Sog’liqqa qarshi jinoyatlar - Huquqshunoslik - Referatlar

Sog’liqqa qarshi jinoyatlar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

115.5 KB

Ko'chirib olish

Sog`liqqa qarshi jinoyatlar Reja: 1. Badanga shikast yetkazish tushunchasi, uning yuridik tahlili va turlari 2. Qasddan badanga og`ir shikast yetkazish 3. Qasddan badanga o`rtacha og`ir shikast yetkazish 4. Qasddan badanga yengil shikast yetkazish 5. Ehtiyotsizlik orqasida badanga o`rtacha og`ir yoki og`ir shikast yetkazish

Badanga shikast yetkazish tushunchasi, uning yuridik tahlili va turlari Fuqarolarning sog`lig`i va jismoniy daxlsizligini jinoiy tajovuzlardan muhofaza qilish O`zbekiston Respublikasi jinoyat huquqining eng dolzarb vazifalaridandir. Insonning sog`lig`i va uning daxlsizligi to`g`risida g`amxo`rlik qilish, uning barcha imkoniyatlarini va ijodiy salohiyatini ro`yobga chiqarish uchun zarur bo`lgan shart-sharoitni yaratish respublika rahbariyatining, davlatning, barcha huquqiy institutlarning, sud-tergov organlarining diqqat markazida bo`lib, O`zbekiston Respublikasi qonunlarining asosini tashkil etadi. Ehtiyotsizlikdan badanda og`ir yoki o`rtacha og`ir shikast yetkazish (JK 111-moddasi)Qiynash (JK 110-moddasi) Hayotga qarshi jinoyatlar Zaruriy mudofa chegarsidan chetga chiqib qasddan badanga og`ir shikast yetkazish (JK 107-moddasi) Ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsni ushlash-ning zarur chora-lari chegarasidan chetga chiqib, ba-danga qasddan og`ir shikast yetkazish (JK 108-moddasi) Qasddan badanga yengil shikast yetkazish (JK 109-moddasi)Qasddan badanga og`ir shikast yetkazish (JK 104-moddasi) Qasddan badanga o`rtacha og`ir shikast yetakzish (JK 105-moddasi) Kuchli ruhiy hayajonlanish holatida qasdan badanga og`ir yoki o`rtacha og`ir shikast yetkazish (JK 106-moddasi)

O`zbekiston Respublikasi tomonidan ratifikatsiya qilingan Inson huquqlari va erkinliklari deklaratsiyasining 13-moddasida davlat fuqarolarni ularning hayoti, sog`lig`i, shaxsiy erkinligi va xavfsizligiga bo`ladigan g`ayriqonuniy tajovuzlardan muhofaza qiladi, deb belgilab qo`yilgan. Chunonchi, O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 26-moddasida: «Hech kim qiynoqqa solinishi, zo`ravonlikka, shaf qatsiz yoki inson qadr- qimmatini kamsituvchi boshqa tarzdagi tazyiqqa duchor etilishi mumkin emas. Hech kimda uning roziligisiz tibbiy yoki ilmiy tajribalar o`tkazilishi mumkin emas»ligi mustahkamlab qo`yilgan. Fuqarolarning sog`lig`i yoki jismoniy daxlsizligi huquqning turli sohalari normalari orqali, ularning o`ziga xos vositalari bilan, jumladan, jinoyat qonuni tomonidan fuqarolar sog`lig`iga turli xildagi tajovuzlarni sodir etganlik uchun javobgarlik belgilangan normalar orqali ham qonunga xilof hatti-harakatlardan muhofaza qilinadi. Ana shu tajovuzlarning mohiyatini ochib berish uchun ularning obyektini, jabrlanuvchiga xos xususiyatlarni ko`rsatib beruvchi barcha ma`lumotlarni aniqlash muhim ahamiyatga egadir. Bu ma`lumotlar sog`liqqa qarshi jinoyatlarni to`g`ri kvalifikatsiya qilishga, uni o`xshash jinoyatlardan farqlashga, qilmishning xususiyati va sog`liqqa yetkazilgan shikastga muvofiq jazoni to`g`ri tayinlashga ko`maklashadi. Yuridik adabiyotlarda badanga shikast yetkazishning yagona tushunchasi hanuzgacha ishlab chiqilmagan. Badanga shikast yetkazish ning tushunchasini yoritib berishga bo`lgan urinishlardagi farqlar, birinchidan, badanga shikast yetkazishlarning obyektini turlicha ta`riflashda (ba`zilar bunday obyekt sifatida sog`liqni ko`rsatgan bo`lsalar, boshqa mualliflar shaxsning jismoniy daxlsizlikni belgilaganlar); ikkinchidan, urish, do`pposlash, qiynashlarni badanga shikast yetkazishlar jumlasiga kiritish; uchinchidan, bular jumlasiga jismoniy og`riq beruvchi, ammo boshqa oqibatlarni keltirib chiqarmaydigan zo`rlik ishlatib qilingan boshqa harakatlarni kiritish mumkinligidan iborat bo`lgan.

Shu munosabat bilan badanga shikast yetkazish deb topilishi mumkin bo`lgan sog`liqqa zarar yetkazilishining chegaralarini aniq belgilash va uni boshqa zo`ravonlik tajovuzlaridan farqlash (ajratish) imkonini beradigan ikkita obyektiv mezon asos qilib olingan ta`rif, bizningcha ancha aniqroqdir. Bu mezonlar quyidagilardir: 1) odam tanasi a`zolari va to`qimalarining anatomik bus-butunligi yoki bir me`yorda ishlab turishining buzilganligi; 2) sud tibbiy ekspertizasi yordamida odam sog`lig`iga yetkazilgan zararning og`irligi va darajasini aniqlash imkonini beradigan zararning yetkazilganligi. NOTA BENE! Badanga shikast yetkazishni o`zga kishining sog`lig`iga uning xohishiga zid ravishda, tashqi muhit omillari ta`siri ostida to`qimalar yoki a`zolarning anatomik bus-butunligi yoki fiziologik funksiyalari buzilishiga sabab bo`lgan g`ayriqonuniy zarar yetkazish, deb ta`riflash mumkin. Bundan urish, do`pposlash, jismoniy og`riq beruvchi boshqa zo`ravonlik harakatlari sodir etilishini badanga shikast yetkazishlar jumlasiga kiritish mumkin emas degan fikr tug`iladi. Shubhasiz, bunday harakatlar natijasida odamda jismoniy og`riq, noxush tuyg`ular paydo bo`ladi, lekin ular odatda, sud-tibbiy ekspertizasini (badanga yetkazilgan shikastlarning og`irlik darajasini sud-tibbiy aniqlash qoidalari asosida) o`tkazish jarayonida obyektiv mezonlar asosida tasdiqlanishi mumkin bo`lgan darajada sog`liqni ishdan chiqarmaydi. Shu munosabat bilan urish, do`pposlash va boshqa zo`ravonlik harakatlarini badanga shikast yetkazishlar toifasiga kiritilishi mumkin bo`lmagan mustaqil jinoyatlar deb hisoblash kerak bo`ladi. Badanga shikast yetkazishning obyekti uning holati va individual sifatlaridan qat`i nazar, o`zga kishining sog`lig`idir. Jismoniy daxlsizlik shaxsning sog`lig`iga zarar yetkazish bilan bog`liq bo`lmagan boshqa zo`ravonlik harakatlarining obyekti deb hisoblanishi lozim.

Sog`liqqa zarar yetkazilganligini aniqlashda, uning badanga shikast yetkazilgan paytdagi holatiga, ya` ni sog`liqning yomonlashuviga asoslanish kerak bo`ladi. Sud tibbiyoti va sud amaliyoti sodir etilgan qilmish natijasida sog`liq avvalgiga nisbatan yomonlashgan bo`lsa, jabrlanuvchi sog`lig`iga zarar yetkazilganligini qayd etilishi kabi qoidaga amal qiladi. NOTA BENE! Badanga shikast yetkazish jinoyatining obyekti faqat o`zga kishining sog`lig`igina bo`lishi mumkin. O`z sog`lig`iga zarar yetkazgan shaxs (o`z a`zosini mayib qilish) faqat boshqa jinoyat, masalan, harbiy yoki muqobil xizmatdan bo`yin tovlash (O`zR JK 225-moddasi), o`zining biron a`zosini mayib qilish yo`li bilan yoki boshqa usulda harbiy xizmatdan bo`yin tovlash (O`zR JK 290-moddasi)ni sodir etgan hollardagina jinoiy javobgarlikka tortilishi mumkin. Bunday hollarda o`z sog`lig`iga zarar yetkazish ana shu moddalarda nazarda tutilgan jinoyatni sodir etish usuli sifatida namoyon bo`ladi va shu bois bunday shaxslarning harakatlari qo`shimcha kvalifikatsiyani talab qilmaydi. Agar ijtimoiy xavfli maqsadda shaxsning roziligi bilan boshqa shaxs tomonidan uning sog`lig`iga zarar yetkazilsa, yetkazgan zarar darajasiga qarab badanga shikast yetkazish va o`z sog`lig`iga tegishli og`irlikdagi zarar yetkazilishiga rozilik bergan shaxs esa jinoyatda ishtirokchi sifatida jinoyatlar jami bo`yicha javobgar bo`ladilar. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining II bobidan bosh qa boblarida ham inson sog`lig`iga zarar yetkazilishi mumkin bo`lgan bir qancha jinoyatlar uchun ham javobgarlik nazarda tutilgan. Bu jinoyatlarning jinoyat qonuni bilan qo`riqlanadigan bosh qa ijtimoiy munosabatlarga zarar yetkazishi tufayli qonun chiqaruvchi ularni «Sog`liqqa qarshi jinoyatlar» jumlasiga kiritmaydi. Bunday jinoyatlar yuridik adabiyotlarda ikki obyekt li jinoyatlar deb aytadi (masalan: bosqinchilik – O`zR JK 164-moddasi, talonchilik – O`zR JK 166-moddasi va h.k.). Badanga shikast yetkazishda tajovuz

