Fuqarolarning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklariga qarshi jinoyatlar - Huquqshunoslik - Referatlar

Fuqarolarning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklariga qarshi jinoyatlar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

84.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Fuqarolarning teng huquqliligini buzish 2. Fuqarolarning turar joyi daxlsizligini buzish 3. Xat-yozishmalar, telefonda so`zlashuv, telegraf xabarlari yoki boshqa 4. Fuqarolarning murojaatlari to`g`risidagi qonun hujjatlarini buzish 5. Vijdon erkinligini buzish 6. Saylov yoki referendum tashkil qilish, ularni o`tkazish to`g`risidagi qonun hujjatlarini buzish 7. Saylov huquqining yoki ishonchli vakil vakolatlarining amalga oshirilishiga to`sqinlik qilish 8. Mehnat qilish huquqini buzish 9. Mualliflik yoki ixtirochilik huquqlarini buzish

www.arxiv.uz Fuqarolarning teng huquqliligini buzish (O`zR JK 141-moddasi) Ushbu modda ikki qismdan iborat. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 18-moddasida: «O`zbekiston Respublikasida barcha fuqarolar bir xil huquq va erkinliklarga ega bo`lib, jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e'tiqodi, shaxsi va ijtimoiy mavqeidan qat'i nazar, qonun oldida tengdirlar», deb mustahkamlab qo`yilgan. JK 141-moddasi xalqaro huquqiy hujjatlarga, jumladan «Fuqarolik va siyosiy huquqlar to`g`risida»gi xalqaro bitimning 26 -moddasiga to`la mos keladi. Shu bitimda: «Barcha odamlar qonun oldida teng va hech qanday kamsitishlarsiz qonun tomonidan teng himoya qilinishi huquqiga egadirlar. Shu munosabat bilanFuqarolarning teng huquqligini buzish (JK 141-moddasi) Fuqarolarning turar-joy daxlsizligini buzish (JK 142-oddasi) Xat-yozishmalar, telefonda so`zlashuv, telegraf xabarlari yoki boshqa xabarlar-ning sir saqlanishi tartibini buzish (JK 143-moddasi) Fuqarolarning murojatlari to`g`risidagi qonun hujjatlarini buzish (JK 144-moddasi) Vijdon erkinligini buzish (JK 145- moddasi) Saylov yoki re- ferendum tashkil qilish, ularni o`tka- zish to`g`risidagi qonun hujjatlarini buzish (JK 146-moddasi)Fuqarolarning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklariga qarshi jinoyatlar Saylov huquqining yoki ishonchli vakil vakolatlarining amalga oshirili-shiga to`sqinlik qilish (JK 147-moddasi) Mehnat qilish huquqini buzish (JK 148- moddasi) Mualliflik yoki ixtirochilik huquqlarini buzish (JK 149-moddasi)

www.arxiv.uz har qanday kamsitishlar qonunda man etilishi va qonun barcha shaxslarga biron-bir belgisi: irqi, terisining rangi, jinsi, tili, dini, siyosiy yoki boshqa qarashlari, milliy yoki ijtimoiy kelib chiqishi, mulkiy mavqei, tug`ilishi yoki boshqa sharoitlar bo`yicha kamsitishlarga qarshi teng va samarali himoyani kafolatlanishi lozim», deb qayd etilgan. Ushbu jinoyatning obyekti fuqarolarning shaxsiy huquqlari va erkinliklaridir. Obyektiv tomondan jinoyat jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e'tiqodi, shaxsiy yoki ijtimoiy mavqeidan kelib chiqishdan qat'i nazar fuqarolarning huquqlarini buzish yoki cheklash yoxud fuqarolarga bevosita afzalliklar berishda ifodalanadi. Jinsi, irqi, millati, tili, dini va h.k. kelib chiqib, fuqarolarning huquqlari buzilgan yoki cheklangan yoxud fuqarolarga afzalliklar berilgan paytdan boshlab jinoyat tugallangan hisoblanadi. Teng huquqlilikning buzilishi zo`rlik ishlatib sodir etilgan bo`lsa, aybdorning qilmishi JK 141-modda 2-qismi bilan kvalifikatsiya qilinadi. Fuqarolarning teng huquqliligini buzish vaqtida zo`rlik ishlatish mushtlash, jabrlanuvchini kaltaklash, badaniga yengil yoki o`rtacha og`ir shikast yetkazishda ifodalanishi mumkin. Bunday qilmish shaxsga qarshi jinoyatlar uchun javobgarlik nazarda tutilgan moddalar bilan qo`shimcha ravishda kvalifikatsiya qilinmaydi. Badanga og`ir shikast yetkazilgan hollarda aybdorning qilmishi jinoyatlar jami bo`yicha kvalifikatsiya qilinadi. Subyektiv tomondan fuqarolar teng huquqliligining buzilishi qasddan sodir etiladigan jinoyat hisoblanadi. U bevosita g`araz niyat bilan sodir etilishi mumkin. Ushbu jinoyatning subyekti 16 yoshga to`lgan, aqli raso har qanday shaxs bo`lishi mumkin.

