O`zbekistonda inson va fuqarolar ijtimoiy va iqtisodiy huquqlarining konstitutsiyaviy asoslari - Huquqshunoslik - Referatlar

O`zbekistonda inson va fuqarolar ijtimoiy va iqtisodiy huquqlarining konstitutsiyaviy asoslari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

66.5 KB

Ko'chirib olish

O`zbekistonda inson va fuqarolar ijtimoiy va iqtisodiy huquqlarining konstitutsiyaviy asoslari Reja : 1-. Fuqarolarning mulk huquqi 2-. Fuqarolarning meros huquqi 3-. Fuqarolarning mehnat qilish huquqi 4-. Fuqarolarning dam olish huquqi 5-. Fuqarolarning ijtimoiy ta`minot olish huquqi 6-. Fuqarolarning tibbiy xizmatdan foydalanish huquqi 7-. Fuqarolarning bilim olish huquqi 8-. Fuqarolarning ilmiy va texnikaviy ijod erkinligi hamda madaniyat yutuqlaridan foydalanish huquqi

1. Fuqarolarning mulk huquqi Mulk huquqi har kimning o`ziga tegishli bo`lgan mol-mulkka bo`lgan o`z xohishiga ko`ra, o`z manfaatini ko`zlab egalik qilish, foydalanishi va tasarruf etishini anglatadi. O`zbekistonda har bir shaxs mulkdor bo`lishga haqli. Bankka qo`yilgan omonatlar sir tutilishi va meros huquqi qonun bilan kafolatlanadi. Bozor iqtisodiyoti asosida rivojlangan mamlakatlar tajribasi shuni ko`rsatadiki, faqatgina iqtisodiy jihatdan erkin fuqarogina haqiqiy mulk egasi bo`lib, u o`z mulkidan samarali foydalanishi va shu orqali mamlakat iqtisodiyotiga ijobiy ta`sir etishi mumkin. O`zbekistonda o`tkazilayotgan iqtisodiy islohotlarning asosiy vazifasi davlat mulkini xususiylashtirish orqali monopoliyaga chek qo`yish va ko`p ukladli iqtisodiyotni barpo etish, mulkni haqiqiy egasiga topshirish, mulkning barcha shakllarining rivojlanishiga bir xil shart-sharoit yaratib berish va rivojlantirishdan iborat. Bu vazifalarni bajarish, birinchi navbatda, mulk huquqini amalga oshirish mexanizmining huquqiy asoslarini yaratish, ayniqsa, uning muhim elementi bo`lgan har kimning o`z xususiy mulkiga erkin egalik qilish tamoyilini mustahkamlash edi. Bu vazifalarni amalga oshirish maqsadida O`zbekiston Respublikasining "Mulkchilik to`g`risida"gi, "Tadbirkorlik to`g`risida"gi, “Fermer xo`jaligi to`g`risida”gi, "Dehqon xo`jaliglari to`g`risida"gi qonunlar qabul qilindi. O`zbekiston Konstitutsiyasi insonning asosiy huquqlaridan biri-mulk huquqini ham mustahkamlaydi. Konstitutsiyaning 36-moddasida insonning mulk huquqi mustahkamlangan bo`lib, ushbu modda "Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasi" (1948-yil), "Iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy huquqlar to`g`risidagi xalqaro Pakt" (1966-yil) va xalqaro huquqning umum e`tirof etgan normalariga asoslangan. Mulk huquqiga oid konstitutsiyaviy normalarning rivojlanishi va uning huquqiy mexanizmini yaratishga doir bir qancha qonunlar qabul qilindi. “Fermer va dehqon xo`jaligi to`g`risida”gi , "Ijara to`g`risida"gi, "Valyutani tartibga solish