faqat shaxs sog`lig`igagina qaratilgan bo`ladi, aynan mana shu farq «Sog`liqqa qarshi jinoyatlar» bobida nazarda tutilgan badanga shikast yetkazish va sodir etilishi jarayonida badanga shikast yetkaziladigan jinoyatlarni bir-biridan ajratib turadi. Sog`liqqa qarshi jinoyatlarning obyektiv tomoni. Fuqarolarning sog`lig`i va jismoniy daxlsizligiga qarshi jinoiy tajovuzlar obyektiv tomonining elementlarini aniqlab olish ularni to`g`ri kvalifikatsiya qilish va bu jinoyatlarning mohiyatini tushunish uchun hal qiluvchi ahamiyatga egadir. Ma`lumki, sog`liqqa va jismoniy daxlsizlikka qarshi qaratilgan jinoyatlar moddiy tarkibli bo`lib, ijtimoiy xavfli oqibatlar yuz bergan paytdan e`tiboran tamom bo`lgan deb topiladi. Badanga shikast yetkazilganda, aybdorning g`ayriqonuniy harakatlari tufayli jabrlanuvchining sog`lig`iga zarar yetkazish oqibat tariqasida namoyon bo`ladi. Aksariyat hollarda faol harakatlarni sodir etish yo`li bilan badanga shikast yetkaziladi, biroq nazariy jihatdan bunday shikastlar harakatsizlik yo`li bilan ham yetkazilishi mumkin. Jinoyat huquqi nazariyasida shaxsning sog`lig`iga zarar yetkazilishining oldini olishga qaratilgan biron-bir harakatni bajarishi shart bo`lgan va uni qilishi mumkin bo`lgan, ammo bunday majburiyat yuklatilagan shaxsning ularni bajarmagan hollardagina harakatsizlik yo`li bilan sog`liqqa zarar yetkazilishi mumkin deb hisoblanadi. Bunday majburiyat qonun yoki qonun osti hujjatining biron-bir ko`rsatmasidan yoxud shaxsning xizmat yoki kasbiy majburiyatlaridan yoxud jabr lanuvchining sog`lig`i uchun xavf tug`dirgan shaxsning bundan oldingi xulq-atvoridan yoki boshqa asoslardan kelib chiqadi. Biroq bunday qilmishlarni sodir etgan aybdorlar badanga shikast yetkazganlik uchun javobgarlikni nazarda tutuvchi moddalar bilan emas, balki O`zbekiston Respublikasi JK ning boshqa normalari, xususan, JK 117-moddasi – xavf ostida qoldirganlik, 116-moddasi – o`z xizmat vazifalarini lozim darajada bajarmaganlik uchun javobgar bo`ladilar. NOTA BENE! Badanga jinoiy shikast yetkazishning zaruriy alomatlaridan biri uning

g`ayriqonuniyligidir. Sog`liqqa qasddan yoki ehtiyotsizlikdan zarar yetkazilishini g`ayriqonuniy deb tushinish lozim. Shubhasiz, shaxs zaruriy mudofaa holatida uning chegaralaridan chetga chiqmasdan yoxud oxirgi zarurat, kasb yoki xo`jalik faoliyatiga bog`liq asosiy tavakkalchilik holatida sog`liqqa har qanday darajada zarar yetkazsa, u jinoiy javobgarlikka tortilishi mumkin emas. Negaki bunday harakatlar ijtimoiy xavfli va g`ayriqonuniy hisoblanmaydi, aksincha ular ijtimoiy foydalidir. Jinoyat qonunida zaruriy mudofaa chegarasidan chetga chiqib, qasddan badanga og`ir shikast yetkazganlik uchun javobgarlik nazarda tutiladi va zaruriy mudofaa chegarasidan chetga chiqib badanga yengil yoki o`rtacha og`ir shikast yetkazganlik uchun javobgarlik nazarda tutilmaydi. Qonun chiqaruvchining bunday qarori, bizningcha, to`g`ridir. Ijtimoiy xavfli tajovuzdan himoyalanish hujum qilayotgan shaxsga muayyan zarar yetkazilishi taqozo etadi, aks holda biron-bir manfaatni himoya qilishning aslo iloji bo`lmaydi. Sog`liqni saqlash huquqi insonning ana shu boylikdan foydalanishda muayyan huquqlarga ega ekanligini nazarda tutadi. Shu munosabat bilan inson tomonidan o`zining sog`lom bo`lishdek subyektiv huquqini amalga oshirish chegaralarini jinoyat huquqi tomonidan muhofaza qilinishi masalasining qiziqarli ekanligi shubhasizdir. Shaxsning sog`lig`iga uning roziligi bilan ijtimoiy foydali maqsadlarda zarar yetkazilgani jinoiy javobgarlikka tortish uchun asos bo`lmaydi. Masalan, bemorlarning hayotini saqlab qolish uchun uning biron-bir jarohatlangan a`zosini kesib tashlaydilar yoki tibbiy aralashuv oqibatida biron-bir a`zo shaklan o`zgaradi (oyoq, qo`lning kaltalashib qolishi va h.k.). Insonning u yoki bu a`zosini yoki to`qimalarining bir qismini muhtoj kishiga donorning roziligi bilan ko`chirib o`tkazish uchun kesib olish ham shular jumlasiga kiradi. Bunday hollarda shifokorning harakatlari ijtimoiy foydali harakatlar hisoblanadi. Agar bunday harakatlar shaxsning roziligi bilan sodir etilsa, bu rozilik kasallik varaqasida tegishli yozuvlar bilan qayd etib qo`yilishi kerak.

Ijtimoiy indeferent, ya`ni nuqsonlarni yo`qotish (kosmetik operatsiyalar o`tkazish va h.k., maqsadlarda sog`liqqa shikast yetkazish, agar u ehtimol tutilgan oqibatlar haqida xabardor qilingan shaxsning roziligi bilan o`tkazilgan bo`lsa, jinoiy javobgarlikka sabab bo`lmaydi. Faqat ijtimoiy jihatdan xavfli maqsadda shaxsning roziligi bilan sog`liqqa zarar yetkazganlik uchungina jinoiy javobgarlik yuzaga keladi. Bunga harbiy xizmatdan bo`yin tovlayotgan boshqa shaxsning sog`lig`iga shikast yetkazish misol bo`la oladi. Shifokorlik faoliyatida sog`liqqa muayyan shikast yetkazish ba`zi hollarda ancha yirik jarohat paydo bo`lishining yoki o`limning oldini olish uchun zaruriy shart hisoblanadi. Bunday hollarda O`zR JK 41-moddasi (kasb yoki xo`jalik faoliyatiga bog`liq asosli tavakkalchilik) inobatga olinmog`i lozim. Boks, kurash, futbol, xokkey, sharq yakkama-yakka kurashi kabi turli sport tadbirlarini o`tkazish chog`ida ham badanga shikast yetkazilishi mumkin. Yuridik adabiyotlarda bu masalaning yechimi bir xilda hal etilmagan. Shu munosabat bilan sport musobaqalarini o`tkazish jarayonida musobaqa qatnashchisiga shikast yetkazilishi mumkin bo`lgan to`rtta vaziyatni ko`rib chiqish maqsadga muvofiqdir: Birinchi vaziyat – sport bellashuvi paytida o`yin qoidalari buzilmagani holda sog`liqqa shikast yetkazilishi. Garchi bunday harakatlar natijasida zararli oqibatlar yuz bersa ham, sportchi sport qoidalarini buzish va shikast yetkazishga qasd qilmaydi. Shu bois uning harakatlari ijtimoiy xavfli va g`ayriqonuniy deb topilishi mumkin emas; Ikkinchi vaziyat – sportchining ehtiyotsizlikdan o`yin qoidalarini buzganligi natijasida sog`liqqa shikast yetkazilishi. Bunday hollarda ham sportchining harakatlarida jinoyat tarkibi bo`lmaydi va unga nisbatan musobaqa qoidalarida nazarda tutilgan jazolargina qo`llanilishi mumkin; Uchinchi vaziyat o`yin qoidalarini qasddan buzish natijasida sog` liqqa shikast yetkazilishini qamrab oladi. Bunday hollarda masala ro`y bergan oqibatlarga qarab hal etiladi. Agar badanga yengil shikast yetkazish tarzidagi