www.arxiv.uz Fuqarolarning turar joyi daxlsizligini buzish (O`zR JK 142-moddasi) Fuqarolar turar joy daxlsizligi O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida kafolatlangan. Konstitutsiyaning 27-moddasida: «har kim o`z sha'ni va obro`siga qilingan tajovuzlardan, shaxsiy hayotiga aralashishdan himoyalanish va turar joyi daxlsizligi huquqiga ega. Hech kim qonun nazarda tutgan hollardan va tartibdan tashqari birovning turar joyiga kirishi, tintuv o`tkazishi yoki uni ko`zdan kechirishi... mumkin emas», deyilgan. JK 142-moddasi «Fuqarolik va siyosiy huquqlar to`g`risida»gi xalqaro Paktga, Inson huquqlari umumiy deklaratsiyasiga mos keladi. Jumladan Deklaratsiyaning 17-moddasida: «hech kimning turar joy daxlsizligiga tajovuzlar qilishi mumkin emas», deb yozilgan. Mazkur jinoyatning obyekti fuqarolar turar joy daxlsizligi hisoblanadi. Jinoyatning obyektiv tomoni turar joyga unda yashovchilarning erkiga qarshi zo`rlik ishlatib, g`ayriqonuniy ravishda bostirib kirishda ifodalanadi. Agar turar joyga unda yashovchilarning erkiga xilof ravishda g`ayriqonuniy bostirib kirish zo`rlik ishlatib sodir etilgan bo`lsa, aybdor JK 142-moddasi bo`yicha jinoiy javobgarlikka tortiladi. Agar g`ayriqonuniy bostirib kirish zo`rlik ishlatilmay sodir etilgan bo`lsa, aybdorning xatti-harakati jinoyat sifatida kvalifikatsiya qilinmaydi. Bunday hollarda aybdorning qilmishi JKning sog`liqqa qarshi jinoyatlar uchun javobgarlik nazarda tutilgan moddalari bilan jinoyatlar jami bo`yicha kvalifikatsiya qilinmaydi. Biroq, ayblanuvchi tomonidan jabrlanuvchiga og`ir tan jarohati yetkazilgan hollarda, ayblanuvchining harakatlari jino yatlar majmui tariqasida JK 142 va 104-moddalari bo`yicha kva lifikatsiya qilinishi lozim. Turar joyga unda yashovchilarning erkiga xilof ravishda zo`rlik ishlatib g`ayriqonuniy ravishda bostirib kirish mansab dor shaxs tomonidan sodir etilsa, uning harakatlari JK 206-moddasi bo`yicha kvalifikatsiya qilinadi va bunday hollarda JK 142-moddasi bo`yicha kvalifikatsiya talab qilinmaydi.

www.arxiv.uz Turar joyga zo`rlik ishlatib g`ayriqonuniy bostirib kirilgan paytdan boshlab jinoyat tugallangan, deb hisoblanadi. Bunda kelib chiqqan oqibatlar ahamiyatga ega emas. Subyektiv tomondan jinoyat to`g`ri qasd bilan sodir etiladi. Ushbu jinoyatning subyekti 16 yoshga to`lgan, aqli raso, jismoniy shaxs bo`lishi mumkin. Turar joyga bostirib kirib o`zganing mol-mulkini o`g`rilaganlik JKning o`g`irlik uchun javobgarlik nazarda tutilgan tegishli moddalari bilan qamrab olinadi va JK 142-moddasi bilan qo`shimcha kvalifikatsiya qilinmaydi. Xat-yozishmalar, telefonda so`zlashuv, telegraf xabarlari yoki boshqa xabarlarning sir saqlanishi tartibini buzish (O`zR JK 143-moddasi) O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasinig 27-moddasida hech kimning qonunda nazarda tutgan hollardan va tartibdan tashqari birovning yozishmalari va telefonda so`zlashuvlari sirini oshkor qilishi mumkin emasligi belgilab qo`yilgan. Mazkur konstitutsiyaviy qoida «Fuqarolarning huquqlari to`g`risida»gi xalqaro Paktning 17 -moddasida, «Inson huquqlari umumiy deklaratsiyasi»ning 12- moddasida ham mustahkamlangan. Jinoyat qonunining mazkur normasi fuqarolarning xat-yozishmalari, telefonda so`zlashuvlari, telegraf yoki boshqa xabarlari sir saqlanishining yuksak kafolati hisoblanadi. Mazkur jinoyatning obyekti fuqarolarning xat-yozishmalar, telefonda so`zlashuvlar, telegraf yoki boshqa xabarlarning sir saqlanishiga bo`lgan konstitutsiyaviy huquqlari hisoblanadi. Obyektiv tomondan jinoyat shaxslarning pochta-telegraf xabarlari yoki telefonda so`zlashuvning mazmuni bilan g`ayriqonuniy tanishuvida yoxud fuqarolarning xatlari, telegrammalari, telefaks orqali, elektron pochta va h.k. orqali xabar qilinayotgan ma'lumotlarni shu axborotlar egasining roziligisiz oshkor etilishida ifodalanadi. O`zR JK 166-moddasi (Pochta -telegraf jo`natmalarini

