Voyaga yetmagan shaxslar jinoyatchiligi va ularning oldini olish - Huquqshunoslik - Referatlar

Voyaga yetmagan shaxslar jinoyatchiligi va ularning oldini olish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

105.5 KB

Ko'chirib olish

Voyaga yetmagan shaxslar jinoyatchiligi va ularning oldini olish Reja: 1. Voyaga yetmagan shaxslar jinoyatchiligining umumiy holati, dinamikasi va sabablari 2. Voyaga yetmagan jinoyatchilar shaxsining kriminologik tavsifi 3. Voyaga yetmagan shaxslar sodir etadigan jinoyatlarning oldini olishni tashkil etish

Voyaga yetmagan shaxslar jinoyatchiligining umumiy holati, dinamikasi va sabablari Jinoyatchilikka qarshi kurashning tarkibiy qismi bo‘lgan voyaga yet magan shaxslar tomonidan sodir etiladigan jinoyatlarning oldini olish va unga yo‘l qo‘ymaslik davlatning jinoiy-huquqiy yo‘nalishdagi siyosatida muhim o‘rin tutadi. Shuning uchun ham bu muammoni davlat siyosati darajasida hal etishga alohida e’tibor qaratilgan. Voyaga yetmaganlar sodir etadigan jinoyatlarning oldini olish to‘g‘ri ma’nodagi ijtimoiy-siyosiy muammodir. To‘g‘ri, O‘zbekistonda voyaga yetmaganlar sodir etayotgan jinoyatlar umumiy miqdorda kamayishi kuzatilayotgan bo‘lsa-da, barcha toifadagi jinoyatlarning umumiy miqdorida esa bu ko‘rsatkich o‘zgarmay qolayot- ganligini ko‘rish mumkin. Demak, voyaga yetmaganlar sodir etadigan ji noyatlarning oldini olish muammosi mavjud va ularning oldini olishda ilmiy- nazariy tadqiqotlar olib borish hamda amaliy jihatdan zarur profilaktik chora- tadbirlarni qo‘llash bugungi kunning talabidir. Voyaga yetmaganlar sodir etadigan jinoyatlar dinamikasining umumiy holatini tahlil etishda, birinchidan, voyaga yetmaganlar va yoshlar o‘rtasida sodir etiladigan jinoyatlarning o‘zaro bog‘liqligiga, ikkinchidan, voyaga yetmaganlar sodir etadigan jinoyatlarning kriminologiya nuqtai nazaridan tarkibiga, g‘arazli maqsadlari nimalarga qaratilganligiga alohida e’tibor berish lozim. Voyaga yetmaganlar va yoshlar o‘rtasida sodir etiladigan jinoyatlarning o‘zaro bog‘liqligi va har birini aniq ifodalash kriminologiyada katta ahamiyatga ega. Chunki voyaga yetmaganlar ( 14-17 yoshlilar) va yoshlar ( 18-29 yoshdagi shaxslar)ning ijtimoiy-ruhiy holatlari bir-biridan sezilarli darajada farq qiladi. O‘z navbatida, har ikki guruhga mansub shaxslar tomonidan sodir etilayotgan jinoyatlarning tahlili ham jinoyatchilikning umumiy «manzarasini» aniqlash va to‘g‘ri xulosa chiqarishga imkon beradi. Masalan, hozirgi ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy o‘zgarishlar jarayonida sodir etilayotgan barcha jinoyatlarning sal kam 57 % 14-29 yoshgacha bo‘lgan shaxslar hissasiga to‘g‘ri kelmoqda. Bu achinarli hol, albatta, biroq jinoyat olamining