oqibat yuz bergan bo`lsa, aybdor jinoiy javobgarlikka tortilmasligi lozim. Jabrlanuvchiga o`rtacha og`ir yoki og`ir shikast yetkazilgan bo`lsa, aybdorning qilmishi O`zR JK 111-moddasi (ehtiyotsizlikdan badanga o`rtacha og`ir yoki og`ir shikast yetkazganlik uchun) bilan kvalifikatsiya qilinadi; To`rtinchi vaziyat raqibning sog`lig`iga sport bellashuviga bog`liq bo`lmagan holda shikast yetkazilishidir. Bunday hollarda badanga qasddan u yoki bu darajada shikast yetkazganlik uchun aybdor jinoiy javobgarlikka tortiladi. Badanga shikast yetkazadigan harakatlar juda xilma-xil bo`lib, ularni quyidagi guruhlarga bo`lish mumkin: 1) jismoniy (mexanik, termik, elektrik va h.k.) ta`sir ko`rsatib badanga yetkaziladigan shikastlar; 2) organizmga kimyoviy yoki biologik faol vositalar bilan ta`sir ko`rsatish (turli kislotalar, zaharli moddalar, gazlar va h.k.dan foydalanish) yo`li bilan badanga yetkaziladigan shikast lar; 3) ruhiy ta`sir ko`rsatish yo`li bilan badanga yetkaziladigan shikastlar. Jismoniy ta`sir ko`rsatish yo`li bilan badanga yetkaziladigan shikastlar odamning muskul kuchidan foydalanib ya`ni urish, tepish, kalla qo`yish bilan yetkazilishi mumkin: Aksariyat hollarda ayb dorlar buning uchun turli asboblar, xo`jalik-ro`zg`or ashyolari, o`qotar yoki sovuq qurollardan foydalanadilar. Fuqarolarning sog`lig`iga termik yoki elektrik ta`sir ko`rsatish (badanni dazmol, qizdirilgan ashyolar bilan kuydirish va h.k.) orqali shikast yetkazishlar ham hayotda tez-tez uchraydi. Qilmishni badanga shikast yetkazishlik deb kvalifikatsiya qilish uchun shikast yetkazish usuli, u yoki bu asbobdan foydalanganlik ahamiyatga ega emas. Biroq jazo tayinlash paytida sog`liqqa shikast yetkazish usuli inobatga olinishi mumkin. Negaki, bu holat aybdor shaxsning va u sodir etgan jinoyatning u yoki bu darajada ijtimoiy xavfliligidan dalolat beradi. Odamning sog`lig`i yoki jismoniy daxlsizligiga turli xildagi harakatlar, turlicha usullar orqali xilma-xil asboblar va jinoyat vositalari yordamida zarar yetkazilishi mumkinligi sababli badanga shikast yetkazish turli darajada bo`lishi mumkin.

Bu oqibatlar qonunda: 1) hayot uchun xavfning mavjudligini yoki yo`qligini; 2) sog`liqqa yetkazilgan zararning og`irligi darajasini; 3) umumiy mehnat qobiliyatini yo`qotish darajasini hisobga olib tasniflanadi. Jinoyat kodeksida yuz bergan oqibatlarga qarab badanga og`ir (O`zR JK 104-moddasi), o`rtacha og`ir (O`zR JK 105-moddasi) va yengil (O`zR JK 109- moddasi) shikast yetkazganlik uchun differensiyalashtirilgan javobgarlik nazarda tutiladi. JK alohida normasida do`pposlaganlik (kaltaklaganlik) va qiynaganlik uchun (O`zR JK 110-moddasi) javobgarlik nazarda tutilgan. Qonunda ko`rsatilgan muayyan oqibatlarning yuz berganligi (mehnat qobiliyatining yo`qotilishi, biror bir organni yoki shu organ faoliyatining yo`qotilishi, homilaning tushishi va h.k.) badanga og`ir, o`rtacha og`ir, yengil shikast yetkazishni tamom bo`lgan jinoyat deb topishning zaruriy belgisi hisoblanadi. Bunda sodir etilgan ijtimoiy xavfli, g`ayriqonuniy qilmish va yuz bergan oqibatlar o`rtasidagi sababiy bog`lanish mavjud bo`lishi kerak. Bunday bog`lanish bo`lmagan taqdirda, ro`y bergan oqibatlarda shaxsni aybdor, deb topish mumkin emas. Ko`pincha oqibat sodir etilgan jinoiy harakatlarning emas, balki uchinchi shaxslarning aybi bilan yoxud qandaydir bosh qa holatlar tufayli ro`y bergan bo`ladi. Shu munosabat bilan, agar shaxsning qasdi bilan ro`y bergan oqibatlar o`rtasida sababiy bog`lanish mavjud bo`lsa, yuz bergan oqibatlar «to`g`ridan- to`g`ri» yoki «tasodifiy» bo`lganligidan qat`i nazaru, javobgar bo`ladi. Masalan, V. ning jinoyat ishini ko`rib chiqsaylik. U talabalar yotoqxonasida O. ni jinsiy yaqinlik qilishga undagan. Rad javobini olgach, V. uning nomusiga tegishga uringan. O. deraza tokchasiga chiqib olib, agar V. unga yaqinlashsa, o`zini derazadan pastga tashlab yuborajagi haqida uni ogohlantirgan. V. tahdidga parvo qilmay unga yaqinlashgan, O. esa derazadan pastga sakragan va uchinchi qavatdan yiqilib tushib, og`ir shikastlangan. Bu holda, bizningcha, garchi O.ning sog`lig`iga

o`zining harakatlari natijasida shikast yetkazilgan bo`lsa ham, V.ning harakatlari va yuz bergan oqibatlar o`rtasidagi zaruriy (to`g`ridan-to`g`ri)sababiy bog`lanish emas, balki tasodifiy xususiyatdagi sababiy bog`lanish mavjud, shuning uchun ham yuz bergan oqibatlarda V. aybdor deb hisoblanishi kerak. Yuqorida aytilganlardan yuz bergan oqibatlar uchun javobgarlik ham zaruriy, ham tasodifiy sababiy bog`lanish mavjud bo`lgan va uning rivojlanishi aybdorning qasdi bilan qamrab olingan bo`lsa, yuzaga keladi, degan xulosa qilish mumkin. Sog`liqqa va jismoniy daxlsizlikka qarshi jinoyatlarda ayb, motiv va maqsad. Sog`liqqa va jismoniy daxlsizlikka qarshi jinoyatlar qasddan va ehtiyotsizlikdan sodir etilishi mumkin. Sog`liqqa qarshi jinoyatlar, xususan badanga shikast yetkazishlarning aksariyati egri qasd bilan sodir etiladi. NOTA BENE! Fuqarolarning sog`ligi va jismoniy daxlsizligiga qarshi jinoyatlarni sodir etishda to`g`ri qasd shunday xususiyatga ega bo`ladiki, shikast yetkazgan shaxs o`z qilmishining ijtimoiy xavfli xususiyatini anglaydi, jabrlanuvchining sog`lig`iga muayyan zarar yetkazilishi muqarrarligi yoki ehtimoli borligiga ko`zi yetadi va aynan shunday zarar yetkazilishini xohlaydi. Masalan, Q.ning jinoyat ishini o`rganish quyidagilarni ko`rsatadi: u mast holda bundan sal oldinroq o`zi haqorat qilgani uchun qaynonasinikiga ketib qolgan xotinini uyiga olib kelishga qaror qilgan. Xotini uyga qaytishni istamaganida, Qodirov uning homiladorligini bila turib, «Sen hozir tug`asan» degan so`zlar bilan uning qorniga bir necha marta tepadi. Zarbalar natijasida Q.ning homilasi tushgan. Ish materialidan ko`rinib turibdiki, Qodirov o`z harakatlarining ijtimoiy xavflilik