www.arxiv.uz xatlab qo`yish) va JK 167-moddasi (Pochta-telegraf jo`natmalarini ko`zdan kechirish va olib qo`yish)ga asosan pochta-telegraf jo`natmalarining xatlab qo`yilishi, pochta-telegraf jo`natmalarining ko`zdan kechirilishi va olib qo`yilishi faqat prokurorning sanksiyasi yoxud sudning ajrimi bilan amalga oshirilishi mumkin. Telefon yoki boshqa so`zlashuv qurilmalari orqali olib boriladigan so`zlashuvlarni eshitish uchun ham prokurorning sanksiyasi yoki sudning ajrimi lozim. Belgilangan tartibning huquqni muhofaza qilish organlarining xodimlari yoxud boshqa shaxslar tomonidan buzilishi mazkur modda bo`yicha javobgarlikni vujudga keltiradi. Xat-yozishmalar, telefonda so`zlashuv, telegraf xabarlari yoki boshqa xabarlarning sir saqlanish tartibi huquqni muhofaza qilish organlarining xodimlari tomonidan jinoyatni fosh etish, jinoyatchini topish va ushlash maqsadida, qonun bilan belgilangan tartibda buzilgan hollarda shu shaxslarning hatti-harakati jinoyat, deb baholanmaydi . Mansabdor shaxslarning g`ayriqonuniy xatti-harakati tegishli jinoyatning belgilari mavjud bo`lsa, JK 205-moddasi yoki 206-moddasida nazarda tutilgan, mansab vakolati bilan bog`liq jinoyat tarkibini tashkil etishi mumkin. Subyektiv tomondan jinoyat faqat qasddan sodir etiladi. Jinoyatning sodir etilish motivi va ko`zlangan maqsad uning kvalifikatsiyasi uchun ahamiyatga ega emas, ammo jazo tayinlash vaqtida hisobga olinishi lozim. Ushbu jinoyatning subyekti 16 yoshga to`lgan shaxs bo`lishi mumkin. Fuqarolarning murojaatlari to`g`risidagi qonun hujjatlarini buzish (O`zR JK 144-moddasi) O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 35-moddasida: «har bir shaxs bevosita o`zi va boshqalar bilan birgalikda vakolatli davlat organlariga, muassasalariga yoki xalq vakillariga ariza, taklif va shikoyatlar bilan murojaat

www.arxiv.uz qilish huquqiga ega. Arizalar, taklif va shikoyatlar qonunda belgilangan tartibda va muddatlarda ko`rib chiqilishi shart», deyilgan. Mazkur modda fuqarolarning O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida belgilab qo`yilgan ariza berish, davlat hokimiyat organlari, korxonalari, muassasalari va jamoat hayotining boshqa sohalari faoliyatini erkin tanqid qilish huquqini jinoyat huquqi tomonidan himoya qilishning muhim vositasi hisoblanadi. Tahlil qilinayotgan jinoyatning obyekti fuqarolarning vakolatli davlat organlari, muassasalari yoki xalq vakillariga ariza, taklif va shikoyatlar bilan murojaat qilishi bilan bog`liq konstitutsiyaviy huquqi hisoblanadi. Jinoyat kodeksi 144-moddasining 1-qismida ko`zda tutil gan jinoyatning obyektiv tomoni fuqarolarning murojaatlari to`g`risidagi qonunni buzishga qaratilgan har xil harakatlar bo`lib, u fuqarolarning, jamiyatning va davlatning qonun bilan muhofaza etiladigan huquqlariga jiddiy zarar yetkazishda ifo dalanadi. Fuqarolar, jamiyat va davlatning qonun bilan muhofaza etiladigan huquqlariga yetkazilgan zararning jiddiyligi to`g`risidagi masalani hal qilish jarayonida kelib chiqqan oqibatlar xususiyatini hamda ma'naviy zararning ahamiyatini, moddiy za rar hajmini, fuqaroning mehnati, shaxsiy va mulkiy bo`lmagan huquq va manfaatlarining cheklanish darajasi inobatga olinishi kerak. Shaxslar vakolatli davlat organlariga, muassasalariga yoki xalq vakillariga ariza, taklif va shikoyatlar bilan konstitu tsiyaviy murojaat qilish huquqini ta'minlash sohasidagi muno sabatlar 1 [38] O`zbekiston Respublikasining 2002 yil 13 dekabrdagi “Fuqarolar murojaatlari to`g`risida”gi Qonuni (yangi tahriri) bilan tartibga solinadi. Murojaatlarni ko`rib chiqishni qonunga xilof ravishda rad etish murojaatlarni ko`rib chiqish majburiyati yuklangan shaxs yoki organning qonunda ko`rsatilmagan asoslarga ko`ra mu rojaatni qabul qilmasligidir. Murojaatlar mansabdor shaxs tomonidan qabul qilinmasligi quyidagi hollarda qonuniy deb topiladi:  yozma murojaatlarda imzo qo`yilmagan va fuqarolarning ismi-sharifi, turar 1

