Fuqarolarning huquqlarining konstitutsiyaviy asoslari - Huquqshunoslik - Referatlar

Fuqarolarning huquqlarining konstitutsiyaviy asoslari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

85 KB

Ko'chirib olish

Fuqarolarning huquqlarining konstitutsiyaviy asoslari Reja: 1. Inson va fuqarolarning asosiy huquq va erkinliklari haqidagi konstitutsiyaviy qoidalar. 2. Fuqorolik tushunchasi. 3. Fuqarolarning huquq va erkinliklarining asosiy turlari.

Inson va fuqarolarning asosiy huquq va erkinliklari haqidagi konstitutsiyaviy qoidalar. Hayotimizning asosiy qonuni bo`lgan O`zbekiston Konstitutsiyasining xalqimiz, jamiyatimiz va davlatimiz uayotida tutgan urni va auamiyati beqiyosdir. Konstitutsiyada davlatimizning demokratik mohiyatidan kelib chiqqan uolda asosiy inson huquqlari va erkinliklari huquqiy kafolatlab quyilgan. Konstitutsiya O`zbekistonda erkin fuqarolik jamiyati, ya'ni xalqning o’zi bevosita boshqariladigan jamiyat va demokratik huquqiy davlat qurishni asosiy maqsad qilib quyadi. Unda «jamiki dunyoviy ne'matlar orasida eng ulug`i-inson» ekanligi yorqin mujassamlashtirilgan. Insonni ulug`lash, uni muuofaza qilish va uar tomonlama kamol toptirish Konstitusiyamizning asosiy g`oyasiga aylantirilgan. Zero, Konstitusiyamizning eng katta va muhim qismi «Inson va fuqarolarning asosiy huquqlari, erkinliklari va burchlari» deb nomlangan II bulimidir. Konstitutsiyamizda faqat fuqarolarning huquqlarigina belgilab quyilmasdan, xorijiy davlatlarning va fuqaroligi bo`lmagan insonlarning asosiy huquqlari, erkinliklari haqidagi qoidalari uam mustaukamlangan. Ushbu qoidalar, tamoyillar fuqarolar uz huquq va erkinliklaridan tug`ri foydalanishlari va zimmalariga yuklatilgan burchlarini ualol, vijdonan bajarishlari shartligini uamda davlat organlari, mansabdor shaxslar fuqarolarning huquq va erkinliklarini ishonchli va samarali tadbiq qilishida mas'ul ekanliklarini bayon etadi. Bu qoidalar qonuniylik, fuqarolarning umumiy tengligi, fuqaro va davlatning birbiriga nisbatan bo’lgan huquqlari va burchlari bilan uzaro bog`liqligi, shaxsiy va ijtimoiy manfaatlarining uyg`unlashganligidan iborat. Qonuniylik - barcha davlat organlari, jamoat birlashmalari, mansabdor shaxslar va fuqarolar tomonidan amaldagi qonunlar va boshqa normativ-huquqiy hujjatlarning aniq va og`ishmay bajarilishidir. Qonuniylikning asosiy talabi mamlakatning ijtimoiy va davlat tuzumini mustaukamlash, bozor iqtisodiyotiga utish uchun mulkning turli shakllariga yul ochish va ularni quriqlash, fuqarolarning huquqlari, erkinliklari va burchlarini mustaukamlashdir. Qonuniylikning talablariga rioya qilish inson huquq va