«yosharishi» nafaqat O‘zbekistonda, balki jahon miqyosida yuzaga kelayotgan illat ekanligini ham nazardan chetda qoldir- maslik lozim. Shu o‘rinda katta yoshdagi shaxslarning jinoyat sodir etish «tajribasi» yoshlar o‘rtasida yoyilishini ham e’tiborga olish kerak. Zotan, bu muammoni yechishda kriminologiyada mavjud bo‘lgan ilmiy tavsiyalar va nazariy xulosalarga tayanish maqsadga muvofiqdir. Kriminologiya nuqtai nazaridan va nazariy jihatdan e’tirof etilishicha, voyaga yetmagan shaxslar sodir etadigan jinoyatlar umumiy jinoyat chilikning boshlanish bosqichidir. Yosh jihatidan boshqa turdagi jinoyat chilar shaxsiga xos xususiyatlarning mavjudligi alohida xavfli bo‘lgan voyaga yetmaganlar jinoyatchiligini keltirib chiqaradi. Voyaga yetmaganlar sodir etadigan jinoyatlarning katta yoshdagilar tomonidan sodir etiladigan jinoyatlarga nisbatan ta’sir doirasi jinoiy tajovuz yo‘nalishining turlariga ko‘ra o‘zgarib turish xususiyatiga ega. Masalan, voyaga yetmaganlar qasddan sodir etadigan umumiy turdagi jinoyatlarning yoshlar va katta yoshdagi jinoyatchi shaxslar qasddan sodir etadigan jinoyatlar bilan yaqin bo‘lib, kuch ishlatish yo‘li bilan sodir etiladigan jinoyatlardan farqli ravishda, kuchli bog‘lanishga ega. Aksincha, voyaga yetmaganlar tomonidan kuch ishlatish bilan sodir etiladigan jinoyatlar katta yoshdagilar tomonidan sodir etiladigan shu turdagi jinoyatlar bilan sust bog‘lanishda bo‘ladi, buning sababi kuch ishlatish bilan bog‘liq jinoyat larning sodir bo‘lishi turmushning turli yo‘nalishlarida ro‘y berishi mumkin. Kuch ishlatish yoki zo‘ravonlik jinoyatlarini sodir etilishi voyaga yetmaganlar ichida asosan dam olish paytlarida sodir etilsa, katta yoshdagi shaxslarda maishiy turmushda yoki jinoyatchilikni kasb qilib olgan shaxslar o‘rtasida uchrashi kuzatiladi. Yaqin besh-o‘n yil davomida voyaga yetmaganlar tomonidan sodir etilayotgan jinoyatlardan ko‘zlangan asosiy maqsad - o‘z intilishlari va ehtiyojlarini (ayniqsa, moddiy manfaatdorlik) qondirish, katta yoshdagilar qaramog‘ida bo‘lmaslik, mustaqil hayot kechirishlarini ta’minlash uchun sodir

etilayotganligini ham yaqqol ko‘rish mumkin. Keyingi yillarda voyaga yetmaganlar katta yoshdagi jinoyatchilar ta’siridan chiqib, o‘zlari mustaqil va jamiyat uchun o‘ta og‘ir jinoyatlar qilishga qodir jinoiy guruhlarga bir- lashayotganligining miqdori oshganligi ham kuzatilmokda. Eng xavflisi, voyaga yetmaganlar va yoshlarning jinoyat sodir etishda birlashishi jinoyatchilikning ko‘payishiga olib kelmoqda. Jinoyatchilikning «yosharishi» jinoyatlarni sodir etilishida yosh bolalar va o‘spirinlar ishtiroki- ning ortganligidadir. Jinoyat sodir etishda «tavakkal qiluvchi» guruhlar toifasidagi yoshlarda ashaddiylik kuchaymoqda, deyish mumkin. Tavakkalchi guruhlar safi asosan ishsizlar, mayda tadbirkorlik bilan shug‘ullanuvchi o‘spirin yoshlar, jazoni o‘tab qaytgan voyaga yetmaganlar, harbiy xizmatdan qaytgan yoshlar yoki kam ta’minlangan va hayotda o‘z o‘rnini topa olmagan kimsalar hisobiga kengaymoqda. Voyaga yetmaganlar va yoshlarni jinoyat yo‘liga kirishida xufiyona ishlab chiqarish ham salbiy ta’sir etayotgani achinarli hol. Biroq xufiyona ishlab chiqarishda voyaga yetmaganlar va yoshlar eng quyi ijrochilar sifatida jalb qilinadilar. Katta yoshdagi jinoyatchilar bunday vaziyatlarda yosh jinoyatchilarni doimiy ravishda kuzatadilar va «yetilgan yoshlarni» o‘z jinoiy guruhlariga qo‘shib olishga harakat qiladilar. Voyaga yetmaganlar sodir etadigan jinoyatlarning tarkibi va g‘arazli maqsadlari nimalarga qaratil- ganligini bilish hamda ularni kriminologiya nuqtai nazaridan tavsiflash katta ahamiyatga ega. Kriminologiyada voyaga yetmagan shaxslar sodir etadigan jinoyatlar ning tarkibiga ko‘ra tahlil etish keng yo‘lga qo‘yilgan bo‘lib, asosan sakkiz turdagi, ya’ni qasddan odam o‘ldirish, qasddan tan jarohati yetkazish, no- musga tegish, talonchilik, bosqinchilik, o‘zgalar mulkini o‘g‘irlash, giyoh- vandlik bilan bog‘liq jinoyatlar va bezorilik jinoyatlari bo‘yicha tahliliy ishlar amalga oshiriladi. Ilgari faqat katta yoshdagi jinoyatchilarga xos bo‘lgan qonunga xilof ravishda qurol-yarog‘ va narkotik moddalarni sotish, fohishaxonalar saqlash, qo‘shmachilik qilish, chet el fuqarolari va tadbirkorlarga talonchilik hujum- larini uyushtirish,