www.arxiv.uz joyi to`g`risida ma'lumotlar ko`rsatilmagan yoki yolg`on ma'lumotlar ko`rsatilgan hollarda 2 [39] ;  og`zaki murojaatlar – murojaat qiluvchi shaxsini tasdiq lovchi guvohnomani taqdim etmagan yoki uning murojaat lari asossiz bo`lgan hollarda 3 [40] . Murojaatda tegishli organlarga jo`natish uchun ma'lumotlar mavjud bo`lmasa, shuningdek, murojaat etish muddati o`tkazib yuborilgan bo`lsa, u fuqaroga qaytarilib berilishi mumkin. 6. Fuqarolarning murojaatlari to`g`risidagi qonunning bu zilishi borasidagi ishlar bo`yicha har bir alohida olingan ho latda aybdorning qilmishlari va kelib chiqqan oqibatlar o`rtasidagi sababiy bog`lanish aniqlanishi kerak. Murojaatni ko`rib chiqish muddatlarining buzilishi qo nunchilikda o`rnatilgan tartibda murojaatlarni ko`rib chiqish, ularni tegishli organlarga ko`rib chiqish uchun yuborish muddat lariga rioya qilmaslikda namoyon bo`ladi. Asoslanmagan, qonunga zid qaror qabul qilish – bu muro jaatda qo`yilgan masalaning amaldagi qonunchilik me'yorlariga xilof ravishda hal etilishidir. Fuqarolarning xususiy hayoti to`g`risidagi axborotni tarqatish murojaatni ko`rib chiqish natijasida olingan, u mu rojaat qilgan-qilmaganligidan qat'i nazar, fuqaroning shaxsiy hayotiga taalluqli turli xabarlarni tarqatishdir. Fuqarolarning murojaatlari to`g`risidagi qonunlarning buzilishi bilan bog`liq har bir alohida ish ko`rib chiqish davomida aybdor shaxs tomonidan ushbu sohadagi huquqiy munosabatlarni tartibga soluvchi normativ hujjatlarning qaysi qoidalari buzilganligini aniqlash zarur. Fuqarolarning murojaatlari to`g`risidagi qonunlarning buzilishi bilan bog`liq ishlar ko`rib chiqilayotganda aybdorning qilmishi va JK 144-moddasi 1-qismi dispozitsiyasida ko`rsatib o`tilgan oqibatlar o`rtasida sababiy bog`lanishning mavjudligi har bir aloxida holda alohida aniqlanishi zarur. Albatta, sanab o`tilgan oqibatlar fuqarolarning murojaatlari to`g`risidagi qonunlarning buzilishi natijasida emas, boshqa xatti-harakatlar natijasida kelib 2 3

www.arxiv.uz chiqqan hollarda shaxs JKning 144-moddasi bilan jinoiy javobgarlikka tortilishi mumkin emas. Fuqarolarning huquqlariga, qonun bilan muhofaza qilinadigan, jamiyat yoki davlat manfaatlariga yetkazilgan zarar jiddiy yoki jiddiy emasligi haqidagi masalani hal etish vaqtida kelib chiqqan oqibatlarning, jumladan, ma'naviy zararning ahamiyati, moddiy ziyonning hajmi, fuqarolarning mehnat, xususiy, mulkiy huquqlari va manfaatlari qay darajada kamsitilganligi inobatga olinishi lozim. Fuqarolarning huquqlari yoki fuqarolar, jamiyat yoki davlatning qonun bilan qo`riqlanadigan manfaatlariga jiddiy zarar yetkazilgan (JK 144-modda 1-qismi) yoxud ta'qib etish boshlangan paytdan boshlab (JK 144-moddasi 2-qismi) jinoyat tugallangan hisoblanadi. Fuqarolarning murojaatlari to`g`risidagi qonunchilik mansabdor shaxs tomonidan buzilgan holatlarda fuqarolar, ja miyat va davlatning huquqlariga yoki ularning qonun bilan muho faza etiladigan manfaatlariga jiddiy zarar yetkazilganda, uning harakatlarini JK 205 yoki 206-moddalari bo`yicha kvali fikatsiya qilish zarur. Subyektiv tomondan jinoyat qasddan sodir etiladi. Jinoyatning sodir etilish motivlari va ko`zlangan maqsad jinoyatni kvalifikatsiya qilishda ahamiyatga ega emas. JK 144-moddasi 1-qismida javobgarlik belgilangan jinoyatning subyekti 16 yoshga to`lgan, aqli raso har qanday shaxs, JK 144-moddasi 2-qismida nazarda tutilgan jinoyatning subyekti mansabdor shaxs bo`lishi mumkin.

www.arxiv.uz Vijdon erkinligini buzish (O`zR JK 145-moddasi) O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 31-moddasida: «hamma uchun vijdon erkinligi kafolatlanadi. Har bir inson xohlagan dinga e'tiqod qilish yoki hech qaysi dinga e'tiqod qilmaslik huquqiga ega. Diniy qarashlarni majburan singdirishga yo`l qo`yilmaydi» deb belgilab qo`yilgan. «Fuqarolik va siyosiy huquqlar to`g`risida»gi xalqaro Paktning 18-moddasi 1-qismi va Inson huquqlari umumiy Deklaratsiyasining 18-moddasi aslida bir- biridan unchalik farq qilmaydi va 145-modda ham shu xalqaro hujjatlarga muvofiq ravishda O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksiga kiritilgan. Halqaro huquqiy hujjatlarda shunday deb yozilgan: «har bir inson fikr, vijdon va din erkinligi huquqiga ega. Bu huquq o`z xohishiga ko`ra biror din yoki e'tiqodga ega bo`lish yoki qabul qilish erkinligini, yakka tartibda va boshqalar bilan birgalikda o`z dini va e'tiqodiga amal qilish erkinligini, oshkora yoki xususiy tartibda sig`inish, diniy yoki urf-odat bo`lgan marosimlar va ta'limotlarga amal qilish erkinligini o`z ichiga oladi». Tahlil etilayotgan modda uch qismdan iboratdir. Mazkur modda O`zbekiston Respublikasining 1998 yil 1 maydagi qonuniga binoan Jinoyat kodeksiga kiritilgan. Bu jinoyatning obyekti O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiya sida kafolatlangan diniy tashkilotlarning qonuniy faoliyati yoki fuqarolarning xohlagan diniga e'tiqod qilish, diniy marosimlarni ado etish yoxud hech qaysi dinga e'tiqod qilmaslik huquqi va fuqarolarning sog`lig`i hisoblanadi. Obyektiv tomondan JK 145-moddasi 1-qismida nazarda tutilgan jinoyat diniy tashkilotlarning qonuniy faoliyatiga yoki diniy marosimlarning o`tkazilishiga to`sqinlik qilishda ifodalanadi.