erkinliklarini to’la ta'minlanishiga yul ochadi, insonlarda qonunlarga ishonch va uurmat hislarini uyg`otadi. Ikkinchi tomondan esa, davlatimiz xavfsizligi, barqarorligi va taraqqiyotini ta'minlaydi. Siz yoshlar Konstitutsiya va boshqa qonunlarning mazmun-mouiyatini chuqur uqib va o`rganib ularga kundalik uayotingizda amal qilishga odatlanib borishingiz lozim. Shu bilan birga oila, litsey, kollej, kelajakda esa uz ish joyingizdagi ichki tartibintizomga vijdonan, muntazam amal qilib borsangiz hayotingiz xavfsiz, barqaror va farovon bo`ladi. Sizni komil inson bo`lib uayotda uz urningizni topishingizga yul ochiladi. Eng asosiysi inson huquqlari ustuvorligi va qonuniylik tamoyili buzilmaydi. Bu esa jamiyat va shaxsning taraqqiyot garovidir. Ijtimoiy adolat Konstitutsiyaning asosiy prinsiplaridan biridir. Konstitutsiyada davlat inson va jamiyat farovonligini kuzlab ijtimoiy adolat va huquqiylik prinsiplari asosida o`z faoliyatini amalga oshirishi belgilab qo`yilgan. Shu bois ham insonga munosib uayotni va uning rivojlanishini ta'minlash umumdavlat siyosati darajasiga kutarilgan. O`zbekiston ijtimoiy adolatga asoslangan davlatdir. Shuning uchun u fuqarolarni ayniqsa auolining eng nochor qatlamlari bulmish nogironlarni, kup bolali oilalarni, yetim-esirlarni ijtimoiy jiuatdan uar taraflama qullab- quvvatlamoqda. Konstitutsiyamizning 18-moddasida shunday deyiladi: «O`zbekiston Respublikasida barcha fuqarolar bir xil huquq va erkinliklarga ega bulib, jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e'tiqodi, shaxsi va ijtimoiy mavqe'idan qat'i nazar, qonun oldida tengdirlar. Imtiyozlar faqat qonun bilan belgilab quyiladi uamda ijtimoiy adolat prinsiplariga mos bulishi shart». Bu fuqarolarning umumiy tengligi qoidasi bulib, u uamma fuqarolar huquqlari va burchlarining tengligini bildiradi. Bu tenglikning asosiy talabi qonunning uamma uchun bir xil kuchga ega bulishidir. O`zbekiston Respublikasi fuqarolarining teng huquqliligi mustaqilligimizning buyuk yutuqlaridan biridir. Teng huquqlilik- turli millat va elatlarning teng huquqliligini barcha fuqarolarning qonun va sud oldidagi teng huquqliligini, kasb

tanlashda, bilim olishda, umuman shaxsiy, siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy huquqlardan foydalanishdagi teng huquqlilikni uz ichiga oladi. Inson huquqlari Umumjauon Deklarasiyasining 1-moddasida «Barcha odamlar erkin, qadr-qimmat va huquqlarda teng bulib tug`iladilar», deb belgilab quyilgan. O`zbekiston Respublikasi Konstitusiyasida ta'kidlanganidek, «Xotinqizlar va erkaklar teng huquqlidirlar». Ularga ilm olishda, kasb-uunar urganishda, meunat qilishda, meunat uchun uaq to’lashda, davlat va jamiyat uayotida faol ishtirok etishda, saylash va saylanishda erkaklar bilan teng imkoniyatlar yaratib berilgandir. Bugungi kunda ayollar raubar lavozimlarda, tadbirkorlik ishlarida faol qatnashmoqdalar. Davlat uokimiyatining vakillik organlarida kupgina ayollar deputat sifatida faoliyat yuritmoqdalar. O`zbekiston davlati fuqarolarning huquq va erkinliklarini Konstitusiyaviy huquq normalari uamda boshqa huquq tarmoqlari, ya'ni nikou, meunat, ma'muriy, oila qonunlari normalari bilan himoya qiladi. Davlat organlari orqali esa, jamiyat a'zolarining huquq va erkinliklarini bajarilishini adolatli kafolatlaydi. Uz navbatida fuqarolar uam Konstitusiyada belgilab quyilgan burchlarni bajaradilar. O`zbekiston Respublikasi mustaqilligini mustaukamlash, ijtimoiy va shaxsiy mafaatlarni uyg`unlashtirib qushib olib borish, fuqarolarning yuksak ongliligini taqozo etadi. Fuqarolarning jamiyat oldida uz mas'uliyati, xalqning baxt-saodati uchun doimiy ravishda uarakat qilish, uz Vatanini himoya qilish, Konstitutsiyasi va qonunlarga rioya qilish, uz oilasi e'tiqodiga sodiqlik, kasb mauorati bilan bog`liq yuksak vatanparvarlik burchini tushunish siyosiy va huquqiy madaniyatning ajralmas qismidir. Konstitutsiyamizning 20-moddasida: «Fuqarolar uz huquq va erkinliklarini amalga oshirishda boshqa shaxslarning davlat va jamiyatning qonuniy manfaatlari, huquqlari va erkinliklariga putur yetkazmasliklari shart» deb yozib quyilgan.

