihatdan umumlashtiradi. Nazariy jihatdan umumlashtirilgan xulosalar boshqa maxsus va amaliy yuridik fanlar uchun metodologik asos bо`lib xizmat qiladi. Shunday qilib, davlat va huquq nazariyasi maxsus soha yuridik fanlari uchun huquqshunos lik fanlari tizimida alohida о`rin egallaydi. Bu quyidagilarda namoyon bо`ladi: birinchidan, bu fan boshqa fanlardan farqdi ravishda davlat va huquqning vujudga kelishi, rivojlanishi va amal qilishining umumiy qonuniyatlarini о`rganadi ; ikkinchidan, davlat va huquqning umumiy qonuniyatlarini о`rganishdan tashqari, tarmoq, amaliy yuridik fanlarning о`z yechimini kutayot gan muammolarini ham ilmiy jihatdan tadqiq etish bilan shug`ullanadi; uchinchidan, huquqshu noslik sohasida metodologik vazifani baja radi. Davlat va huquq nazariyasi boshqa huquqshunos lik fanlaridan quyidagi о`ziga xos jihatlari bilan ajralib turadi. Birinchidan, davlat va huquq nazariyasi ijti moiy hodisa bо`lgan davlat va huquq taraqqiyoti ning umumiy qonuniyatlarini о`zida aks ettira di. Bu uning ijtimoiy xususiyatidir. Shu bilan birga davlat va huquq nazariyasi umumnazariy ijtimoiy fan hisoblanadi. Ikkinchidan, davlat va huquq nazariyasi ijti moiy hayotning bevosita davlat va huquq hodisala riga taalluqli bо`lgan siyosiy-huquqiy muassasa larini о`zida aks ettiradi. Bu uning, siyosiy va huquqiy xususiyatlaridir. Shuning uchun ham davlat va huquq. nazariyasi siyosiy-huquqiy fan sifatida boshqa ijtimoiy fanlardan farq qiladi. Uchinchidan, davlat va huquq nazariyasi davlat va huquqning eng umumiy qonuniyatlarini о`rga nuvchi fan sifatida nazariy fan xususiyatiga ega. U о`zining nazariy fan ekanligi bilan boshqa tarmoq soha huquqiy fanlaridan farq qiladi.

www.arxiv.uz Demak, davlat va huquq nazariyasi huquqshunos lik fanlari tizimida markaziy umumlashtiruvchi ahamiyatga ega. U barcha yuridik fanlarning xulosa va takliflarini о`zida uyg`unlashtiradi, ularning о`zaro boyishiga yordam beradi. Davlat va huquq nazariyasi fanining funksiyalari Davlat va huquq nazariyasi fani о`z oldiga qо`ygan maqsadlarini ado etish uchun quyidagi asosiy funksiyalarni bajaradi. Birinchisi — davlat va huquq nazariyasi fani ning evristik funksiyasi. Davlat va huquq nazari yasi obyektiv voqelik — davlat va huquqni har to monlama bilib olishning mantiqiy usullari va metodik qoidalari tizimiga ega. Bu funksiya dav lat va huquqni izohlash, tushuntirish, davlat va huquq hodisalarini sharhlash bilangina emas, bal ki bu hodisalarning mohiyatini ochish orqali yangi- yangi qonuniyatlarini topish bilan ham shug`ulla nadi. Mana shu evristika funksiyasidir. Evristi ka — haqiqatni topish san`ati hisoblanadi. Shun ga kо`ra, davlat va huquq nazariyasi real voqelik — О`zbekiston davlati va huquqining yangi-yangi qir ralarini topish san`ati vazifasini bajaradi. Ikkinchisi — davlat va huquq nazariyasi fani ning metodologik funksiyasi. Davlat va huquq na zariyasi davlat va huquq jarayonlarini о`rganish vositalari bо`lgan qonunlar, kategoriyalar va tushunchalarni ilmiy jihatdan ishlab chiqadi. Ishlab chiqilgan bu ilmiy tushunchalar, ta`rif lar, qoidalar, prinsiplar boshqa maxsus va amaliy yuridik fanlar uchun yо`riqnoma vazifa sini о`taydi. Shunga kо`ra, davlat va huquq naza riyasi boshqa huquqiy fanlar uchun metodologik funksiyani bajaradi. Uchinchisi – davlat va huquq nazariyasining siyosiy funksiyasi. Davlat va huquq doimo siyosat ning obyekti bо`lib kelgan. Siyosatning asosiy maqsadi esa xamisha davlat hokimiyatini egal lash, shu orqali jamiyatni boshqarishni tashkil etishdan iborat bо`lgan. Shuning uchun ham siyos atni — davlatni boshqarish san`ati deb ham atashadi. Shu ma`noda davlat va huquq nazariyasi