www.arxiv.uz To`sqinlik qilish diniy muassasalar faoliyatining bajarilishiga yo`l qo`ymaslikda (masjid, cherkovlarning yopib qo`yilishi yoki diniy marosimlar, nikoh o`qitish, sunnat to`yi qilish, mar humni dafn etish va h.k.larning ado etilishiga to`sqinlik qiluvchi xatti harakatlarni sodir etish)da ifodalanishi mumkin. Diniy tashkilotlarning qonuniy faoliyatiga to`sqinlik qilish fuqarolarning o`z fuqarolik huquqlarini amalga oshirishi yoxud fuqarolik vazifalarini bajarishi yoxud diniy marosimlarni ado etishiga to`sqinlik qilish fuqarolarning sog`lig`iga shikast yetkazish bilan birgalikda sodir etilgan hollarda aybdorning qilmishi sog`liqqa qarshi jinoyatlar uchun javobgarlik nazarda tutilgan moddalar bilan birgalikda jinoyatlar jami bo`yicha kvalifikatsiya qilinishi lozim. JK 145-moddasi 1-qismida nazarda tutilgan jinoyat diniy tashkilotlarning qonuniy faoliyatiga yoki diniy marosimlarni ado etishiga to`sqinlik qilingan paytdan boshlab tugallangan deb topiladi. Mansabdor shaxs o`z mansab mavqeidan foydalanib, diniy tashkilotlarning qonuniy faoliyatiga yoki diniy marosimlarning o`tkazilishiga to`sqinlik qilgan hollarda, O`zR JKning 205-moddasi yoki 206-moddasi bilan kvalifikatsiya qilinadi. Ushbu moddaning 2-qismida javobgarlik belgilangan jinoyat obyektiv tomondan voyaga yetmagan shaxslarni diniy tashkilotlarga jalb etish, shuningdek, ota-onalari yoki ularning o`rnini bosuvchi shaxslarning xohish-irodasiga qarshi voyaga yetmaganlarni diniy ta'limotga o`qitishda ifodalanadi. Jalb etish deganda, voyaga yetmagan shaxslarning har xil usullar (aldash, moddiy manfaatdorlik, boshqa ne'matlarni va'da qilish va h.k. yo`llar) bilan diniy tashkilotlar faoliyatida ishtirok etishga ko`ndirishni tushunish lozim. JK 145-moddasining 3-qismida javobgarlik belgilangan jinoyat obyektiv tomondan : 1) fuqarolarning o`z fuqarolik huquqlarini amalga oshirishlari yoki fuqarolik burchlarini bajarishlariga to`sqinlik qiladigan tarzda faoliyat yuritishda;

www.arxiv.uz 2) majburlab pul yig`ish va dindorlarga soliq solish bilan birgalikda diniy faoliyat yuritishda; 3) shaxsning sha'ni va qadr-qimmatini cheklovchi chora-tadbirlarni qo`llash bilan bog`liq holda diniy faoliyat yuritishda; 4) diniy bilim olishga majburlashda va fuqaro o`zining dinga nisbatan, e'tiqod qilish yoki e'tiqod qilmaslik, ibodat qilish, diniy urf-odatlarda va marosimlarda ishtirok etish yoki etmaslikka nisbatan munosabatini aniqlayotganida unga nisbatan tazyiq o`tkazilishida; 5) diniy marosimlar o`tkazilishini tashkil etish natijasida badanga yengil yoki o`rtacha og`ir shikast yetkazilishida ifodalanadi. JK 145-moddasi 3-qismida nazarda tutilgan jinoyat yuqorida qayd etilgan xatti-harakatlar sodir etilgan paytdan boshlab yuz bergan oqibatlardan qat'i nazar, tugallangan deb hisoblanadi. Shaxsning badaniga yengil yoki o`rtacha og`ir shikast yetkazilgan diniy marosimlar o`tkazilishini tashkil etish bundan mustasno. Bu hol ro`y berganida jinoyat aytib o`tilgan oqibatlar kelib chiqqan payt dan boshlab tugallangan deb hisoblanadi. Subyektiv tomondan jinoyat qasddan sodir etiladi. Jinoyatning sodir etilish motivi va ko`zlangan maqsad jinoyatni kvalifikatsiya qilishda ahamiyatga ega emas. Ushbu jinoyatning subyekti 16 yoshga to`lgan, aqli raso shaxs bo`lishi mumkin.