to`g`risida"gi, "Qimmatli qog`ozlar va fond birjalari to`g`risida"gi va boshqa qonunlar shular jumlasidandir. Hozirgi kunda ixtisodiyotning nodavlat sektori tobora rivojlanib bormoqda. Iqtisodiy islohotlarning hozirgi bosqichidagi asosiy vazifa davlat mulkining xususiylashtirilishini tezlashtirish, uni xaqiqiy mulk egasiga topshirish imkoniyatini topish, mulkdan o`z xohishi va irodasiga ko`ra davlat va jamiyat manfaatlariga mos holda egalik qilish, foydalanish va tasarruf etishini davlat tomonidan himoya etilishini ta`minlash hisoblanadi. O`zbekiston Respublikasida, ayni vaqtda, mulkning xususiy va ommaviy (davlat) shakllari mavjud. O`zbekiston Respublikasida yashovchi har qanday shaxs mulkdor bo`lish huquqiga ega. YA`ni shaxsning o`z mulkiga egalik qilishi, foydalanishi va tasarruf etishi konstitutsiyaviy qoidalar bilan ta`minlanadi. Shaxs o`zining mulkiy huquqlarini amalga oshirishda atrof-tabiiy muhitiga va kishilar sog`lig`iga zarar yetkazmasligi kerak. Davlat mulkdorning qo`lidagi mulkni o`zgalar tomonidan chegaralanishini taqiqlaydi. O`zbekiston Respublikasida barcha mulkdorlarning huquq va erkinliklari himoya etiladi. Mulkning barcha shakllari daxlsiz va qonun bilan himoyalanadi. O`zbekiston Respublikasida jamg`arma omonatlari barcha tijorat banklari tomonidan qabul qilinishi mumkin. O`zbekiston Respublikasida bank omonatchilari O`zbekiston Respublikasi fuqarolari, chet el fuqarolari va fuqaroligi bo`lmagan shaxslar hisoblanadi. Bank omonatining sir tutilishi O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida mustaxkamlanganidek, insonlarning iqtisodiy huquqlari sirasiga kiradi. Bank tomonidan omonat sirlarini saqlashga oid munosabatlar O`zbekiston Respublikasining "Bank va bank faoliyati to`g`risida"gi, “Fuqarolarning banklardagi omonatlarini himoyalash kafolatlari to`g`risida”gi qonunlarii bilan tartibga solinadi. O`zbekiston Respublikasining "Bank va bank faoliyati to`g`risida"gi Qonunining 38-moddasiga binoan moliyaviy operatsiyalarning sir tutilishi,

xaridorlar va korrespondetlarning hisob omonatlarining sir saqlanishi ta`minlanadi. 2. Fuqarolarning meros huquqi O`zbekistonda har bir inson meros qoldirish huquqiga ega ekanligi O`zbekiston Konstitutsiyasi tomonidan kafolatlanadi. Meros huquqiga oid fuqarolarning mulkiy munosabatlari fuqarolik qonunchiligi normalari bilan tartibga solinadi. O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksiga binoan meros qoldiruvchining o`lguniga qadar meros qoldirish huquqi saqlanib qoladi. Fuqarolar, ya`ni meros ochilishida shu uyda yashagan shaxslar, farzandlar, qarindosh-urug`lar merosxo`rlar hisoblanadi. Meros ikki yo`l bilan: qonun va vasiyat qilish orqali qoldiriladi. Har bir shaxs o`z mulkini to`laligicha yoki mulkning ma`lum bir qismini bir kishiga yoki bir necha kishilarga, merosxo`rlar qatoriga kiruvchi yuridik shaxslarga yoki davlatga yohud o`zini-o`zi boshqarish organlariga meros qoldirishi, o`zining vasiyatnomasini har kanday vaqtda o`zgartirishi yoki bekor qilishi mumkin. Vasiyatnomani o`zgartirish yoki bekor qilish holatlarida, bu haqda nima uchun o`zgartirgani yoki bekor etganini ko`rsatishi shart emas. Vasiyatnoma (vasiyat) meros qoldiruvchi tomonidan yozma shaklda amalga oshirilishi shart. Davlat vasiyatnomaning sir tutilishini kafolatlaydi. Fuqarolik qonunchiligiga, asosan, merosxo`rlar qonun bo`yicha navbatma- navbat meros olish yo`li bilan merosga ega bo`ladilar. Fuqarolik Kodeksi bo`yicha merosxo`rlarning besh darajasi belgilangan bo`lib, merosxo`rlar qonun bo`yicha merosni teng miqdorda bo`lib olishadi: meros qoldiruvchining farzandlari, (farzandlikka olingan bolalari), shuningdek, meros qoldiruvchining o`limidan keyingi bolalari; qarindoshlari, meros qoldiruvchining aka-ukalari va opa-singillari, buvisi va buvasi, ota tarafidan bo`lganidek, ona tarafdagi qarindoshlari;