Bu qoidaning mazmuni shaxsiy va ijtimoiy manfaatlarning uyg`unlashganligida ifodalanadi. Uar bir fuqaro uz huquq va erkinliklarini, burchlarini yaxshi bilishi, anglashi – uning boshqa kimsalar tomonidan poymol etilishiga yul quymasligidir. Juda kup uollarda fuqarolar uz huquqlarini davlat organlarining aralashuvisiz amalga oshiradilar, lekin fuqarolarning huquqi buzilsa, u sud tomonidan himoya qilinadi. Chunki shaxsiy manfaatlarga tusqinlik qilish oqibat natijada ijtimoiy manfaatga tusqinlik qilishga olib keladi. Fuqarolar qanchalik uz huquq va erkinliklaridan keng foydalansalar, ular shunchalik jamiyatdagi mavjud bo’lgan illatlarga qarshi keskin kurasha oladilar. Hech kim fuqarolar ustidan tazyiq utkaza olmaydi. Bu esa butun jamiyat uayotining yanada demokratiyalashishiga yordam beradi. Lekin har bir fuqaro uz huquq va erkinliklarini, uz maqsadlarini amalga oshirish yulida ijtimoiy muuitni va boshqa kishilarning huquqlarini pisand qilmaslikka, davlat, jamiyat va fuqarolarning qonuniy manfaatlariga, huquq va erkinliklariga putur yetkazmasliklari shart. Shuning uchun har bir fuqaroning manfaati ijtimoiy manfaatlar bilan uyg`unlashib borishi lozim. Eng muhimi jamiyat manfaati, Vatan manfaati shaxsiy manfaatdan ustun bulsagina oldimizga quygan orzu-maqsadlarimizga erishishimiz mumkin. Fuqarolik tushunchasi O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining VI-bob 2123 moddalari «Fuqarolik» deb atalib, ushbu moddalarda O`zbekiston Respublikasida fuqarolikka oid qoidalar bayon etilgan. Fuqarolik masalasi siyosiy masaladir. Ibtidoiy jamiyatda fuqarolik tushunchasi bulmagan, chunki unda davlat singari tashkilot uam bulmagan. Fuqarolik tartiblari davlat va huquq kabi ijtimoiy uodisalar paydo bulishi natijasida shakllanib, unda davlat qonunlar vositasida, odamlarni uz fuqarolari sifatida tan olish asoslarini belgilay boshlagan. Shaxs va davlat o`rtasidagi o`zaro munosabat fuqarolik tartiblari bilan belgilanadi. Fuqarolik – bu shaxsning muayyan davlatga mansubligini bildiruvchi, shaxs bilan davlat urtasidagi barqaror, doimiy siyosiy, huquqiy aloqalarini aniqlovchi tushunchadir.

Bu aloqalar davlat va shaxsning uzaro huquq va burchlarini aniqlashda namoyon buladi. Ya'ni, davlat shaxsni o`zining fuqarosi deb tan olar ekan, uni Konstitutsiyada ko`rsatilgan fuqarolik huquqlari va burchlarini belgilaydi, uning huquqlari va erkinliklarini ushbu davlat ichida, hamda tashqarisida muxofaza qiladi. Shaxs ham jamiyat va davlat oldidagi burchlarini bajarishga majbur. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi asosida 1992 yil 2 iyulda «O`zbekiston Respublikasining fuqaroligi to`g`risida»gi O`zbekiston Respublikasining qonuni qabul qilingan. Ushbu huquqiy hujjatlarda O`zbekistonda fuqarolik masalalari, insonning fuqarolikka ega bo`lishi asoslari, fuqarolikni tasdiqlovchi hujjatlar, O`zbekiston Respublikasi fuqaroligini olish, O`zbekiston Respublikasi fuqaroligini to`xtalishi, otaonaning fuqaroligi o`zgarganda va farzandlikka olinganda bolalarning fuqaroligi fuqarolik to`g`risidagi ishlarni yurituvchi O`zbekiston Respublikasining davlat idoralari va ularning vakolatlari, O`zbekiston Respublikasi fuqaroligi masalalariga oid arizalar va taqdimnomalarni ko`rib chiqish, fuqarolikka oid qarorlarning ijrosi, mansabdor shaxslarning fuqarolik masalalariga oid g`ayriqonuniy hatti-harakatlari ustidan shikoyat qilish, xalqaro shartnomalarning qo`llanilishi kabi eng muhim masalalar bayon etilgan. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 21-moddasi hamda «Fuqarolik to`g`risida»gi qonunning 1-2 moddalariga binoan O`zbekiston hududi yagona fuqarolik o`rnatiladi. Qoraqalpog`iston Respublikasining fuqarosi ayni vaqtda O`zbekiston Respublikasining fuqarosi hisoblanadi. O`zbekiston Respublikasining fuqaroligini tasdiqlovchi asosiy hujjat pasportdir. Pasport olingunga qadar esa tug`ilganlik to`g`risidagi guvohnoma yoki shaxsning fuqaroligiga doir ma'lumotlar bo`lgan hujjat uning fuqaroligini tasdiqlovchi hujjat hisoblanadi. O`zbekiston Respublikasi fuqarosi pasportini berish tartibi O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 1999 yil 26 fevraldagi «O`zbekiston Respublikasida pasport tizimini takomillashtirish to`g`risida»gi Farmoni bilan tasdiqlangan O`zbekiston Respublikasida pasport tizimi to`g`risidagi Nizomi bilan belgilanadi. Ushbu Nizomga asosan O`zbekiston Respublikasining 16 yoshga to`lgan barcha