www.arxiv.uz Saylov yoki referendum tashkil qilish, ularni o`tkazish to`g`risidagi qonun hujjatlarini buzish (O`zR JK 146-moddasi) O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 9-moddasiga muvofiq: «Jamiyat va davlat hayotining eng muhim masalalari xalq muhokamasiga taqdim etiladi, umumiy ovozga (referendumga) qo`yiladi. Refendum o`tkazish tartibi qonun bilan belgilanadi». Referendum – davlat hayotining eng muhim masalalariga doir qonunlar va boshqa qarorlarning umumiy ovozga qo`yish yo`li bilan qabul qilinishidir. Ovoz berish tartibi saylovlar to`g`risidagi qonunda belgilangan. Mazkur jinoyatning obyekti fuqarolarning erkin ovoz berish huquqi, saylovlar yoki refendumlarni tashkil etish, o`tkazishning belgilangan tartibi hisoblanadi. Obyektiv tomondan jinoyat: 1) ovoz berishning yashirinligini buzishga; 2) saylov yoki referendum hujjatlarini qalbakilashtirishga; 3) saylov yoki imzo varaqalariga soxta yozuvlar kiritishga; 4) saylov yoki referendum tashkil qilish, ularni o`tkazish vaqtida berilgan ovozlarni ataylab noto`g`ri hisoblashga qaratilgan xatti-harakatlarni sodir etishda ifodalanadi. Saylov varaqalari, imzo varaqalari, ovoz beruvchilarning ro`yxatlari va saylov kompaniyasining boshqa materiallari saylov hujjatlari yoki refendum hujjatlari hisoblanadi. Saylov yoki referendum hujjatlarini qalbakilashtirish deganda, qalbaki saylov hujjatlarining tuzilishi, soxta yozuvlar kiritilishi va boshqa harakatlar tushuniladi.

www.arxiv.uz Ovozlarni ataylab noto`g`ri hisoblash deganda, saylov yoki referendum o`tkazilayotgan vaqtda u yoki bu nomzod manfaatlarini ko`zlab, ovoz berish natijalarining bila turib qasddan noto`g`ri hisoblanishi tushuniladi. Ushbu qilmish formal tarkibli jinoyat bo`lib, saylov yoki referendum tashkil qilish, ularni o`tkazish to`g`risidagi qonun hujjatlarini buzishga qaratilgan harakatlarning birortasi sodir etilgan paytdan tomom bo`lgan deb hisoblanadi. Subyektiv tomondan jinoyat to`g`ri qasd bilan sodir etiladi. Jinoyatning sodir etilish motivi va undan ko`zlangan maqsad jinoyatni kvalifikatsiya qilishda ahamiyatga ega emas. Bular jazo tayinlashda etiborga olinadi. Bu jinoyatning subyekti saylov yoki referendum tashkil qilish, ularni o`tkazishda ishtirok etuvchi mansabdor shaxs, siyosiy partiya lar, fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlarining vakillari, tashabbuskor guruhlar, saylov komissiyalari yoxud referendum komissiyalarining a'zolari bo`lishi mumkin.

www.arxiv.uz Saylov huquqining yoki ishonchli vakil vakolatlarining amalga oshirilishiga to`sqinlik qilish (O`zR JK 147-moddasi) JK 147-moddasi «Fuqarolik va siyosiy huquqlar to`g`risida»gi xal q aro Paktning 25-moddasiga to`la muvofiqdir. Shu moddada: «har bir fuqaro hech qanday kamsitishlarsiz... va asoslanmagan cheklovlarsiz: umumiy teng saylov huquqi asosida o`tkaziladigan, yashirin ovoz beriladigan va saylovchilar xohish-irodasining erkin bayon etilishi ta'minlangan haqiqiy davriy saylovlarda ovoz berish va saylanish...huquqlar va imkoniyatlarga ega ekanligi» belgilab qo`yilgan. Ushbu jinoyatning obyekti insonning saylash yoki saylanish, saylovoldi tashviqotini olib borish, referendumni o`tkazishda ishtirok etish kabi konstitutsiyaviy huquqlari hisoblanadi. Obyektiv tomondan jinoyat zo`rlik ishlatish, qo`rqitish, aldash yoki og`dirib olish yo`li bilan fuqarolarning o`z saylash huquqlarini erkin amalga oshirishlariga to`sqinlik qilishda yoki deputatlikka yoxud O`zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzodning ishonchli vakillari o`z vakolatlarini amalga oshirishiga to`sqinlik qilishda ifodalanadi. Mazkur modda dispozitsiyasida qayd etilgan xatti-harakatlarning zo`rlik ishlatish, qo`rqitish, aldash yoki og`dirib olish yo`li bilan sodir etilishi JK 147- moddasida nazarda tutilgan jinoyatning zaruriy belgisi hisoblanadi. Zo`rlik ishlatish deganda, saylash huquqining amalga oshirilishiga yoki ishonchli vakillarning o`z vakolatlarini amalga oshirishiga to`sqinlik qiluvchi har qanday jismoniy tazyiq (masalan, ushlab turish, ozodlikdan mahrum qilish yoxud urish, kaltaklash, badaniga yengil yoki o`rtacha og`ir shikast yetkazish) tushunilishi lozim. Agar jabrlanuvchining badaniga og`ir shikast yetkazilgan bo`lsa, aybdorning qilmishi JK 104-moddasi va 147-moddasi bilan jinoyatlar jami bo`yicha kvalifikatsiya qilinadi.