xususiyatini nafaqat tushungan, balki jabrlanuvchi homilasining tushishi ehtimoli borligiga ko`zi yetgan va unga shunday shikast yetkazishni xohlagan ham. Bularning hammasi Qodirov jinoyatni to`g`ri qasd bilan sodir etganligidan dalolat beradi. NOTA BENE! Egri qasdda esa yuz beradigan oqibatlarga garchi aybdorning ko`zi yetgan bo`lsa ham, u yetkaziladigan zararning haqiqiy ko`lamini tasavvur qilmaydi va jabrlanuvchining sog`lig`iga har qanday shikast yetishiga yo`l qo`yadi. Masalan, aybdor jabrlanuvchining boshiga ayamasdan urar ekan yoki unga tosh otar ekan, buning natijasida jabrlanuvchiga har qanday og`irlikdagi: og`ir, o`rtacha og`ir yoki yengil shikast yetkazilishi mumkinligiga ko`zi yetadi va shunday oqibatlar yuz berishiga ongli ravishda yo`l qo`yadi. Bunday hollarda javobgarlik haqiqatda ham yetkazilgan shikastning darajasiga qarab belgilanadi, negaki aybdor ularning yuz berishini bir xil darajada anglagan bo`ladi. Subyektiv tomondan qasddan shikast yetkazishga nisbatan ehtiyotsizlikdan shikast yetkazishning ijtimoiy xavfliligi kamroqdir. Sog`liqqa qarshi jinoyatlar ehtiyotsizlikning jinoiy o`z-o`ziga ishonish shakli bilan ham sodir etilishi mumkin. Bunda shaxs muayyan ijtimoiy xavfli oqibatlar kelib chiqishi mumkinligiga ko`zi yetadi va shunga qaramay, ongli ravishda ehtiyot choralariga rioya etmaydi, bunday oqibatlar kelib chiqmasligiga asossiz ravishda umid bog`laydi. Qasddan jinoyat qilish va jinoiy o`z-o`ziga ishonishdan farqli ravishda, jinoyatkorona beparvolik shaxs o`z harakati yoki harakatsizligidan qanday ijtimoiy xavfli oqibatlar yuz berishi mumkinligiga ko`zi yetmaydi, lekin ko`zi yetishi mumkin va lozim bo`ladi. NOTA BENE! Shaxsning u yoki bu oqibatlar yuz berishiga ko`zi yetishi lozim bo`lgani va muayyan vaziyatda ularga ko`zi yetishi mumkin bo`lganligi aniqlangandagina uni ehtiyotsizlikdan badanga shikast yetkazishda ayblash to`g`ri bo`ladi.

Sog`liqqa qarshi jinoyatlarni to`g`ri kvalifikatsiya qilish uchun uchun jinoyat subyektida aybning qasd yoki ehtiyotsizlik shakli mavjudligini aniqlashning o`zi kifoya qilmaydi. Fuqarolarning sog`lig`iga qasddan shikast yetkazilgan barcha hollarda jinoyatning motiv va maqsadini aniqlash zarurdir. Aksariyat hollarda shaxsning sog`ligi va jismoniy daxlsizligiga qarshi qaratilgan jinoyatlarning sodir etish motivi va maqsadi aybdor shaxsning javobgarligini og`irlashtiruvchi holatlar (masalan, tamagirlik niyati, bezorilik oqibatida, diniy taassublar zamirida, transplantat sifatida foydalanish maqsadida badanga shikast yetkazish va h.k.) hisoblanadi.

Jinoyat subyektining yuridik tavsifi. O`zR JK 17-moddasida badanga shikast yetkazganlik uchun jinoiy javobgarlikka tortishlishi bo`lishi mumkin bo`lgan shaxslarning minimal yoshi belgilangan. Qasddan badanga og`ir shikast yetkazganlik (JK 104-moddasi), qasddan badanga o`rtacha og`ir shikast yetkazganlik (JK 105-moddasi), kuchli ruhiy hayajonlanish holatida qasddan badanga og`ir yoki o`rtacha og`ir shikast yetkazganlik uchun (JK 106-moddasi) jinoyatni sodir etgunga qadar o`n to`rt yoshga to`lgan shaxslar javobgar bo`ladilar. Shaxsning sog`lig`i va jismoniy daxlsizligiga qarshi qaratilgan boshqa jinoyatlarning subyekti o`n olti yoshga to`lgan shaxslar hisoblanadi. Qasddan badanga og`ir shikast yetkazish (O`zR JK 104-moddasi) Jinoyat huquqi va sud tibbiyoti fanlari tomonidan badanga yetkaziladigan shikastlarning og`irlik darajasini aniqlash mezonlari ishlab chiqilgan. Ular jumlasiga: 1) shikastlarning hayot uchun xavfliligi; 2) sog`liqqa yetkazilgan haqiqiy ziyon; 3) mehnat qobiliyatini yo`qotish darajasi; 4) estetik mezonlar kiradi. Bu mezonlar JK normalari va O`zbekiston Respublikasi Sog` liqni saqlash vazirligi tomonidan tasdiqlangan «Badanga yetkazilgan shikastlarning og`irlik darajasini sud-tibbiy yo`l bilan aniqlash qoidalari»da o`z ifodasini topgan. Hayot uchun xavfli shikastlar deganda, jinoyatchi tomonidan sodir etilayotgan paytida jabirlanuvchining hayoti uchun xavf tug`diruvchi shikastlarni yetkazish tushunilad, bunday shikastlarga tibbiy yordam ko`rsatilmasa, jabrlanuvchining o`limiga sabab bo`lishi mumkin bo`lgan shikastlar kiradi.

Sog`liqqa real (haqiqiy) zarar yetkazish shaxsning sog`lig`iga turlicha shikast yetkazish yoki sog`liqning muayyan muddatga izdan chiqishida ifodalanadi. Mehnat qobiliyatini yo`qotish darajasi foizlarda aniqlanadi va yetkazilgan shikast mehnat qobiliyatining qisman yoki butunlay yo`qotilishiga sabab bo`ladi. Badanni tuzalmaydigan qilib xunuklashtirib yuborishda namoyon bo`ladigan estetik mezon o`ziga xos xususiyatga ega. Bunda yetkazilgan shikast natijasida jabrlanuvchi badanining xunuklashganligi uning ruhan ezilishiga olib keladi. Shikastning og`irligi oqibat-natijada, avvalo, jabrlanuvchining badani xunuklashgani sababli bo`ladigan ruhan ezilishlari bilan bog`liqdir. Badanga yetkaziladigan shikastlarning og`irlik darajasini aniqlash uchun «Qoidalar»da ikkita asosiy mezon: tibbiy (anatomik) va iqtisodiy mezonlar qo`llanilgan. Tibbiy mezon badanga yetkaziladigan barcha turdagi shikastlarni sodir etilgan paytida jabrlanuvchining hayoti uchun xavfliligi nuqtai nazaridan tavsiflaydi, to`qimalar yoki inson a`zolari fuksiyalarining buzilishi darajasi va xususiyatini, yetkazilgan shikastning davomliligi va organizmga ta`sirini aniqlaydi. Iqtisodiy mezon jabrlanuvchi mehnat qobiliyatini yo`qotilishining foizlarda ifodalangan darajasini hisobga olgan holda badanga yetkazilgan shikastni tavsiflaydi. Badanga shikast yetkazish, O`zR JK 104-moddasida nazarda tutilgan alomatlardan loaqal bittasi mavjud bo`lsa, og`ir deb topiladi. Badanga hayot uchun xavfli bo`lgan og`ir shikast yetkazish. Bu badanga shikast yetkazishning eng ko`p tarqalgan turlaridan biridir. Bunday shikastlar odatda o`lim bilan tugaydi yoki jabrlanuvchining hayotiga bevosita xavf tug`diradi. Biror-bir oqibat yuz berishidan qat`i nazar, hayot uchun xavfli shikast yetkazilgan paytdan jinoyat tugallangan hisoblanadi va jinoiy javobgarlik vujudga

keladi. Yetkazilgan shikastning nima bilan tugashi jinoyatning kvalifikatsiyasiga ta`sir ko`rsatmaydi. «Badanga yetkazilgan shikastlarning og`irlik darajasini aniqlash qoidalari»da badanga yetkaziladigan hayot uchun xavfli shikast larning to`la ro`yxati berilgan. Badanga yetkazilgan hayot uchun xavfli shikastlarni kvalifikatsiya qilish uchun bunday jinoyatlar subyektiv tomonining eng muhim belgilarini e`tiborga olish lozim. Bunday shikastlar yetkazilishining o`zi (ayniqsa ko`krak qafasi, qorin, bosh suyagiga hayot uchun xavfli jarohat yetkazish) shundan dalolat beradiki, jinoyatchining jabrlanuvchiga nafaqat og`ir jarohat yetkazilishi, balki uning o`lishi mumkinligiga ko`zi yetadi. Badanga hayot uchun xavfli bo`lgan shikast yetkazishni odam o`ldirishga suiqasd qilishdan farqlash zarur. . Aybdor badanga hayot uchun xavfli bo`lgan og`ir shikast yetkazayotganida jabrlanuvchini o`ldirib qo`yishi mumkinligini nafaqat anglagan va shunday bo`lishi ehtimoli borligini faraz qilgandagina emas, balki shunday oqibatlar yuz berishini xohlagan, ya`ni boshqa odamni o`ldirishga qaratilgan to`g`ri qasd bilan harakat qilgandagina uning qilmishi qasddan odma o`ldirish deb kvalifikatsiya qilinishi lozim. To`g`ri qasd odam o`ldirishga qaratilmagan bo`lsa, qasddan badanga hayot uchun xavfli bo`lgan shikast yetkazish sifatida O`zR JK 104-moddasi 1-qismi bilan kvalifikatsiya qilinadi. Sodir etilgan qilmishni badanga hayot uchun xavfli shikast yetkazish deb to`g`ri kvalifikatsiya qilish uchun jinoyatning subyektiv tomonini sinchiklab tahlil etish, jinoyat motivining xususiyatini va u nimaga qaratilganini aniqlash talab qilinadi. Kishi a`zosining ishdan chiqishi yoki uning faoliyatini butunlay yo`qolishiga sabab bo`lgan badanga og`ir shikast yetkazish