fuqarolariga O`zbekiston Respublikasi fuqarosi pasporti berilishi shart, deb ta'kidlangan. O`zbekiston Respublikasi pasporti xorijga jo`nab ketish chog`ida ham amal qiladi. Pasport Respublika Ichki Ishlar organlari tomonidan beriladi. O`zbekiston Respublikasi fuqarosi pasporti butun O`zbekiston Respublikasida yagona namunada o`zbek, rus, ingliz tillarida, Qoraqalpog`iston Respublikasi uchun esa qoraqalpoq, o`zbek, rus va ingliz tillarida tayyorlanadi va u 32 betdan iboratdir. Har bir shaxs o`zini fuqaro sifatida tasdiqlovchi hujjat hisoblangan O`zbekiston Respublikasi pasportini avaylab asrashi, pasport tizimi qoidalariga rioya qilishi shart. Fuqarolar pasport tizimi qoidalarini buzganlik uchun O`zbekiston Respublikasi qonunchiligida belgilangan tartibda javob beradilar. O`zbekiston Respublikasida yashovchi har bir kishi fuqaro bo`lish huquqiga ega. «O`zbekiston Respublikasi fuqaroligi to`g`risida»gi qonunning 12-moddasiga binoan, O`zbekiston fuqaroligiga ega bo`lish quyidagi asoslar bo`yicha amalga oshiriladi: 1) O`zbekiston fuqarolaridan tug`ilgan bolalar ular mamlakat hududida yoki xorijda tug`ilsa ham O`zbekiston fuqarosi hisoblanadi. Agar ota- onalardan bittasi O`zbekiston fuqarosi, ikkinchisi chet-el fuqarosi bo`lsa tug`ilgan bola O`zbekistonda tug`ilsa O`zbekiston fuqarosi hisoblanadi. Agar shunday ota- onalardan bola mamlakatimiz tashqarisida tug`ilsa uning fuqaroligi ota-onaning kelishuviga binoan belgilanadi. Otaonasi fuqarolikka ega emas shaxslardan tug`ilga bolalar O`zbekistonda tug`ilsa, O`zbekiston fuqarosi hisoblanadi. Ota- onalardan bittasi O`zbekiston fuqarosi, ikkinchisi O`zbekiston fuqarosi hisoblanmasa, u qaerda tug`ilsa ham O`zbekiston fuqarosi hisoblanadi. Otasi noma'lum onasi ma'lum bo`lib O`zbekistonda tug`ilgan bola O`zbekiston fuqarosi hisoblanadi. 2) Chet el fuqarolari va fuqaroligi bo`lmagan shaxslar o`z istaklari bilan O`zbekiston Respublikasi fuqaroligiga qabul qilinishi mumkin. Buning uchun ular quyidagi shartlarni bajarishi shart. a) chet el fuqaroligidan voz kechganda: bunda chet el fuqarolarini O`zbekiston Respublikasi fuqaroligiga qabul qilish to`g`risida O`zbekiston

Respublikasi Perezidenti qaror qabul qiladi. Chet el fuqarosi esa o`z fuqaroligini o`zgartirilishi haqida mazkur davlatning munosabatini ko`rsatuvchi hujjatni taqdim etishi shart; b) chet el fuqarolari va fuqaroligi bo`lmagan shaxslar O`zbekiston hududida kamida besh yil yashagan bo`lsa, ya'ni so`nggi besh yil davomida O`zbekiston Respublikasi hududida doimiy yashaganligi va qonuniy yashash manbalar mavjudligi tasdiqlangan holda; c) O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasini tan olsa va bajarsa, O`zbekiston Respublikasi Prezidentining qaroriga binoan O`zbekiston Respublikasi oldida buyuk xizmatlari yoki fan, texnika va madaniyat sohasida katta yutuqlari bo`lgan, shuningdek O`zbekiston Respublikasini qiziqtiradigan kasb yohud malakaga ega bo`lgan ayrim shaxslarga nisbatan ushbu moddaning 1, 2 va 3 bandalaridagi talablar hisobga olinmasligi mumkin. Lekin ular ham albatta O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini tan olishi va bajarishi shart. Agar shaxs: O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy tuzumini zo`rlik ishlatib o`zgartirishini yoqlab chiqayotgan bo`lsa; Faoliyati O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy prinsiplariga zid bo`lgan partiyalar va o`zga tashkilotlarga a'zo bo`lsa; d) O`zbekiston Respublikasining qonunlariga muvofiq jazolanadigan hatti- harakatlari uchun ozodlikdan maxrum etilgan va o`sha jazoni o`tayotgan bo`lsa, uni O`zbekiston Respublikasining fuqaroligiga qabul qilish to`g`risidagi iltimosnomasi rad etiladi. Fuqarolik to`g`risidagi qonunning 19-21 moddalarida: O`zbekiston Respublikasi fuqaroligining tugatilish va yo`qotish asoslari belgilangan. Shaxsning iltimosnomasiga asosan O`zbekiston Respublikasi fuqaroligidan chiqarilishi mumkin. Agar shu shaxslarning O`zbekiston davlati oldida burchlari, qarzlari bulsa, jinoyat sodir etgan bulsa ruxsat berilmaydi. O`zbekiston Respublikasi fuqaroligiga qabul qilish, fuqarolikni qayta tiklash, fuqarolikdan chiqish va uni yuqotish masalalari O`zbekiston Prezidenti farmoni bilan rasmiylashtiriladi.