www.arxiv.uz Qo`rqitish deganda, fuqaroni o`z saylash huquqini amalga oshirishdan voz kechishga majbur qilish maqsadida uning o`ziga yoki yaqin kishilariga nisbatan zo`rlik ishlatish, mol-mulkini nobud qilish, shaxsni sir saqlamoqchi bo`lgan ma'lumotlarini oshkor etish bilan qo`rqitib, fuqaroga ruhiy tazyiq o`tkazilishini tushunish lozim. Mazkur jinoyatni sodir etish vaqtidagi aldash shaxsni uzining saylash yoki ovoz berish huquqi xususida yanglishtirishdan iborat. Aldash saylovchilar bilan uchrashuv o`tkaziladigan joy va vaqtiga, yig`ilish o`tkaziladigan joy va vaqtiga, saylov kuniga varaqlarni to`ldirish tartibiga yoxud fuqaroning saylovoldi kompaniyasida yoki saylovlarning o`zida erkin ishtirok etishi uchun zarur bo`lgan boshqa shart-sharoitlarga, bilimlarga daxldor bo`lishi mumkin. Og`dirib olish deganda, shaxsning saylovoldi kompaniyasi yoxud saylovlarda ishtirok etmasligi uchun unga mulkiy yoki bosh qa imtiyozlar va'da qilinishi yoxud berilishini tushunish kerak. Jinoyat O`zbekiston Respublikasi JK 147-moddasi dispozitsiyasida sanab o`tilgan qilmishlar zo`rlik ishlatib, qo`rqitish, aldash yoki og`dirib olish yo`li bilan sodir etilgan paytdan boshlab kelib chiqqan oqibatlardan (saylovchilarning huquqi, ishonch li vakillarning vakolatlari buzilgani yoki buzilmaganidan) qat'i nazar tugallangan , deb hisoblanadi. Tahlil etilayotgan jinoyat mansabdor shaxslar tomonidan sodir etilganida zaruriy belgilar mavjud bo`lsa, qilmish tegishli jinoyatlar (O`zR JKning 205- moddasi yoxud 206-moddasi)ning jami bo`yicha kvalifikatsiya qilinadi. Subyektiv tomondan jinoyat qasddan sodir etiladi. Jinoyatning sodir etilish motivi va ko`zlangan maqsad jinoyatni kvalifikatsiya qilishda ahamiyatga ega emas. Ushbu jinoyatning subyekti 16 yoshga to`lgan, aqli raso shaxs bo`lishi mumkin. Mehnat qilish huquqini buzish

www.arxiv.uz (O`zR JK 148-moddasi) O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida fuqarolarning mehnat qilish huquqi kafolatlangan. Asosiy Qonunning 37-moddasida: «har bir shaxs mehnat qilish, erkin kasb tanlash, adolatli mehnat sharoitlarida ishlash va qonunda ko`rsatilgan tartibda ishsizlikdan himoyalanish huquqiga egadir», deb belgilab qo`yilgan. Unda «Sud hukmi bilan tayinlangan jazoni o`tash tartibidan yoki qonunda ko`rsatilgan boshqa hollardan tashqari majburiy mehnat taqiqlanadi» deyiladi. Xalqaro huquqiy hujjatlarda: «har bir inson mehnat qilish, erkin kasb tanlash, adolatli va qulay sharoitlarda ishlash, ishsizlikdan himoyalanish huquqiga ega» ekanligi ta'kidlanadi. JK 148-moddasi ikki qismdan iborat. Ushbu jinoyatning obyekti fuqarolarning Konstitutsiya bilan kafolatlangan mehnat qilish huquqi hisoblanadi. Mazkur moddaning 1-qismida javobgarlik ko`zda tutilgan jinoyat obyektiv tomondan bila turib, g`ayriqonuniy ravishda ishdan bo`shatish yoki ishga tiklash to`g`risidagi sud qarorini bajarmaslikda ifodalanadi. Shu moddaning 2-qismida nazarda tutilgan jinoyat obyektiv tomondan ayolning homiladorligi yoki yosh bolani parvarish qilayotganini bila turib, uni ishga olishdan g`ayriqonuniy ravishda bosh tortish yoki ishdan bo`shatishda ifodalanadi. Ishga tiklash to`g`risidagi sud qarorini bajarmaslik aslida ishdan bo`shatilgan xodimning ishga tushishiga yo`l qo`ymaslik yoki buyruq chiqarib, uni ishga tiklashdan bo`yin tovlash yoxud sudning qonuniy kuchga kirgan qaroriga zid bo`lgan boshqa xatti-harakatlarni sodir etishdan iborat. Aybdorga nisbatan shunday qilmishlari uchun ilgari ma'muriy jazo qo`llanilgan bo`lsagina, qilmish JK 148- moddasi 1-qismi bilan kvalifikatsiya qilinadi.