Yuqorida aytilgan «Qoidalar»ga binoan badanga og`ir shikast yetkazishlar jumlasiga kishi a`zosining ishdan chiqishi yoki uning faoliyati yo`qolishi alomati sifatida qo`l, oyoq funksiyalari, eshitish, so`zlash, nasl qoldirish qobiliyatining ishdan chiqishi yoki tamoman yo`qotilishi kiradi. A`zoning ishdan chiqishi deganda, insonning hayot faoliyatida organizmining faqat o`zigagina xos bo`lgan vazifani bajaradigan har qanday, shu jumladan juft a`zoning (ichki, tashqi) ishdan chiqishi tushuniladi. Amaldagi qonunga muvofiq, og`ir tan jarohatlarining bu turiga: a) ko`rish qobiliyatini yo`qotish ikkala ko`zning batamom ko`rmay qolishi yoki ko`rish qobiliyatining 2 metr va bundan kam masofada barmoqlarni sanay olamaydigan darajada pasayishi (ko`rish o`tkirligi 0,04 va past). Bitta ko`zning ko`r bo`lib qolishi ham mehnat qobiliyatini uchdan bir qismini barqaror yo`qotish singari og`ir tan jarohatlari jumlasiga kiradi; b) eshitish qobiliyatini yo`qotish – to`la karlik yoki shunday tuzalmas holat, bunda jabrlanuvchi quloq chanog`idan 3-5 sm masofadagi og`zaki so`zlashuvni eshitmaydi. Bitta quloqning kar bo`lib qolganligini a`zo faoliyatining butunlay yo`qotilgan deb e`tirof etilmaydi va u umumiy mehnat qobiliyatining 15 % yo`qotilishiga tenglashtirilishi bois, o`rtacha og`ir tan jarohati deb hisoblanadi; v) so`zlash qobiliyatini yo`qotish – jabrlanuvchida o`z fikrlarini atrofdagilar uchun tushunarli, birikkan tovushlar bilan ifodalash imkoniyati yo`qligini, shuningdek so`zlash qobiliyati odam organizmining bir qismi sifatida yo`qotilishini bildiradi; g) qo`l yoki oyoqni yo`qotish – tanadan ularning ajralib ketishi yoki ularning o`z vazifasini bajarish qobiliyatidan mahrum bo`lishi; bunda jabrlanuvchi shu a`zolaridan foydalanish imkoniyatini batamom yo`qotadi (oyoq tayanch yoki harakat faoliyatini yo`qotadi, qo`l ishlamay qoladi). Qo`lni tirsak oyoqni tizzadagi past bo`lmagan darajada kesib tashlash ularni yo`qotish deb hisoblanadi. Qolgan barcha hollar qo`l yoki oyoqning bir qismini yo`qotish deb qaraladi va ular mehnat qobiliyatining qay darajada yo`qotilganligiga qarab baholanmog`i lozim;

d) nasl qoldirish qobiliyatini yo`qotish – jinsiy aloqa qilish qobiliyatini yo`qotishdan yoki urug`lanish, homilador bo`lish va bola tug`ish qobiliyatini yo`qotishdan iborat. Shaxsning tashqi jinsiy a`zolari shikastlanishi oqibatida rosmana jinsiy aloqa qilish qobiliyati yo`qolsa yoxud ayol bachadon, tuxumdon yoki naychalar shikastlanishi oqibatida homilador bo`lish, homilani normal olib yurish va ko`zi yorish imkoniyatidan mahrum bo`lsa, shikast og`ir deb topiladi. Erkaklarda nasl qoldirish qobiliyatini yo`qotish urug`lantirish qobiliyatini yo`qotishda namoyon bo`ladi. Homilaning tushishi. Homilaning tushishi og`ir tan jarohatlari jumlasiga kiradi, chunki uning hatto tibbiyot muassasasida tushishi homilador ayolning sog`ligi yoki hayoti uchun xavflidir. Homila zo`rlik ishlatilishi natijasida tushganida esa, bu xavf yanada oshib ketadi. Bundan tashqari, homilaning tushishi natijasida ayol onalikdan mahrum bo`ladi, homila nobud bo`ladi, hayot uziladi, ayol vujudiga og`ir ziyon yetadi. Bunday qilmish tufayli ayolga jiddiy manaviy, ruhiy ziyon yetkaziladi va bu hol uning ruhiyatiga salbiy ta`sir qiladi. Homilaning tushishi nafaqat jismoniy, balki ruhiy zo`rlik ishlatish (hujum tufayli qattiq qo`rqish, cho`chish va h.k.) natijasida ham sodir bo`lishi mumkin. Homiladorlik muddati jinoyatni kvalifikatsiya qilish uchun ahamiyatsizdir. Biroq har bir muayyan holda aybdorning qasdi jabr lanuvchining homilasi tushishi mumkinligini qamrab olganligini aniqlash zarur. Shubhasiz, ayolning homilasi katta bo`lsa va homiladorlik alomatlari ochiq- oydin uning gavdasida ko`rinib turgan bo`lsa, qilmishni kvalifikatsiya qilish qiyinchilik tug`dirmaydi. Ammo jabr lanuvchining homilasi kichkina bo`lsa va aybdor bundan bexabar bo`lsa, homilaning tushishida uni aybdor deyish mumkin emas.

Bunday holatlarda aybdor jabrlanuvchining sog`lig`iga yetkazilgan aniq shikast uchun javob berishi kerak. Badanning tuzalmaydigan darajada xunuklashishi. Bu alomatni estetik xususiyatga ega deyish mumkin. Aksariyat hollarda yetkazilgan shikast oqibatida badanning tuzalmaydigan darajada xunuklashishi sog`liqqa jiddiy zarar yetkazmasa-da, u odamni juda badbashara, xunuk qilishi natijasida jabrlanuvchi ma`naviy qattiq azob chekadi. Bunday shikastlar shaxsning jamoatchilik bilan aloqalari uzilib qolishi xavfini tug`diradi. Jabrlanuvchilar tashqi qiyofasidan uyalib, do`stlari, yaqinlari, qarindoshlari bilan aloqa qilmay qo`yadilar, mehnat va boshqa faoliyatlarini keskin qisqartiradilar, ko`pincha ishlamay qo`yadilar, spirtli ichimliklarga, giyovandlikka beriladilar, bundan taskin topganday bo`ladilar va ba`zan daydilik, tilanchilik bilan shug`ullanib, darbadarlikda kun kechira boshlaydilar. Bunday shaxslar ko`pincha jinoyat sodir etadilar. Badanning tuzalmaydigan darajada xunuklashishi deganda tananing ayrim qismlari (quloq, burun va lablar)ning olib tashlanishi yoki yuzning notekis bo`lib qolishi, mimikaning buzilishi, yuzda chuqur chandiqlar, tirtiqlar qolishi, qaltiroqning paydo bo`lishi va h.k. tushuniladi. Badanning hunuklashishi, basharti tuzalmaydigan bo`lsa, og`ir tan jarohati deb topiladi. NOTA BENE! Shikastning tuzalishi deganda, vaqt o`tishi bilan yoki tibbiy vositalar ta`sirida yo`qolib ketadigan patologik o`zgarishlar (chandiqlar, tirtiqlar, mimika buzilishlari va x.k)ning ancha kamayib borishi tushuniladi. Agarda ularni yo`qotish uchun tezkor aralashuv (kosmetik operatsiya) talab qilinsa, badanga yetkazilgan shikast tuzalmaydigan deb hisoblanadi. Tuzalmaydigan xunuklashishning tibbiy mezonini tasdiqlash sud-tibbiyot eksperti vakolatiga kiradi. Biroq, ekspert faqat hunuklashish hodisaning mavjudligi