Qanday hollarda shaxs O`zbekiston Respublikasi fuqaroligidan mahrum qilinadi? 1 Vatanga xiyonat qilsa; 2 Shaxs chet davlatda uarbiy uizmatga, xavfsizlik xizmati idoralariga, politsiya, armiya idoralariga yoki davlat uokimiyati va boshqaruvining boshqa doralariga ishga kirganligi natijasida; 3 Agar chet elda doimiy 5 yil davomida uzrli sabablarsiz konsullik uisobida turmagan bulsa; 4 Agar O`zbekiston Respublikasi fuqaroligi yolg`on ma'lumotlar yoki soxta hujjatlarni taqdim etish orqali olingan bulsa; 5 Xalqaro shartnomalar asosida; 6 Ushbu qonunda kuzda tutilgan boshqa asoslarga binoan. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni chiqqan kundan boshlab O`zbekiston Respublikasining fuqaroligi yuqotiladi. Masalan, xorijda ishlayotgan otaonalarning farzandlari uz ota-onasidan ajrab qolsa, usha bolalarni chet elliklar boqib olsa, ular 14 yoshga kirganidan sung O`zbekiston Respublikasi fuqaroligini uz-uzidan yuqotadi. O`zbekiston Respublikasi fuqaroligi tug`risidagi ishlarni yurituvchi O`zbekiston Respublikasining davlat organlari quyidagilardan iborat: 1. O`zbekiston Respublikasining Prezidenti; 2. O`zbekiston Respublikasining Ichki ishlar vazirligi; 3. O`zbekiston Respublikasining Tashqi ishlar vazirligi; 4. O`zbekiston Respublikasining diplomatik vakolatxonalari (elchixonalar) va konsullik muassasalari. Biz fuqarolik masalalarini o`rganar ekanmiz, O`zbekistonda O`zbekiston fuqarolaridan tashqari chet el fuqarolari uamda fuqaroligi bulmagan shaxslarning uam huquqiy uolatini bilishimiz zarur. Konstitutsiyamizning 23-moddasida belgilanishicha, O`zbekiston Respublikasi uududidagi chet el fuqarolarining va fuqaroligi bulmagan shaxslarning huquq va erkinliklari xalqaro huquq normalariga muvofiq ta'minlanadi. Ular O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi,