www.arxiv.uz Jinoyat (O`zR JK 148-moddasi 1-qismida nazarda tutilgan qilmish) shaxs g`ayriqonuniy ravishda ishdan bo`shatilgan yoki ishga tiklash to`g`risidagi sud qarori bajarilmagan paytdan boshlab tugallangan hisoblanadi. Fayriqonuniy ekanligini bila turib, homilador yoki yosh bolani parvarish qilayotgan ayolni ishga olishdan (masalan, bo`sh o`rinlar, talab qilinadigan ish qog`ozlari, hujjatlar, tavsifnoma va h.k.lar yo`qligini bahona qilib) bosh tortilgan yoki u ishdan o`shatilgan yoxud shtatlar kisqarayapti, mehnat unumdorligi past degan va h.k. bahonalar bilan ishdan bo`shatilgan hollarda aybdorning qilmishi JKning 148-moddasi 2-qismi bilan kvalifikatsiya qilinishi lozim. Aybdorni jinoiy javobgarlikka tortish uchun jabrlanuvchining homiladorlik muddati ahamiyatga ega emas. JKning 148-moddasi 2-qismida nazarda tutilgan jinoyat homilador yoki yosh bolani parvarish qilayotgan ayolni ishga qabul qilishdan g`ayriqonuniy ravishda bosh tortilgan yoki u ishdan bo`shatilgan paytdan tugallangan deb hisoblanadi. Subyektiv tomondan jinoyat qasddan sodir etiladi. Jinoyatning sodir etilish motivi va ko`zlangan maqsad jinoyatni kvalifikatsiya qilish uchun ahamiyatga ega emas. Ushbu jinoyatning subyekti ishga qabul qilish yoki ishdan bo`shatish huquqiga ega bo`lgan shaxs bo`lishi mumkin. Mualliflik yoki ixtirochilik huquqlarini buzish (O`zR JK 149-moddasi) O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 42-moddasida: «har kimga ilmiy va texnikaviy ijod erkinligi, madaniyat yutuqlaridan foydalanish huquqi kafolatlanadi» deyilgan. Bu jinoyatning obyekti fuqaroning intellektual mulkini himoya hilishga bo`lgan konstitutsiyaviy huquqi, xususan mualliflik yoki ixtirochilik huquqi hisoblanadi.

www.arxiv.uz Obyektiv tomondan jinoyat mualliflik huquqini o`zlashtirib olish, hammualliflikka majburlash, shuningdek, tafakkur mulki obyektlari to`g`risidagi ma'lumotlarni ular rasman ro`yxatdan o`tkazilgunga yoki e'lon qilingunga qadar muallifning roziligisiz oshkor qilinishida ifodalanadi. Tafakkur mulki obyektlari to`g`risidagi ma'lumotlarni muallifning roziligisiz oshkor qilish deganda, tafakkur mulki obyekti rasman ro`yxatdan o`tkazilgunga yoki e'lon qilingunga qadar ular haqidagi ma'lumotlarni muallifning roziligisiz begona shaxs larga yetkazilishi tushuniladi. Tafakkur mulki obyektlari deganda, ilmiy, adabiy, musiqiy, badiiy asarlarni yoki ixtirochilik va ratsionalizatorlik takliflarini tushunish zarur. Tahlil qilinayotgan jinoyat JK 149-moddasi dispozitsiyasida nazarda tutilgan qilmishlardan birining sodir etilgan paytidan boshlab tugallangan hisoblanadi. Subyektiv tomondan jinoyat to`g`ri qasd bilan sodir etiladi. Jinoyatni sodir etishdan ko`zlangan maqsad va uning sodir etilish motivlari jinoyatni kvalifikatsiya qilishda ahamiyatga ega emas. Ushbu jinoyatning subyekti 16 yoshga to`lgan, har qanday aqli raso jismoniy shaxs bo`lishi mumkin.

www.arxiv.uz Adabiyotlar : 1. Bulatov S.YA. Otvetstvennost za prestupleniya protiv politicheskix, trudovix i drugix prav grajdan po Ugolovnomu kodeksu Kaz. SSR. – Alma-Ata: Kaz. Un-t, 1962. 2. Bajanov M.I. Prestupleniya protiv politicheskix i trudovix prav grajdan. – Xarkov: XarYuI, 1965. 3. Iskanderov S. Ob obyekte prestupleniy protiv trudovix prav grajdan. – // Uchen. zap. Azerb. un-ta. Ser. yur. nauk, 1972, №1. 4. Zverev A. Ugolovnaya otvetstvennost za narusheniye zakonov o trude. // S3, 1973, №2. 5. Vologina E.A. Yuridicheskaya otvetstvennost za narusheniye konstitutsionnogo prava neprikosnovennosti jilisha. – T. / VSSH MVD CCCR, 1974, vip. 9. 6. Lanovenko I.P« Oxrana trudovix prav.: Teoretich. problemi razvitiya ugolovnogo zakonodatelstva USSR. – Kiyev: Nauk. dumka, 1975. 7. Kuznetsov A. Pravovie garantii konstitutsionnix prav lichnosti // SYU, 1978, №13.

O'xshashlar

Fuqarolarning huquq va erkinliklariga rioya etilishi ustidan prokuror nazorati

Fuqarolarning konstitutsiyaviy burchlari

Fuqarolarning huquqlarining konstitutsiyaviy asoslari

Sog’liqqa qarshi jinoyatlar

Hayotga qarshi jinoyatlar