meros qoldiruvchining tog`alari va amma-xolalari; meros qoldiruvchining oltinchi avlodgacha bo`lgan uzoq qarindoshlari; Aytish lozimki, navbatdagi merosxo`rlar darajasi bo`yicha oldinda navbatda turgan merosxo`rlar bo`lmagan taqdirda meros olish huquqiga ega. Davlat qonun bo`yicha meros olish huquqini kafolatlaydi. 3. Fuqarolarning mehnat qilish huquqi O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 37-moddasida "Har bir shaxs mehnat qilish, erkin kasb tanlash, adolatli mehnat sharoitlarida ishlash va qonunda ko`rsatilgan tartibda ishsizlikdan himoyalanish huquqiga egadir. Sud hukmi bilan tayinlangan jazoni o`tash tartibidan yoki qonunda ko`rsatilgan boshqa hollardan tashqari majburiy mehnat taqiqlanadi",- deyiladi. O`zbekistonda qonun bo`yicha to`la erkin iqtisodiy faoliyat har bir inson uchun ta`minlanadi, muhit tanlash, o`z mehnatini sarflash erkinligi,har bir shaxsning mehnat qilish huquqi, erkin ish joyini tanlash, adolatli mehnat sharoitlarida ishlash va ishsizlikdan himoyalanish kabi shaxslarning konstitutsiyaviy huquqlari O`zbekiston Respublikasining "Aholini ish Bilan ta`minlash to`g`risida"gi, "Mehnat muhofazasi to`g`risida"gi qonunlari va O`zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi bilan tartibga solinadi. O`zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 6-moddasiga binoan barcha fuqarolar mehnat qilish huquqlariga ega bo`lish va ulardan foydalanishda teng imkoniyatlarga ega. Jinsi, yoshi, irqi, millati, tili, ijtimoiy kelib chiqishi, mulkiy holati va mansab-mavqei, dinga bo`lgan munosabati, e`tiqodi, jamoat birlashmalariga mansubligi, shuningdek xodimlarning ishchanlik qobiliyatlariga va ular mehnatining natijalariga aloqador bo`lmagan boshqa jihatlariga qarab mehnatga oid munosabatlar sohasida har qanday cheklashlarga yoki imtiyozlar belgilashga yo`l qo`yilmaydi va bular kamsitish deb hisoblanadi. Mehnat sohasida o`zini kamsitilgan deb hisoblagan shaxs kamsitishni bartaraf etish hamda o`ziga yetkazilgan moddiy va ma`naviy zarar to`lash to`g`risidagi ariza bilan sudga murojaat etishi mumkin.

Har kim ijodiy ishlab chiqarish va ijodiy mehnat qilish huquqiga ega, qonunda taqiqlangan holatlar bundan mustasno. Har kim o`zi xohlagan joyda ish beruvchi va ish beruvchi organlarga murojaat etgan holda erkin ish joyini tanlashi mumkin. Mehnat Kodeksining 58-moddasiga ko`ra, davlat har bir kishiga ish bilan ta`minlash turini, shuningdek, turli mehnat rejimidagi ishni tanlash erkinligini, ishga qabul qilish va mehnat shartnomasini noqonuniy bekor qilishdan himoyalashni ta`minlanishi, har bir kishiga ma`lum bir kasb va ish o`rganishda tenglik yaratish, mehnatga haq to`lash, xizmat bo`yicha harakatlanish, yangi kasbga bepul o`qitish, mahalliy organlar yoki ularning yo`llanmasi bilan boshqa o`quv yurtlarida boshqa joyga ishga o`tganda moddiy xarajatlarni qoplash, jamoat ishlarida muddatli mehnat shartnomalari tuzish imkoniyatlarini kafolatlaydi. Homilador yoki yosh bolalari bo`lgan ayollarni ishga qabul qilishni rad etish man etiladi. Har bir ishchi mehnat muhofazasi huquqiga ega. Mehnatni muhofaza qilish deganda, amaldagi qonunchilik va boshqa me`yoriy hujjatlarda mustahkamlangan insonning mehnat jarayonidagi xavfsizligi, sihat-salomatligi va ish qobiliyati saqlanishini ta`minlashga qaratilgan, ijtimoiy-iqtisodiy, tashkiliy, texnikaviy, sanitariya-gigiyena, davolash-profilaktika tadbirlari hamda vositalari tizimi tushuniladi. "Mehnatni muhofaza qilish to`g`risida"gi O`zbekiston Respublikasi Qonuni mehnatni muhofaza qilishning yagona tizimi tartibini belgilaydi. Mazkur qonunga asosan O`zbekiston Respublikasi fuqarolari chet el fuqarolari va fuqaroligi bo`lmagan shaxslar xavfsizlik va gigiyena talablariga javob beradigan mehnat sharoiti bilan ta`minlanish huquqiga ega. Mehnat muhofazasi sohasida davlat siyosati amalga oshirilib, u adolatli mehnat sharoiti, xavfsizlik va gigiyena talablariga javob beruvchi prinsiplarga asoslanadi. Ellik nafar yoki undan ortiq bo`lgan ishchilarni birlashtirgan tashkilotlarda maxsus tayyorgarlikka ega bo`lgan shaxslardan iborat mehnatni muhofaza qilish xizmati tuziladi. 50 ta yoki undan ortiq transport vositalariga ega bo`lgan korxonalarda yo`l harakati xavfsizligi xizmati tashkil etiladi. Qonun ishga qabul