haqida xulosa berishga vakolatli emas. Chunki bu tibbiy emas, balki estetik tushunchadir. Shu bois badanga yetkazilgan shikast badanni xunuklashtirishi yoki xunuklashtirmasligi masalasi taraflar ishtirokida va shikastlarning xususiyati, joylashuvi, tuzalmaslik darajasi hisobga olinib va umumiy qabul qilingan estetik tasavvurlar asosida sudning faqat ichki ishonchigagina asoslangan holda hal etiladi. Aynan sud obyektiv ravishda, jabrlanuvchining shikast yetkazilmasdan oldingi va keyingi qiyofasini taqqoslash yo`li bilan badanning xunuklashganligini aniqlashi kerak. O`zR JK 104- moddasida badanga og`ir shikast yetkazilganlik natijasida ruhiy kasalga chalinish ko`rsatib o`tilgan, bunda jabr lanuvchi odatda o`zi qilayotgan harakatlarning xususiyatini anglash qobiliyatini yo`qotadi va odamlar bilan muloqot qilishdan mahrum bo`ladi. Ruhiy (psixik) kasallik – normal ruhiy faoliyatning buzilishi bo`lib, u shaxsning atrofdagi voqelikni to`g`ri idrok etish va o`z xulq-atvorini nazorat qilish layoqatiga jiddiy ta`sir ko`rsatadi. Bu idrok , tafakkur, xotira, hissiyot, diqqat- e`tibor, iroda, qiziqish va yurish-turishning izdan chiqishida namoyon bo`ladi. Ruhiy kasallik doimiy yoki vaqtinchalik bo`lishi mumkin. Ruhiy kasallik tashxisi va uning yetkazilgan jarohatlar bilan bog`liqligi ruhiy-psixiatrik ekspertiza o`tkazib aniqlanadi. Bunday shikastlanishning og`irlik darajasi sud-tibbiyot ekspertining ishtirokida aniqlanadi. Garchi badanga yetkazilgan shikast hayot uchun xavfli bo`lmasa yoki a`zo ishdan chiqmasa-da, jabrlanuvchi umuman sog`liqning buzilishi natijasida mehnat qobiliyatining o`ttiz uch foizidan kam bo`lmagan qismini doimiy yo`qotsa badanga og`ir shikast yetkazish deb hisoblanadi. Mehnat qobiliyatining yo`qotilishi turg`un bo`lishi kerak: deyilganida mehnat qobiliyatini doimiy yoki nomuayyan uzoq muddatga yo`qotilishi tushuniladi. Bolalarda mehnat qobiliyatining yo`qotilishi «Qoidalar»da belgilab ko`yilgan umumiy qoidalardan kelib chiqqan holda, katta yoshli shaxslarniki

singari, nogironlarniki esa–nogironligi va uning guruhidan qat`i nazar, amaliy jihatdan sog`lom kishilarniki singari aniqlanadi. Badanga og`ir shikast yetkazganlik uchun javobgarlikni og`irlashtiruvchi holatlar JK 104-modda 2-qismida quyidagi og`irlashtiruvchi holatlar: 1) homiladorligi aybdorga ayon bo`lgan ayolga nisbatan; 2) o`z xizmat yoki fuqarolik burchini bajarishi munosabati bilan shaxsga yoki uning qarindoshlariga nisbatan; 3) o`ta shafqatsizlik bilan; 4) ommaviy tartibsizliklar jarayonida; 5) tamagirlik niyatida; 6) millatlararo yoki irqiy adovat zamirida; 7) diniy taassublar zamirida; 8) kishi a`zolarini kesib olib, boshqa kishiga ko`chirish (transplantat) maqsadida; 9) bir guruh shaxslar tomonidan qasddan sodir etilgan badanga og`ir shikast yetkazganlik uchun javobgarlik belgilangan. O`zR JK 104-moddasi 3-qismida: 1) ikki yoki undan ortiq shaxsga nisbatan; 2) takroran, xavfli retsidivist yoki ilgari ushbu Kodeksning 97-moddasida nazarda tutilgan tarzda qasddan odam o`ldirgan shaxs tomonidan; 3) o`ta xavfli retsidivist tomonidan; 4) uyushgan guruh a`zosi tomonidan yoki shu guruh manfaatlarini ko`zlab sodir etilgan; 5) jabrlanuvchining o`limiga sabab bo`lgan qasddan badanga shikast yetkazganlik uchun javobgarlik nazarda tutilgan. JK 104-moddasi 2- va 3-qismlarida ko`rsatilgan javobgarlikni og`irlashtiruvchi barcha holatlarni hayotga qarshi jinoyatlarni tahlil qilinganida

ko`rib chiqilgan edi. Shu bois ulardan faqat bittasini – jabrlanuvchining o`limiga sabab bo`lgan qasddan badanga og`ir shikast yetkazishni tahlil qilamiz. Jabrlanuvchining o`limiga sabab bo`lgan qasddan badanga og`ir shikast yetkazish avvalo jabrlanuvchiga og`ir tan jarohati yetkazishni ko`zda tutadi, ya`ni qilmishni bunday deb topish uchun JK 104-moddasida ko`rsatilgan alomatlardan kamida bittasi mavjud bo`lishi kerak. Jabrlanuvchining o`limiga sabab bo`lgan zarbalar berilgan, u do`pposlangan, badaniga yengil shikastlar yetkazilgan hollarda, aybdorning qilmishi O`zR JK 102-moddasi (ehtiyotsizlikdan odam o`ldirish) bilan kvalifikatsiya qilinishi lozim. Agarda jabrlanuvchining badaniga u yoki bu holatlar oqibatida uning o`limiga sabab bo`ladigan o`rtacha og`ir shikastlar yetkazilgan bo`lsa, aybdor JK 105-moddasi va 102-moddasiga ko`ra jinoyatlarning jami bo`yicha javobgar bo`ladi Ko`rib chiqilayotgan jinoyat va qasddan odam o`ldirishni farqlash ancha qiyin, chunki bu jinoyatlarning obyektiv tomoni o`xshashdir. Har ikkala holda ham jabrlanuvchining badaniga og`ir shikast yetkaziladi va bir xil oqibat – jabrlanuvchining o`limi yuz beradi. Bu jinoyatlar, odatda bir xil usulda o`xshash qurollar qo`llanilgan holda sodir etiladi. Ko`pincha bu ikki jinoyat subyektiv tomonining motivi (rashk, bezorilik tuyg`usi, o`ch olish va h.k.) ham mos keladi. Qasddan odam o`ldirishda bo`lgani singari aybdorning qilmishini JK 104- moddasi 3-qismi bilan kvalifikatsiya qilish uchun badanga yetkazilgan og`ir shikast va yuz bergan o`lim o`rtasida sababiy bog`lanish mavjudligini aniqlash zarurdir. Mazkur jinoyatlarni farqlash uchun jabrlanuvchining o`limi yuz bergan vaqt emas, balki aybdorning yuz bergan oqibatlarga ruhiy munosabati hal qiluvchi omil hisoblanadi. JK 104-moddasi 3-qismida javobgarlik belgilangan jinoyatning subyektiv tomoni o`ziga xosligi bilan ajralib turadi va badanga yetkazilgan shikast va yuz bergan o`limga nisbatan aybni alohida-alohida aniqlashni talab qiladi, ya`ni bu yerda aybning murakkab shakli mavjud bo`ladi.

JK 104-moddasining 3-qismida nazarda tutilgan jinoyat murakkab, tarkiblidir. Bu yerda ikkita jinoyat – qasddan badanga og`ir shikast yetkazish va ehtiyotsizlikdan odam o`ldirish bitta tarkibga birlashtirilgan. Shu munosabat bilan, basharti aybdor shaxsning badanga og`ir shikast yetkazishi to`g`ri yoki egri qasd bilan sodir etilgan va ehtiyotsizlikdan o`lim ro`y bergan bo`lsa, bunda uning qilmishi jabrlanuvchining o`limiga sabab bo`lgan badanga og`ir shikast yetkazish sifatida JK 104-moddasi 3-qismi bilan kvalifikatsiya qilinadi. Demak, badanga jabrlanuvchining o`limiga sabab bo`lgan og`ir shikast yetkazish va qasddan odam o`ldirish tarkiblarini faqat aybdor qasdining mazmuni va yo`nalishiga qarab farqlash mumkin. Agar aybdorning qasdi jabrlanuvchini o`ldirishga qaratilgan yoki bunday oqibatlarning ro`y berishi uning qasdi doirasiga kirgan bo`lsa, uning qilmishi JKning qasddan odam o`ldirganlik uchun jinoiy javobgarlikni nazarda tutuvchi moddalari bilan kvalifikatsiya qilinmog`i lozim. Aybdor qasdining mazmuni haqidagi masalani hal qilishda, sudyalar sodir etilgan jinoyatning barcha holatlaridan kelib chiqishlari va, xususan, jinoyatni sodir etish usullari va qurollarini, jarohatlar miqdori, xususiyati va joylashuvini, insonning hayoti uchun muhim bo`lgan a`zolariga yetkazilgan boshqa shikastlarni, jinoiy qilmishlarning to`xtatilishi sabablarini va bosh qa shu singarilarni, shuningdek, aybdor va jabrlanuvchining bundan oldingi xulq-atvorini, ularning jinoyat sodir etilishiga qadar bo`lgan o`zaro munosabatlarini inobatga olishlari kerak. Qasddan badanga o`rtacha og`ir shikast yetkazish (O`zR JK 105-moddasi) Badanga yetkazilgan o`rtacha og`ir shikastlar og`ir shikastlardan avvalo shunisi bilan farqlanadiki, ular hayot uchun xavfli bo`lmaydi va odatda ular tufayli o`lim yuz bermaydi.