qonunlari va xalqaro shartnomalari bilan belgilangan burchlarni ado etadilar. Chet el fuqarolari – O`zbekiston uududida yashayotgan, boshqa xorijiy mamlakatlarning fuqaroligiga ega bo’lgan shaxslar. Ularning O`zbekistonda bulishlariga turli sabablar mavjud. Masalan, shartnomalar asosida O`zbekistonda ishlash, uqish, chet ellarning diplomatik va konsullik idoralarida ishlash, sayyoulik yullanmasi bilan kelishi va uokazolar. O`zbekiston Respublikasining fuqarosi bulmagan va uzining chet davlat fuqaroligiga mansubligini isbotlovchi dalillari (fuqarolik pasporti yoki ularning urnini bosuvchi boshqa hujjati) bo’lgan shaxslar chet el fuqarolari deb tan olinadi. Fuqaroligi bulmagan shaxsning huquqiy ta'rifi «O`zbekiston Respublikasi fuqaroligi tug`risida»gi Qonunning 11-moddasida berilgan: «O`zbekiston Respublikasi uududida yashab turgan uolda O`zbekiston Respublikasi fuqarosi bulmagan va chet davlat fuqaroligiga mansubligini isbotlaydigan dalillari bulmagan shaxslar fuqaroligi bulmagan shaxslar deb uisoblanadi». Chet ellik fuqarolar va fuqaroligi bulmagan shaxslar O`zbekiston Konstitutsiyasi va qonunlarida nazarda tutilgan huquq va erkinliklardan, xususan shaxsiy, mulkiy, oilaviy va boshqa huquqlardan foydalanadilar, shuningdek, uzlarini himoya qilishlari uchun sud organlariga murojaat qila oladilar. Ayni paytda, ular O`zbekiston fuqarolari bilan bir xil majburiyatlarni utaydilar. Respublikamizda doimiy istiqomat qiluvchi chet ellik shaxslarning huquq va majburiyatlarining huquqiy maqomi, kulami muvaqqat istiqomat qiluvchilarga nisbatan kengroqdir. Doimiy istiqomat qiluvchilar O`zbekistonda ishchi va xizmatchi bulib ishlashlari yoki boshqa faoliyat bilan shug`ullanishlari mumkin. Ular dam olish, sog`liqni saqlash, nafaqa olish, uy-joydan foydalanish, shaxsiy mulk sifatida uy-joyli bulish, ilm olish huquqiga egadirlar. Ular O`zbekiston Respublikasi fuqarolari bilan nikouda bulishlari va uni bekor qilishlari mumkin. O`zbekistonda doimiy yashovchi chet elliklar toifasiga ichki ishlar organlari tomonidan beriladigan maxsus ruxsatnoma yoki yashash uchun guvounoma olgan kishilar kiradi.

Chet el fuqarolari va fuqaroligi bulmagan shaxslar O`zbekiston uududida qilgan jinoiy, ma'muriy va boshqa huquqbuzarlik ishlari uchun O`zbekiston Respublikasi fuqarolari bilan bir xil asosda javob beradilar. Ular O`zbekiston uududida jinoyat qilsalar, O`zbekiston Respublikasi qonunlari bilan javobgarlikka tortiladilar. Chet el fuqarolari va fuqaroligi bulmagan shaxslarning ayrim huquqlari cheklab quyiladi. Jumladan, ular respublikadagi vakillik organlari saylovlarida ishtirok eta olmaydilar, deputat bulib saylana olmaydilar, umumxalq ovoz berish (referendum) da qatnashish huquqiga ega emaslar. Ular O`zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlari safida, Milliy xavfsizlik xizmatida, ichki ishlar organlarida ishlashlari mumkin emas. Chet el fuqarolarining alouida toifasini chet el davlatlarining O`zbekiston Respublikasidagi diplomatik va konsullik vakolatxonalari va xalqaro tashkilotlar xizmatchilari tashkil etadi. Ular ham O`zbekiston Konstitutsiyasi, qonunlari va boshqa huquqiy normalarni hurmat qilishi va ularga itoat etishi kerak. Lekin ular diplomatik va konsullik imtiyozlaridan va shaxsiy daxlsizlik huquqidan foydalanadilar. Fuqarolar huquq va erkinliklarining asosiy turlari Fuqarolarning huquq va erkinliklari deyilganda, O`zbekiston davlati tomonidan urnatilib, Konstitutsiyasida belgilangan, uar bir fuqaroga berilgan imtiyozlardan shaxsiy hayotda va jamoat ishlarida qatnashish uchun foydalanish imkoniyati tushuniladi. O`zbekiston fuqarolarining asosiy huquq va erkinliklari bajarilish sohalari buyicha uch turga bulinadi. O`zbekiston fuqarolarining asosiy huquq va erkinliklari ilmiy asoslangan tartibda tavsiflash O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida uz aksini topgan. Unga asosan, O`zbekistonda inson va fuqarolarning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklari quyidagicha tavsiflangan: Shaxsiy huquq va erkinliklar (VII bob, 24-31-moddalar); Siyosiy huquqlar (VIII bob, 32-35-moddalar); Iqtisodiy va ijtimoiy huquqlar (IX bob, 36-42-moddalar); O`zbekiston mustaqillikka erishgandan keyin, uzining davlat tuzilishi, faoliyati va uayotini umuminsoniy qadriyatlar asosida olib borishni maqsad qilib quydi. Bunda shaxsning manfaati, uning sha'ni, qadr-qimmati uamma narsadan