www.arxiv.uz О`zbekistondagi davlat hokimiyati va boshqa siyos iy tashkilotlarni о`z ichiga oluvchi siyosiy hokimiyat ni amalga oshirishni tashkil etishga kо`mak lashadi. Bu davlat va huquq nazariyasining siyos iy funksiyasidir. Tо`rtinchisi — davlat va huquq nazariyasi fa nining amaliy funksiyasi. Davlat va huquq naza riyasi davlat va huquq hodisalari, institutlari tо`g`risidagi bilimlarni amalda qо`llash vazifa sini ham bajaradi. U О`zbekiston davlati fao l i y a t i n i t a k o m i l l a s h t i r i s h , f u q ar o l a r n i n g huquq va erkinliklarini, tinch-totuv yashashla rini ta`minlash, davlatning ichki va tashkoy siyos atini barqarorlashtirish bо`yicha amaliy tav siyalarni ishlab chiqadi. Beshinchisi — davlat va huquq nazariyasi fani ning ilmiy bashorat qilish funksiyasi. Ilmiy ba shorat — mavjud voqelikning obyektiv qonunila rini bilish asosida, kelajakda yuz beradigan yoki yuz berishi mumkin bо`lgan voqea, jarayon va hodisa larni oldindan kо`ra bilish, aytib berishdir. Davlat va huquq nazariyasi davlat va huquq rivojla nishining obyektiv qonuniyatlarini о`rganish aso sida ularning kelajakdagi taqdiri tо`g`risida il miy bashorat qilish funksiyasini ham bajaradi. Oltinchisi — davlat va huquq nazariyasi fanining dunyoqarashni shakllantirish funksiyasi. Davlat va huquq nazariyasi davlat va huquqqa oid har bir hodisa, voqea, jarayonlarning yuzaga kel ish va rivojlanish qonuniyatlarini о`rganib, odamlarning aqlu-zakovatini о`stirish asosida davlat va huquq taraqqiyoti tо`g`risidagi qarashlar ning yaxlit ilmiy manzarasini yaratadi. Bu ushbu nazariyaning dunyoqarashni shakllantirish funksiyasidir. Yettinchisi — davlat va huquq nazariyasi fa nining g`oyaviy-tarbiyaviy funksiyasi. Davlat va huquq nazariyasi millatimizning istiqlol tufayli о`sib borayotgan о`zini о`zi anglash, bilish ehtiyojlarini qondirishga, davlatimizni jahon davlatlari bilan qiyoslab о`rganish asosida mil liy ongimizni о`stirishga, yangicha milliy g`ypyp va tuyg`uni shakllantirishga xizmat qiladi. Bu uning g`oyaviy-tarbiyaviy funksiyasidir. Ushbu funksiya, shuningdek, milliy mafkuramizning huquqiy asosi bо`lgan — Konstitusiya va qonun larning ustunligini, qonun oldida barcha fuqaro larning tengligi qoidalariga og`ishmay amal

www.arxiv.uz q ilishni, millatimizni umuminsoniy qadriyat larning eng yaxshi an`analariga sodiq holda tar biyalashni ham о`z ichiga oladi.

www.arxiv.uz Adabiyotlar rо`yxati : 1. Антонов И. П. Основи правовой системи Федеративной Республики ГерманиЙ. (Теоретический и историко-правовой аспекти). – М.: Академия управления МВД России, 2003. – 147 c. 2. Боботов С. В., Жигачев И. Й. Введение в правовую систему США. – М.: Норма, 1997. – 333 с. 3. Введение в шведское право. – М.: Прогресс, 1986. – 387 с. 4. Давид Р., Жоффре-Спинози К. Основние правовие системи современ - ности. – М.: Междунар. отношения, 1996. – 400 с. 5. Давид Р. Основние правовие системи современности. – М.: Международние отношения, 1986. – 380 с. 6. Ермолович В. И., Шелкопляс В. А. Правовие системи: история и сов - ременност: Материали межвузовской научно–практической конференции. – Минск, 5–6 января 2001 г. – Мн.: БГЕУ, 2001. – 176 с. 7. Инако С. Современное право Японии / Отв. ред. В. А. Туманов. – М.: Прогресс, 1981. – 291 с.

O'xshashlar

Davlat va huquq nazariyasi fanining o’rganilish metodlari

Xorijiy mamlakatlar konstitutsiyaviy davlat huquqi huquq tarmog`i, fan va o`quv fani sifatida

Jamiyat, davlat va huquq

Kriminologiya fan sifatida

Davlat va huquq haqida umumiy tushuncha