qilishda mehnatni muhofaza qilish masalasiga oid normalarni kafolatlaydi. "Mehnatni muhofaza qilish to`g`risida"gi O`zbekiston Respublikasi Qonunining 16-moddasiga asosan mehnat shartnomasi shartlari mehnat muhofazasiga oid qonun va normativ-huquqiy aktlarga mos holda qabul qilinishi kerak. Fuqarolarni salomatligiga zid bo`lgan ishga qabul qilish man qilinadi. Ma`muriyat ishchini ishga qabul qilayotgan paytda mehnat faoliyati jarayonida kasallik kelib chiqishi mumkinligi to`g`risida ogohlantirishga majbur. Bundan tashqari mehnat shartnomasini tuzayotgan yoki boshqa ishga o`tayotgan paytda har bir ishchi ish sharoitlari, ma`lum imtiyozlar va muhofaza vositalari to`g`risida axborot bilan ta`minlanishi kerak. Ish beruvchi tibbiy ko`riklarni tashkil etadi va bunday tartib sog`liqni saqlash idoralari tomonidan belgilanadi. Ishchi tibbiy ko`rik o`tkazishni talab etish, mazkur mehnat sharoiti natijasida uning sog`lig`i yomonlashishini aytish huquqiga ega. Og`ir mehnat sharoitida ishlovchi ishchilar bepul sut, tibbiy– profilaktika oziq-ovqatlari, gazli suv, maxsus kiyim, maxsus oyoq kiyimi va boshqa himoyalanish hamda gigiyena normalarida belgilangan narsalar bilan ta`minlanadilar. Mehnatni muhofaza qilishga doir qonunlar va boshqa me`yoriy hujjatlarga hamma joylarda rioya etilishi ustidan davlat nazoratini O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tasdiqlagan amaldagi nizomlarga muvofiq jamoat nazorati mehnat jamoasi va mehnatni muhofaza qilish uchun tashkil etilgan kasaba uyushmasi tashkilotlari tomonidan amalga oshiriladi. Dunyo tajribasi shuni ko`rsatadiki, bozor iqtisodiyotiga o`tish sharoitida, mehnat resurslari bilan ta`minlash muammosi vujudga keladi va ishsizlar sonining muttasil oshib borishi kuzatiladi. Shuning uchun, iqtisodiy islohotlarning birinchi bosqichida ishsizlar sonining ko`payishiga yo`l qo`ymaslik, uning oldini olish asosiy muammolardan biri hisoblanadi. Shu maqsadda 1998-yil 1-mayda "Aholini ish bilan ta`minlash to`g`risida"gi O`zbekiston Respublikasining yangi tahrirdagi qonuni qabul qilindi. Ushbu qonunga 1993-yil 7-mayda o`zgartirish va qo`shimchalar kiritildi. Aholini

ishsizlikdan himoya qilish maqsadida birinchi marta ish bilan ta`minlangan va ishni yo`qotgan, shuningdek uzoq muddatdan keyin (bir yildan ortiq muddatga) ish bilan ta`minlashni so`ragan shaxslar hamda ishsiz deb e`tirof etilganlarga quyidagi imtiyozlar belgilangan: Ishsizlik nafaqasini olish; Qaramog`idagi odamga moddiy yordam ko`rsatish; Kasb tayyorgarligi davrida stipendiya to`lanishi, malaka oshirish yoki qayta tayyorlash va bu vaqtlarning mehnat stajiga qo`shilishi; Xaq to`lanadigan jamoat ishlarida ishtirok etish imkoniyati. Aholini ish bilan ta`minlash to`g`risidagi davlat siyosatini amalga oshirish natijasida 240 punktdan yuqori bo`lgan mehnat birja tizimlari tashkil etildi. Respublikaning har bir tumani bunday birjaga ega. Ishsizlarni ro`yxatdan o`tkazish, ularning kasb-mahoratini oshirish va ishsizlikning oldini olish mexanizmi tashkil etildi. Bugungi kunda ro`yxatga olingan ishsizlar soni mehnat resurslarining taxminan bir foizini tashkil etadi. Majburiy mehnat yoki biron-bir jazo chorasini qo`llash orqali ish qilishga jalb etish taqiqlanadi. Quyidagilar majburiy mehnat sifatida e`tirof etilmaydi: "Mudofaa to`g`risida"gi, "Umumiy harbiy majburiyat va harbiy xizmat to`g`risida"gi qonun asosida ko`rsatilgan holatlar, favqulodda holatlar sharoitlarida, sudning hukmi qonuniy kuchga kirganligi bois va qonunda belgilangan boshqa holatlar". 4. Fuqarolarning dam olish huquqi O`zbekistonda yollanib ishlayotgan barcha fuqarolar dam olish huquqiga egadirlar. Ish vaqti va haq to`lanadigan mehnat ta`tilining muddati qonun bilan belgilanadi (Konstitutsiyaning 38-moddasi). Ish vaqti deb, ma`lum bir grafik asosida tashkil etilgan, mehnat shartnomasi bilan belgilangan mehnat majburiyatlari bajariladigan vaqtga aytiladi. O`zbekiston Respublikasi Mehnat Kodeksining 115-moddasiga asosan xodim ish haftasida 6 kun ishlayotgan har bir ish kuniga yetti soatdan ko`p