yuqori turadi. Inson huquqlari ichida uning tabiiy va ajralmas huquqlari ayniqsa muhimdir. Inson huquqlarini himoya qilish hozirgi dunyoning eng jiddiy muammolaridan hisoblanadi. Inson huquqlari – bu insoniyat tarixiy taraqqiyotining umumiy yutug`idir. Insoniyatga azob-uqubat, kulfatlar keltiruvchi urush ofatlaridan kelgusi avlodlarni xalos etish, inson huquqlarini xalqaro miqyosda himoya qilinishini ta'minlash BMT faoliyatining asosiy maqsadiga aylandi. Bu maqsadlar BMTning inson huquqlari tug`risidagi xalqaro ahamiyatga molik hujjatlarida uz ifodasini topgan. Inson huquqlari tug`risidagi xalqaro hujjatlarning urni shu bilan belgilanadiki, unda umumjahon manfaatlariga xizmat qiladigan huquqiy me'yorlar mujassamlashgan. Bu huquqiy me'yorlar inson huquqlariga, demokratik g`oyalarga sadoqat fuqarolar tengligi, milliy va millatlararo totuvlik, davlatlararo nizolarni tinch yul bilan hal etish tamoyiliga asoslanadi. Inson huquqlari tug`risidagi asosiy huquqiy hujjatlar: «Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasi», «Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar tug`risidagi xalqaro Pakt» va «Fuqarolik huquqlari va siyosiy huquqlar tug`risidagi xalqaro Pakt» hamda sunggi hujjatga ilova qilingan Fakul'tativ Protokoldan iborat bulib, ular «Inson huquqlari tug`risidagi xalqaro bill'», deb yuritiladi. Xalqaro uamjamiyatning to’la huquqli a'zosi bo’lgan O`zbekistonning qonunchiligi, mustaqil O`zbekiston Respublikasining birinchi Konstitutsiyasi ham xalqaro huquqning aynan ushbu hujjatlari talablariga muvofiq ishlab chiqilgan. Inson huquqlari va erkinliklari masalasi BMTning 70 dan ortiq asosiy huquqiy hujjatlarida ifodalangan. BMTning inson huquqlariga doir qabul qilingan xalqaro hujjatlari mantiqan bir-birini tuldiradi va mazmunan boyitadi. BMT Bosh Assambleyasi tomonidan 1959 yilda qabul qilingan «Bola huquqlari haqidagi Deklaratsiya», 1965 yilda qabul qilingan «Irqiy kamsitishning hamma shakllarini tugatish haqidagi Konvensiya»larda inson shaxsi, uning huquq va erkinliklari har bir mamlakatda huquqiy jiuatdan kafolatlanishi qayd etilgan. «Bola huquqlari haqidagi Deklarasiya»da onalik va bolalikni himoya qilish, bolalarning mehnati, salomatligi, tarbiyasini huquqiy hujjatdan muhofaza etish, ularning irqiy

kamsitilishiga yul quymaslik singari huquqlar har bir mamlakatda qonun asosida himoyalanish zarurligi ta'kidlangan. Ushbu hujjatlarga imzo chekkan davlatlar insoniyatning butun tarixi mobaynida qayd etilgan jamiki huquqlarini tan olishlari va ularga rioya etishlari shart. Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasi davlatlar uchun tavsiya sifatidagi hujjat bulib, ixtiyoriy ravishda bajariladi. Xalqaro Paktlar va Konvensiyalar ularga qushilgan davlatlar uchun majburiydir. BMTning 1945 yil 26 iyunda AQShning San-Fransisko ta'sis konferensiyasi qatnashchisi bo’lgan davlatlar tomonidan qabul qilingan va shu yili 24 oktyabrda kuchga kirgan bu hujjat jauondagi davlatlarning yagona maksad sari hamjihatlikda intilishini jamuljam qilib, inson huquqlari sohasidagi hamkorlikning huquqiy asoslarini uzida namoyon etadi. Ushbu dunyoviy tashkilotga bugungi kunda 190ga yaqin davlatlar a'zo bulib, O`zbekiston Respublikasi ushbu nufuzli xalqaro tashkilotga 1992 yil 2 martda qabul qilindi. 1993 yil 24 oktyabrda Toshkent shahrida BMTning vakolatxonasi ochildi. Hozirgi kunda BMT inson taqdiri bilan bog`liq bo’lgan quyidagi muammolarni: - xalqlar va inson huquqlariga qarshi harbiy kuch qullash va tahdid qilishni tugatish; - asosiy inson huquq va erkinliklariga hurmat ustuvorligini ta'minlash; - barcha uchun umumiy bo’lgan atrof-muhitni muhofaza qilish va kelajak avlod uchun avaylab-asrab saqlash; - insoniyat uzini bir butunligini anglashini ta'minlash kabi masalalarni hal qilmoqda. Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasi 30 moddadan iborat bulib, ushbu xalqaro huquqiy hujjatda inson huquqlarining tartibini va qoidasini belgilovchi huquqiy me'yorlar mujassamlashagan. Deklaratsiya muqaddimasida uning maqsadi – insoniyat oilasi a'zolariga xos bo’lgan ma'naviyat, qadr-qimmat, urf-odatlarni, ularning teng va ajralmas huquqlarini tan olish ekanligi kursatilgan. Inson