Yuqorida aytilganlar badanga yetkazilgan o`rtacha og`ir shikastlarning zaruriy belgisi hisoblanadi. O`rtacha og`ir tan jarohatlari odamning sog`lig`iga ancha ziyon yetkazishi mumkin, lekin ular a`zoning yo`qotilishiga yoki og`ir tan jarohatlariga xos bo`lgan boshqa oqibatlarga sabab bo`lmaydi. Badanga yetkazilgan o`rtacha og`ir shikastlarning asosiy belgilari quyidagilardir: 1) sog`liqning uzoq vaqt, ya`ni kamida yigirma bir kun, ammo to`rt oydan ko`p bo`lmagan davrga yomonlashuvi; 2) umumiy mehnat qobiliyatining o`n foizidan o`ttiz uch foizigacha yo`qotilishi. Amaliyotda sog`liqning yomonlashuvi qancha davom etganligi mehnatga qobiliyatsizlik varaqasi asosida, ko`pincha esa jabrlanuvchining kasalxonada yotib davolanishi qancha davom etgani haqidagi ma`lumotnoma asosida ham aniqlanadi. Ammo bu unchalik to`g`ri emas, chunki bu hujjatlarda badanga yetkazilgan shikast tufayli sog`liqning yomonlashuvi qancha davom etganligi hamisha ham to`g`ri qayd etilmaydi. Negaki, kasallik varaqasi bilan tasdiqlangan mehnatga qobiliyatsizlikning davom etish muddati hamisha ham yetkazilgan shikast bilan bog`liq bo`lavermaydi va boshqa holatlar: bir vaqtda qo`zg`algan boshqa kasallik, jabrlanuvchining kasbiy xususiyatlari (oshpaz, qandolatchining qo`lida chaqa joylar borligi va h.k.) bilan bog`liq bo`lishi mumkin. Aksincha, jabrlanuvchining o`z iltimosiga ko`ra kasallik varaqasi barvaqt yopilib, u to`la sog`aymasdan ishga chiqib ketishi ham mumkin. Shu sababdan sog`liqning uzoq vaqt yomonlashuviga olib kelgan aybdorning qilmishi JK 105-moddasi bilan kvalifikatsiya qilinganida, sog`liqning yomonlashuv muddati O`zR JPKga muvofiq sud-tibbiyot ekspertizasi xulosasi asosida aniqlanmog`i lozim. Umumiy mehnat qobiliyatining o`n foizidan o`ttiz uch foizigacha yo`qotilishi badanga yetkazilgan o`rtacha og`ir shikastning mustaqil belgisi hisoblanadi.

O`zR JK 105-moddasi 2-qismida javobgarlikni og`irlashtiruvchi holatlarda badanga o`rtacha og`ir shikast yetkazganlik uchun javobgarlik nazarda tutilgan. (JK 104-modda tahliliga qarang) Jazoni yengillashtiruvchi holatlarda badanga shikast yetkazganlik uchun javobgarlik masalalari Yengillashtiruvchi holatlarda sodir etilgan badanga shikast yetkazishlar jumlasiga kuchli ruhiy hayajonlanish holatida qasddan badanga og`ir yoki o`rtacha og`ir shikast yetkazish (JK 106-moddasi); zaruriy mudofaa chegarasidan chetga chiqib, qasddan badanga shikast yetkazish (JK 107-moddasi); ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsni ushlashning zarur choralari chegarasidan chetga chiqib, badanga qasddan og`ir shikast yetkazish (JK 108-moddasi) kiradi. Qasddan badanga yengil shikast yetkazish (O`zR JK 109-moddasi) O`zR Jinoyat kodeksi 109-moddasida: 1) badanga sog`liqning qisqa muddatli yomonlashuviga yoki mehnat qobiliyatining uncha uzoq bo`lmagan muddatga yo`qolishiga olib kelmagan yengil shikast yetkazish; 2) badanga sog`liqning qisqa vaqt, ya`ni olti kundan ortiq, ammo yigirma bir kundan ko`p bo`lmagan muddatga yomonlashuviga yoki mehnat qobiliyatining uncha uzoq bo`lmagan muddatga yo`qotilishiga sabab bo`lgan yengil shikast yetkazilganlik uchun javobgarlik belgilangan. NOTA BENE! Sog`liqning qisqa muddatga yomonlashuviga yoki mehnat qobiliyatining uncha uzoq bo`lmagan muddatga yo`qolishiga olib kelmagan yengil tan jarohatlari jumlasiga uncha ko`p bo`lmagan, tez o`tib ketadigan, oqibati og`ir

bo`lmagan olti kundan uzoq davom etmagan shikastlar (lat yeyish, tilinish, ko`karish va h.k.) kiradi. Sog`liqning qisqa muddatga yomonlashuviga olib kelgan yengil tan jarohatlari jumlasiga: 1) sog`liqning olti kundan ortiq, ammo yigirma bir kundan ko`p bo`lmagan muddatga yomonlashuviga sabab bo`lgan shikastlar; 2) mehnat qobiliyatining uncha uzoq bo`lmagan muddatga yo`qotilishiga sabab bo`lmagan shikastlar kiradi. NOTA BENE! Mehnat qobiliyatining uncha uzoq bo`lmagan muddatga yo`qotilishi deganda, umumiy mehnat qobiliyatining o`n foizgacha yo`qotilishi tushuniladi. Badanga yengil shikast yetkazganlik uchun javobgarlik belgilangan qonunni to`g`ri qo`llash uchun shikast yetkazishni urish, do`pposlash va qiynashdan aniq farqlash taqozo etiladi. «Qoidalar»da badanga yetkazilgan shikastlar (tan jarohatlari)ning mohiyati ta`riflanar ekan, uning asosiy belgisi tana a`zolari va to`qimalarning anatomik bus- butunligi yoki fiziologik faoliyatining buzilishi ekanligi ko`rsatib o`tiladi. Ulardan farq li ravishda urish va do`pposlash ko`rsatib o`tilgan oqibatlarga sabab bo`lmaydi, shaxsga jismoniy og`riq yetkazadi xolos. Biroq, agar do`pposlash jabrlanuvchiga nafaqat qisqa muddatli og`riq yetkazsa, balki sog`lig`ining yomonlashuviga sabab bo`lgan bo`lsa, qilmish badanga shikast yetkazish tariqasida kvalifikatsiya qilinmog`i lozim. JK 109-moddasi 1-qismida nazarda tutilgan, do`pposlash, jismoniy og`riq beruvchi, ammo sog`liqning yomonlashuviga sabab bo`lmagan boshqa zo`rlik harakatlarini jismoniy azob bermaydigan, lekin shaxsga ma`naviy ziyon yetkazadigan harakat – haqorat qilish (JK 140-moddasi 1-qismi)dan farqlash kerak bo`ladi. Bular jumlasiga, masalan, shaxsning qadr-qimmatini kamsitadigan, ammo aytarli jismoniy og`riq bermaydigan shapaloq urish, yuzga tupurish, ayol badaniga hayosizlarcha tegaverish, kiyimni kuch ishlatib yulib olish kabilar kiradi.

6-§. Qiynash (O`zR JK 110-moddasi) Qiynashning bevosita obyekti jabrlanuvchining sog`lig`i yoki jismoniy daxlsizligi hisoblanadi. Obyektiv tomondan jinoyat muttasil ravishda do`pposlashda yoki boshqacha harakatlar bilan qiynashda ifodalanadi, bunda Jinoyat kodeksi 104, 105-moddalarida nazarda tutilgan oqibatlar kelib chiqmagan bo`lishi kerak. NOTA BENE! Qiynashlar ko`p marotaba yoki uzoq vaqt davomida og`riq yetkazish bilan bog`liq harakatlar, chimchilash, savalash, to`mtoq yoki o`tkir uchli narsalar bilan ko`plab, ammo uncha katta bo`lmagan shikastlar yetkazish, qizdirilgan buyumlar bilan ta`sir ko`rsatish yoki boshqa shunga o`xshash harakatlardir. Qiynash jabrlanuvchiga og`ir jismoniy va ruhiy azob, og`riq, aziyat yetkazadi. Qiynashda muttasillik jinoyatni uch karra va bundan ortiq marta sodir etishdan iborat bo`lib, bu harakatning doimiyligidan, takroriyligidan dalolat beradi. Shuni ta`kidlash kerakki, muttasillik shunchaki ayni bitta jinoiy qilmish takrorlanishinigina emas, balki uning harakatlarida muayyan umumiy reja namoyon bo`lishini yoki aybdorning muayyan jinoiy ko`nikmalari mustahkamlanib borishini kuzatish mumkin bo`lgan bir qator harakatlarning mavjud bo`lishini nazarda tutadi – uning bir necha bor takrorlangan jinoiy qilmishlari bir-biri bilan o`zaro bog`liq bo`lishi kerak. Muttasil ravishda do`pposlash deganda nimani tushunmoq lozimq Qiynashning bir turi sifatida, muttasil do`pposlashda , aybdorning sodir etgan harakatlari jabrlanuvchiga qattiq og`riq va azob berishini anglashidan iborat bo`lgan umumiy belgi mavjud bo`lishi lozim.