bo`lmagan, besh kunlik ish haftasida 8 soatdan ko`p bo`lmagan ish bilan ta`minlanadi. Ishchining ish vaqti haftasiga 40 soatdan oshmasligi kerak. Shuningdek sog`liqning ahvoli, mehnat sharoiti va boshqa holatlarini hisobga olgan holda qisqartirilgan ish vaqti belgilangan: 18 yoshga yetmagan xodimlar, I va II guruh nogironi bo`lgan xodimlar; noqulay mehnat sharoitlaridagi ishlarda band bo`lgan xodimlar; alohida tusga ega bo`lgan ishlardagi xodimlar; uch yoshga to`lmagan bolalari bor, budjet hisobidan moliyaviy jihatdan ta`minlanadigan muassasa va tashkilotlarda ishlayotgan xodimlar. Shuningdek mehnat shartnomasi shartlariga asosan ishga qabul qilinayotganda to`liq bo`lmagan ish kuni yoki to`liq bo`lmagan ish haftasi tashkil etilishi mumkin. Qonunlar va mehnat haqidagi boshqa normativ aktlarda nazarda tutilgan hollarda xodimning iltimosiga ko`ra ish beruvchi to`liqsiz ish vaqtini belgilab qo`yishi shart. Xodim uchun belgilangan har kunlik ish vaqtining kamida yarmi tunggi vaqtga (22.00 dan 6.00 gacha) to`g`ri kelsa 1 soatga qisqartiriladi. Mehnat qonunchiligida xodimni asosiy ish vaqtidan tashqari ish bilan band etishga faqat ishchining roziligi bilan yo`l qo`yilishi belgilab qo`yilgan. Barcha xodimlarga, shu jumladan vaqtinchalik ishlovchilarga ham har yilgi mehnat ta`tillaridan keyin ish joylarining saqlanib qolishi va qayta tiklanishi kafolatlanadi. Yillik ta`til xodimlarga 15 ish kunidan kam bo`lmagan muddatga belgilanadi. Dam olish va bayram kunlari ta`til davriga to`g`ri kelganda ular ta`til kunlari sifatida inobatga olinmaydi. Mehnat qonunchiligi xodimlarga yillik asosiy uzaytirilgan va qo`shimcha mehnat ta`tillarini belgilaydi. Yillik qo`shimcha ta`tilning eng kam miqdori O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. Yillik ta`tilda ishchiga o`rtacha oylik ish haqi miqdorida haq to`lash kafolatlanadi. Ta`til uchun haq to`lash, jamoa shartnomasida belgilangan muddatlarda, lekin ta`til boshlanmasdan oldingi oxirgi ish kunidan kechikmay amalga oshiriladi.

Mehnat huquqi to`g`risidagi qonunlarda ishchilarga maxsus ta`tillar, ya`ni homiladorlik va tug`ish, bolalarga qarab turish, ijodiy ta`tillar berilishi nazarda tutilgan. 5. Fuqarolarning ijtimoiy ta`minot olish huquqi O`zbekiston davlat qurilishidagi asosiy tamoyillardan biri-kuchli ijtimoiy himoya hisoblanadi. Ijtimoiy ta`minot olish huquqi fuqarolarning asosiy huquqlardan biridir. "Har kim qariganda, mehnat layoqatini yo`qotganda, shuningdek boquvchisidan mahrum bo`lganda va qonunda nazarda tutilgan boshqa hollarda ijtimoiy ta`minot olish huquqiga ega. Pensiyalar, nafaqalar, ijtimoiy yordam boshqa turlarining miqdori rasman belgilab qo`yilgan tirikchilik uchun zarur eng kam miqdordan oz bo`lishi mumkin emas",-deyiladi Konstitutsiyaning 39-moddasida. "Ijtimoiy ta`minot" atamasi davlat tomonidan yaratib beriladigan, insonlarning hayotiy faoliyati uchun zarur ehtiyojini moddiy tomondan qondirish uchun moddiy va boshqa ijtimoiy himoya qilish tushuniladi. Bular sirasiga pensiya, nafaqa va ijtimoiy nochor fuqarolarni pul va shunga o`xshash shakllardagi moddiy ta`minotlar bilan ta`minlash kiradi. O`zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o`tishning besh tamoyillaridan biri davlat faoliyatini iqtisodiy va ijtimoiy isloh qilishga asoslangan kuchli ijtimoiy siyosat hisoblanadi. Davlat organlari, jumladan, Prezident, Oliy Majlis, Vazirlar Mahkamasi, vazirliklar va idoralar, hokimiyatlar, mahalliy vakillik organlari, shuningdek fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlari o`z vakolatlari doirasida fuqarolarni ijtimoiy himoya qilishni amalga oshiradi. Bundan tashqari, shunday organlar tizimi mavjudki, ularning vakolat doirasiga avvalo yuqorida ko`rsatib o`tilgan vazifalar kiradi. Bu Mehnat va ijtimoiy ta`minot vazirligi va uning joylardagi tegishli organlari hisoblanadi. Pensiya fondi, bolalar fondi, "Mahalla" fondi va boshqa fondlar tashkil etilib, ular samarali faoliyat olib bormoqda. Respublika Prezidenti Farmoni bilan fuqarolarning ijtimoiy ta`minoti