manfaatining ustunligi Deklaratsiyaning umumiy tamoyillarida to’la namoyon buladi. Bular: - inson huquqlarini hurmat qilish; - inson huquqlarining tengligi; - inson erkinligi; - inson huquqlarini amalga oshirishning demokratik jarayoni; - inson huquqlarini ta'minlashning adolat tamoyilidir. Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar tug`risidagi xalqaro Pakt hamda Fuqarolik va siyosiy huquqlar tug`risidagi xalqaro Paktlarning moddalarida insonning huquqlari aniq bayon etilgan: u yashash huquqi insonning ajralmas huquqidir; u hech kim uzboshimchalik bilan insonni huquqidan mahrum qila olmaydi; u hech kim azob-uqubatga solinmasligi, unga nisbatan shavfqatsiz, noqonuniy yoki qadr-qimmatini hurlovchi muomala qilinmasligi yoki jazolanmasligi kerak; u har bir inson ozodlik va shaxsiy daxlsizlik huquqiga ega; hech kim uzboshimchalik bilan hibsga olinishi yoki hibsda saqlanishi mumkin emas; u biror bir davlat hududida qonuniy ravishda bo’lgan har bir kishi ushbu hudud doirasida erkin kuchib yurish va yashash joyini tanlash huquqiga ega; u har bir inson fikr, vijdon va din erkinligi huquqiga ega. Bu huquqlar insonga berilgan tabiiy huquqdir. Inson qaysi davlat fuqarosi bulishidan qat'iy nazar, dunyoga kelishi bilan tabiiy huquqlarga ega bulishi shart. Davlat uz fuqarolariga faqat qushimcha ravishda siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy sohadagi ayrim huquqlarni beradi. Bunday huquqlarni davlatlar uz Konstitutsiyalarida kursatib qo`yadilar. O`zbekiston Respublikasi 1991 yil 30 sentabrda inson huquqlari umumjahon Deklarasiyasini rasmiy tan oldi. O`zbekiston mustaqillikka erishgandan sung, inson huquqlariga bag`ishlangan 70 ta xalqaro hujjatlardan 35 tasini ratifikasiya

qildi. O`zbekiston Respublikasi Parlamenti 1995 yil 31 avgustda qabul qilgan iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar tug`risidagi xalqaro Pakt, Fuqarolik va siyosiy huquqlar tug`risidagi xalqaro Paktga fakul'tativ protokol, irqiy kamsitishning uamma shakllarini tugatish tug`risidagi xalqaro konvensiya, qiynoq hamda muomala va jazolashning qattiq, shavqatsiz, insoniylikka zid yoki qadr- qimmatni kamsituvchi turlariga qarshi konvensiya va boshqa xalqaro hujjatlar shular jumlasidandir. Ratifikatsiya qilingan bu hujjatlardagi qoidalar yuqorida ta'kidlanganidek, respublika qonunchiligida, birinchi navbatda O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida mustahkamlangan.

Adabiyotlar: 1. “O’zbekiston Respublikasi Kostitutsiyasi.” T. 2009 y. 2. O’zbekiston Respublikasining Sudlar to’g’risida”gi qonuni. Xalq so’zi. 2001 yil 13 fevral. 3. O’zbekiston Respublikasi “Prokrutura to’g’risida”gi qonun. 1992 yil 9dekabr. O’zbekiston yangi Qonunlari 7-soni T. “Adolat” 1993 yil. 4. I.A. Karimov “O’zbekiston XXI asrga intilmoqda”. T. “O’zbekiston”. 1998 yil. 5. “O’zbekiston Respublikasini Vazirlar mahkamasi to’g’risida”gi qonun 1993 yil 6 may. O’zbekistonning yangi qonunlari 6-son. T. “Adolat” 1994 yil.

O'xshashlar

Fuqarolarning konstitutsiyaviy burchlari

O`zbekistonda inson va fuqarolar ijtimoiy va iqtisodiy huquqlarining konstitutsiyaviy asoslari

Fuqarolarning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklariga qarshi jinoyatlar

O`zbekiston Respublikasida fuqarolik. Fuqarolarning konstitutsiyaviy burshlari

Qonunlarimizda fuqarolarning uy-joyga bo`lgan huquqlarining himoya qilinishi