Shu tariqa, qasddan badanga yengil shikast yetkazish, muttasil ravishda do`pposlash, boshqa zo`ravonlik harakatlarini amalga oshirish qiynashning usullari bo`lib, tahlil qilinayotgan jinoyat obyektiv tomonining tarkibiy qismi hisoblanadi. Qiynashni sodir etishda aybdor aynan shunday usulni ongli ravishda tanlaydiki, bunda u o`zi xohlagan oqibatlarga – jabrlanuvchiga juda qattiq og`riq yetkazishga yoki uni azob-uqubatga solishga erishadi. Do`pposlash va shikast yetkazishlarning usuli, vositasi muayyan doiradan chetga chiqmasligi, ularning xususiyati – bularning barchasi aybdorning niyati o`z qurboniga o`ziga xos jismoniy og`riq yetkazishga yoki uni azob-uqubatga solishga qaratilganligidan dalolat beradi. Yuqoridagi aytilgan fikrlar qiynash muttasil ravishda va bir marta sodir etilishi mumkin deb xulosa qilish imkonini beradi. Shu tariqa «qiynash» tushunchasi muttasil do`pposlashlar, jabr lanuvchiga qattiq qiynoq, jismoniy og`riq va azob beradigan bir necha martalik yoki bir martalik harakatlardan iboratdir. Qiynash natijasida badanga yengil shikast yetkazilishi yoki yetkazilmasligi ham mumkin. Agar jabirlanuvchigabunday shikastlar yetkazilgan bo`lsa, qilmish JK 110-moddasi bilan qamrab olinadi va qo`shimcha kvalifikatsiyani talab qilmaydi. Agar qiynash natijasida badanga o`rtacha og`ir yoki og`ir shikast yetkazilgan bo`lsa, jinoyat JK 104-moddasi yoki 105-moddasining tegishli bandi bilan kvalifikatsiya qilinishi kerak. Jinoyat do`pposlash yoki boshqacha harakatlar bilan muttasil ravishda qiynash sodir etilgan paytdan e`tiboran tamom bo`lgan deb topiladi. Subyektiv tomondan jinoyat qasddan sodir etiladi. Qilmishning motivi va maqsadi jinoyatni kvalifikatsiya qilishda ahamiyat kasb etmaydi.. Ushbu jinoyatning subyekti 16 yoshga to`lgan aliraso har qanday jismoniy shaxs hisoblanadi. Ko`rib chiqilayotgan moddaning 2-qismida: 1) voyaga yetmagan shaxsga nisbatan; 2) homiladorligi aybdorga ayon bo`lgan ayolga nisbatan; 3) ojiz ahvoldagi aybdorga ayon bo`lgan shaxsga nisbatan sodir etilgan qiynash uchun javobgarlik nazarda tutilgan.

Aybdorning qilmishini JK 110-moddasi 2-qismi bilan kvalifikatsiya qilish uchun aybdor qiynashni sodir etishidan oldin ayolning homiladorligini bilganligini aniqlash zarur. Homiladorlik muddatlari jinoyatni kvalifikatsiya qilish uchun ahamiyatga ega emas. Ojiz ahvoldagi shaxsni qiynagan shaxsni javobgar, deb topish uchun aybdor jabrlanuvchining ojiz ahvoldaligini aniq bilgan yoki bilmaganligini aniqlash lozimdir.

Ehtiyotsizlik orqasida badanga o`rtacha og`ir yoki og`ir shikast yetkazish (JKning 111-moddasi) Jinoyatning obyekti sifatida o`zga kishining sog`ligi tushuniladi. Obyektiv tomondan jinoyat ehtiyotsizlik orqasida badanga o`rtacha og`ir shikast yetkazishida ifodalanadi. O`rtacha og`ir shikastlar – odamning sog`ligiga ancha ziyon yetkazish mumkin bo`lgan anatomik bust-butunligi yoki fiziologik funksiyalarining buzilishi bo`lib, ular hayot uchun xavfli bo`lmaydi va odatda ular tufayli o`lim yuz bermaydi. O`rtacha og`ir shikastlarning asosiy belgilari 105-modda tahlilida ko`rsatilgan. 111-moddaning 2-qismi ehtiyotsizlik orqasida badanga og`ir shikast yetkazish uchun javobgarlikni ko`zda tutgan. Og`ir shikast – bu hayot uchun xavfli shikast bo`lib, kishi a`zosining ishdan chiqishi yoki uning faoliyatini butunlay yo`qolishiga, mehnat qobiliyatini yo`qotish, ruhiy kasallik, homilaning tushishi yoxud badanning tuzalmaydigan darajada xunuklashishiga sabab bo`ladi. Og`ir shikastlarning belgilari batafsil tarzda 104-moddada ko`rsatib o`tilgan. Ehtiyotsizlik orqasida 2 yoki undan ortiq shaxs badaniga o`rtacha og`ir yoki og`ir shikast yetkazish 111-moddaning 3-qismiga asosan javobgarlikni keltirib chiqaradi. Agar ehtiyotsizlik orqasida badanga o`rtacha og`ir yoki og`ir shikast yetkazilsa va bu JKning tegishli moddalarida berilgan maxsus qoidalarini buzish oqibatida yuz bergan bo`lsa, qilmish tegishli moddalar bo`yicha kvalifikatsiya qilinadi (masalan, harakat xavfsizligi qoidalari, mehnat va texnika xavfsizligi,

yong`in xavfsizligi qoidalari, mehnat va texnika xavfsizligi, yong`in xavfsizligi, sanitariya epidemiologik normativlar va hokazo). Jabrlanuvchining o`limiga sabab bo`lgan ehtiyotsizlik orqasida badanga shikast yetkazish 102-moddaga asosan kvalifikatsiya qilinadi. Shu bilan birga bir shaxsga ehtiyotsizlik orqasida o`rtacha og`ir yoki og`ir shikast yetkazish va shu vaqtning o`zida ehtiyotsizlik orqasida odam o`ldirish, 102 va 111-moddalar jami bo`yicha javobgarlikni keltirib chiqaradi. Subyektiv tomondan jinoyat ehtiyotsizlikdan sodir etiladi. Subyekt – 16 yoshga to`lgan har qanday shaxs bo`lishi mumkin.

Adabiyotlar : 1. Rustambayev M.X. Obezobrajeniye litsa kak priznak tyajkogo telesnogo povrejdeniya. // Sudebnaya ekspertiza i kriminalistika. – T., 1988. 2. Rustambayev M.X. Znacheniye posledstviy dlya kvalifikatsii telesno`x povrejdeniy. // Aktualnie problemi sudebnoy ekspertizi. – T., 1989. 3. Taxirov F. Ugolovno-pravovie problemi borbi s tyajkimi telesnimi povrejdeniyami: Avtoref. diss. kand. yurid. nauk. T., 1989. 4. Rustambayev M.X. Sistema norm ob otvetstvennosti za pres tupleniya protiv zdorovya v novom UK UzSSR // Voprosi sudebnoy ekspertizi. – T., 1990. 5. Rustambayev M.X. Obyekt i poterpevshiy v posyagatelstve na zdorovye lichnosti. // Sudebnaya ekspertiza i voprosi borbi s prestupnostyu. – T.: TASHNIISE, 1991. 6. Rustambayev M.X. Kvalifikatsiya telesnix povrejdeniy prichinennix pri previshenii predelov neobxodimoy oboroni. // Bulleten Verxovnogo suda UzSSR. – T., 1992, №3. 7. Rustambayev M.X. Otvetstvennost za prestupleniye protiv zdorovya po zakonodatelstvu Respubliki Uzbekistan. – Nukus: Karakalpakstan, 1992. 8. Rustambayev M.X. Nekotorie osobennosti kvalifikatsii tyajkix telesnix povrejdeniy. // Bulleten Verxovnogo suda UzSSR. – T., 1993, №2. 9. Rustambayev M.X. O kvalifikatsii telesnix povrejdeniy po zakonodatelstvu Respubliki Uzbekistan // Obshestvennie nauki v Uzbekistane. – T., 1993, №2. 10. Rustambayev M.X. Spetsialnie vidi telesnix povrejdeniy v zakonodatelstve Respubliki Uzbekistan // Sbornik nauchnix trudov. – T.: Adolat, 1993.

O'xshashlar

Hayotga qarshi jinoyatlar

Jinsiy erkinlikka qarshi jinoyatlar

Iqtisodiyot asoslariga qarshi jinoyatlar

Tinchlik va insoniyatning xavfsizligiga qarshi jinoyatlar

Oilaga, yoshlarga va axloqqa qarshi jinoyatlar