bilan shug`ullanish vazifasi ularning joylaridagi fuqarolarning o`zini-o`zi boshqarish organlariga berildi. Respublikada fuqarolarning ijtimoiy ta`minotini amalga oshiradigan organlar tizimi va institutlar ishlamoqda. Davlat tomonidan ijtimoiy himoya qilishning konstitutsion huquqlarining amalga oshirilishi mazkur huquqlarni himoya qiladigan mexanizm yaratilganligidir. Ijtimoiy ta`minot huquqi bilan malakali tibbiy xizmatdan foydalanish huquqi bir-biri bilan uzviy bog`liqdir. 6. Fuqarolarning tibbiy xizmatdan foydalanish huquqi O`zbekistonda har bir inson malakali tibbiy xizmatdan foydalanish huquqiga ega (Konstitutsiyaning 40-moddasi). Malakali tibbiy xizmatdan foydalanish huquqi davlat tomonidan kafolatlangan, shaxslarga berilgan huquq sifatida, tibbiyot muassasalari va maxsus malakali shifokorlar yordamida kerakli tibbiy yordam olish bilan izohlanadi. Malakali tibbiy xizmatni maxsus tibbiy bilimlarga ega,gippokrat qasamyodini qabul qilgan va yordamga muhtoj har qanday bemorga sidqidildan xizmat qiladigan shaxslar amalga oshiradi. Davlat tibbiyot xodimlarining malakasi ustidan qattiq nazorat olib boradi. Qonunchilik tibbiy faoliyat bilan yetarli malakaga ega bo`lmagan shaxslar shug`ullanishini taqiqlaydi. Davlat xususiy sog`lomlashtirish muassasalarini ochishga hamda ular faoliyatini olib borishlari va ularning tibbiy xizmat ko`rsatish darajasi, sifati ustidan nazorat qiladi. Mabodo ular davlat standartlariga javob bermasa, faoliyat olib borishlari uchun berilgan litsenziya huquqidan mahrum qilinadi. Shuning uchun ham davlat tomonidan juda ko`p tibbiyot oliygohlari, o`rta-maxsus tibbiyot o`quv yurtlari barpo etilgan va ular soha uchun maxsus bilimlarga ega malakali mutaxassislar tayyorlaydi. Malakali tibbiy xizmat ko`rsatishni ta`minlash huquqi quyidagi shart- sharoitlar bilan ta`minlanadi:

davlat davolash va sanatoriya–kurort muassasalari tarmog`ining mavjudligi (11000 dan ortiq); nodavlat va idoraviy tibbiy muassasalarini rag`batlantirish va rivojlantirish. Ko`plab ishlab chiqarish tarmoqlari, tashkilotlar o`zlarining poliklinika, sanatoriya, kasalxona va sog`lomlashtirish markazlariga ega; fuqarolarning barcha qatlamlarini o`z ichiga oladigan keng qamrovli emlash ishlarini olib borish hamda kasalliklarni aniqlash va oldini olish; tibbiyot kadrlarini tayyorlash va malakasini oshirish, ular faoliyatining samaradorligi va malakasi ustidan davlat nazoratini o`rnatish; tibbiy sug`urta tizimini yaratish. Mehnatga yaroqsiz yoki nogiron fuqarolarni moddiy qo`llab-quvvatlash va ularga to`lovlar ajratish; fuqarolarga davlat tibbiy muassasalari tomonidan bepul tibbiy xizmat ko`rsatish. Nogironlar, 2 yoshgacha bo`lgan bolalar va og`ir bemorlarga dorixonalardan tekin dori-darmon olishga ko`maklashish; tibbiyot muassasalarining zamonaviy texnika vositalari bilan jihozlash va ularda qulay shart-sharoitlar yaratish; tez tibbiy yordam ko`rsatish muassasalarining mavjudligi. Malakali tibbiy yordam ko`rsatish faoliyatini davlat tomonidan Sog`liqni saqlash vazirligi rahbarligidagi organlar tizimi olib bormoqda. Shuningdek, "Sog`lom avlod uchun" xalqaro fondi onalar va bolalar sog`ligini saqlash yo`lida samarali ish olib bormoqda. Tibbiy yordam olishga oid konstitutsiyaviy normalarning huquqiy mexanizmini amalga oshirishda "O`zbekiston Respublikasi aholisining sog`lig`ini saqlash to`g`risida"gi, "OITS bilan kasallanishning oldini olish to`g`risida"gi, "Davlat sanitariya nazorati to`g`risida"gi qonunlar va ular asosida qabul qilingan boshqa huquqiy hujjatlar muhim o`rin egallaydi. 7. Fuqarolarning bilim olish huquqi Shaxsning barkamol bo`lishida bilim olish huquqi katta ahamiyat kasb etadi. O`zbekiston Konstitutsiyasining 41-moddasida shunday deyilgan: "Har kim

bilim olish huquqiga ega. Bepul umumiy ta`lim olish davlat tomonidan kafolatlanadi. Maktab ishlari davlat nazoratidadir." O`zbekiston Respublikasi demokratik huquqiy davlat qurish yo`lidan borar ekan, uning asosiy vazifasi har tomonlama barkamol erkin shaxslarni kamol topishiga shart-sharoit yaratish va ta`minlash hisoblanadi. Shuning uchun ham ta`lim sohasiga davlat siyosati darajasida katta e`tibor berilmoqda. 1948-yilda qabul qilingan "Inson huquqlari Umumjahon Deklaratsiyasi prinsiplariga asosan O`zbekiston Respublikasi shaxsning bilim olish huquqini amalga oshirilishining harakatdagi samarali huquqiy mexanizmini yaratib berdi. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlis ushbu Deklaratsiyaga, shu jumladan, Fuqarolik va siyosiy huquqlar va "Iqtisodiy , ijtimoiy va madaniy huquqlar to`g`risida"gi xalqaro paktlarga qo`shilish to`g`risida qator qarorlar qabul qildi. Bilim olish huquqiga tegishli bo`lgan xalqaro hujjatlarda (misol uchun, 1960 yil 14-dekabrda YUNESKO tomonidan qabul qilingan Ta`lim sohasini cheklashga qarshi kurash Konvensiyasi) "Ta`lim" termini ta`limning barcha turlariga va bosqichlariga tegishli bo`lib, bilimning sifati va darajasini, uning qanday sharoitlarda olib borilishi va unga keng yo`l ochish masalalarini qamrab oladi. Xalqaro huquq normalariga muvofiq boshlang`ich ta`lim bepul va majburiy ekanligi, o`rta ta`lim va uning turli shakllari umumiyligini ta`minlash, oliy ta`limni barcha o`z qobiliyati asosida olishi "Ta`lim to`g`risida"gi qonun mazmunini belgilaydi. O`zbekiston Respublikasida uzluksiz ta`lim tizimi yaratilib, uning asosida shaxs ta`lim olishining huquqiy mexanizmlari amalda mustahkamlanadi. Ta`limning yagona tizimi quyidagilarni o`z ichiga oladi: -maktabgacha tarbiya; -umumiy ta`lim; -maktabdan tashqari ta`lim; -o`rta maxsus va kasb-hunar ta`lim; -oliy ta`lim; -oliy ta`limdan keyingi ta`lim;

-kadrlarning kasbiy malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash; -oiladagi ta`lim; -mustaqil ta`lim; Ta`lim turlari va shakllarining turli-tumanligi shaxsning ta`lim olishga bo`lgan talab va ehtiyojlarini to`la qondirish imkonini beradi. O`zbekiston Respublikasi qonunchiligida, xususan, "Ta`lim to`g`risida"gi qonunda har bir shaxs dini, tili, irqi, yashash joyi, millati, kelib chiqishi va qayerda ishlashidan qat`iy nazar teng ta`lim olish huquqiga ega deb ko`rsatib o`tiladi. Ta`lim olish huquqining mazmuni shundaki, O`zbekiston Respublikasi har bir fuqarosiga ta`lim va tarbiyaning barcha ko`rinishlaridan teng foydalanish imkoniyatlarini kafolatlaydi. Ta`lim olish huquqini amalga oshirishga mavjud kuchli moddiy texnika bazasi imkon yaratadi. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining asosiy maqsadlaridan biri fuqarolik jamiyati qurish, uni har tomonlama rivojlangan, mustaqil va barkamol shaxslardan iborat bo`lishini ta`minlashdan iborat. Davlat faoliyatining ustivor yo`nalishi har bir insonning qobiliyatiga yarasha ta`lim olishi va uni jamiyat foydasiga, tarraqqiyotiga xizmat qilishini ta`minlashga qaratilgan. Texnika va fanning yuksak darajadagi rivojlanishi har bir kishi bilimini yuqori sifatda bo`lishini talab qilmoqda. Shu bois kuchli ijtimoiy siyosat yo`nalishlaridan biri hisoblangan mamlakatimizda bepul ta`lim berish siyosatining amalga oshirilayotgani yuksak qadriyatlarimizdan biridir. Bunday deyishimizga sabab, rivojlangan davlatlarning barchasi ham shu tariqa bepul oliy va maxsus ta`lim siyosati olib borish imkoniyatiga ega emas. Davlat tomonidan iqtidorli o`quvchi va talabalarni qo`llab- quvvatlash, ularga kerakli bilim saviyasini oshirish imkoniyatini yaratish, bilim olishni rag`batlantirish muhim ahamiyat kasb etadi. Buning uchun mamlakatimizda bir qancha turdagi stipendiyalar, fondlar, bolalar madaniyat uylari tashkil etilgan.

8. Fuqarolarning ilmiy va texnikaviy ijod erkinligi hamda madaniyat yutuqlaridan foydalanish huquqi O`zbekiston Konstitutsiyasi har bir insonning qayerda yashashidan qat`iy nazar, unga ilmiy va texnikaviy ijod erkinligini va ma`naviyat yutuqlaridan foydalanishini kafolatlaydi. "Har kimga ilmiy va texnikaviy ijod erkinligi, madaniyat yutuqlaridan foydalanish huquqi kafolatlanadi. Davlat jamiyatning madaniy, ilmiy va texnikaviy rivojlanishiga g`amxo`rlik qiladi." (Konstitutsiyaning 42-moddasi). 1966-yil 4-noyabrda qabul qilingan Xalqaro madaniy hamkorlik qilish prinsiplari Deklaratsiyasida: "Har bir madaniyat o`z qadr - qimmatiga ega, uni saqlash va hurmat qilish lozim", degan so`zlar bitilgan. O`zbekiston boy madaniy merosga ega. Konstitutsiyamiz madaniy boyliklarimizdan har bir kishining foydalanish huquqini kafolatlaydi. Madaniyat deganda inson tomonidan yaratilgan barcha boyliklar, yutuqlar yig`indisi tushuniladi va u ijtimoiy hayotda ko`pqirrali xususiyatga ega. Madaniyatning tarkibiy qismlarini fan, ta`lim va san`at tashkil qiladi. Adabiy, musiqiy, badiiy asarlar va xalq eposi, ilmiy nazariya va hunarlar madaniyat fenomeniga kiradi. Har bir madaniyat elementi xalq hayotining u yoki bu ko`rinishini o`zida aks ettiradi. Har birimizning san`at, kino, adabiyot, musiqa dunyosidan bahramand bo`lish huquqimiz asosiy qonunimizda mustahkamlanadi. Barcha uchun teatr, muzey, kutubxona va arxitektura yodgorliklari eshiklari hech bir to`siqsiz ochiqdir. Har bir shaxs istagan fan va texnika sohasi bilan shug`ullanishi mumkin. Buni davlatimiz huquqiy, tashkiliy, moddiy va siyosiy jihatdan kafolatlaydi. Madaniyat muassasalari taraqqiyoti faoliyati tizimini boshqarish Madaniyat ishlari vazirligi tomonidan amalga oshiriladi. Ilmiy-texnika sohasi faoliyati bilan Fan va texnika Davlat qo`mitasi shug`ullanadi.

"Ma`naviyat va ma`rifat" jamoatchilik markazi, O`zbekistonning yangi tarixini o`rganish markazi va shu kabi boshqa tashkilotlar madaniy yutuqlarni asrash va uni keyingi avlodga yetkazishga xizmat qilmoqda.

O'xshashlar

O`zbekistonda jamiyat iqtisodiy tuzilishining konstitutsiyaviy asoslari

Fuqarolarning huquqlarining konstitutsiyaviy asoslari

O`zbekistonda jamoat birlashmalari faoliyatining konstitutsiyaviy asoslari

O’zbekiston respublikasida inson va fuqarolar konstitutsiyaviy huquqlari, erkinliklari va burchlari tizimi

O`zbekistonda jamiyat va shaxs munosabatlarining konstitutsiyaviy belgilari