garovga olish, tamagirlik qilish, turli qiynoq usullari bilan jabrdiydalarning hayoti va salomatligiga tajovuz qilish, firibgarlik orqali valuta va qimmatbaho qog‘ozlarni muomalaga kiritish, kompyuterlardan axborot olish, o‘g‘irlangan mulkni sotish, qimorbozlik kabi jinoyatlarning voyaga yetmaganlar sodir etishlari oshgan. Hozirgi sharoitda kuch ishlatish va g‘arazli maqsadlarda qasddan jinoyat sodir etilishini kriminologiya nuqtai nazaridan qanday baholash mumkin va bunda ushbu jinoyatlarning nafaqat turlari, balki qasdiga ko‘ra muvozanatini aniqlashda nimalar inobatga olinishi lozim, degan savolga javob topish g‘oyat muhimdir. Ushbu muvozanatni aniqlash uchun kriminologiyada bar cha statistik ko‘rsatkichlar uchta guruhga bo‘lingan holda tahlil etiladi. Bular kuch ishlatish asosida sodir etiladigan jinoyatlar, g‘arazli maq sadlarda sodir etiluvchi va g‘arazli maqsadlar hamda kuch ishlatish orqasida sodir etiladigan jinoyatlarga xos guruhlardir. Shuningdek, voyaga yetma ganlar tomonidan sodir etiladigan jinoyatlarni qasdning shakliga qarab bir tizimga kiritishga bo‘lgan urinishlarni keltirish mumkin. Masalan, qasddan g‘arazli maqsadda, qasddan rahmsizlarcha, jinsiy vosvoslik (manyaklik), o‘z manfaatlaridan kelib chiqish, o‘ziga bino qo‘yish kabi holatlar shular jumlasidandir. Biroq sud statistikasida qasd shakllarining qayd etilmasligi inobatga olinadigan bo‘lsa, bunday tizimni yaratish qiyinchilik tug‘diradi. Shuning uchun ham qasdni shakliga ko‘ra tizimga kiritish orqali jinoyat - chilikni baholash alohida va ma’lum bir holatlarda o‘tkazilsagina yaxshi natija berishi mumkinligini e’tiborga olish kerak. Ma’lumki, o‘smirlar tomonidan o‘g‘rilik jinoyatlarini sodir etilishida g‘arazli maqsadlar har uch yoki to‘rt ishda takrorlanadi. Qolgan holatlarda esa g‘arazli maqsadlar o‘zaro bir-birini qo‘llab-quvvatlash, guruh a’zolari bilan bog‘liqligi bois o‘zini majburlash yoki yoshlik tufayli o‘z harakatlariga yuzaki qarash orqali amalga oshiriladi. G‘arazli maqsadlarda qotillik qilish va tan jarohati yetkazish XX asrning so‘nggi yillarida (80-yillarida 15-20 % gacha bo‘lsa, 90-yillarida 25 40 % gacha oshgan) o‘sib borganligini ham tadqiqotlarda uchratish mumkin.

O‘tkazilgan tadqiqotlarni umumlashtiradigan bo‘lsak, quyidagi xulosalarga kelish mumkin: a) voyaga yetmaganlar tomonidan g‘arazli maqsadlarda jinoyat sodir etilishi avvalgi yillarga nisbatan ko‘paymoqda; b) ushbu jinoyatlar boshqa maqsadlarda sodir etiladigan jinoyatlardan ortganligini ko‘rish mumkin va umumiy ko‘rsatkichlarning 35-40 % ni tashkil etadi; d) qasddan sodir etiladigan jinoyatlarda g‘arazli maqsadlar, asosan, buyumlar, xorij va mamlakatimizda ishlab chiqarilgan texnika vositalari, kamyob kiyim- kechaklar, valuta, qimmatbaho qog‘ozlar, oltin, kumush kabilarga yo‘naltirilgan bo‘ladi. G‘arazli maqsadlarda va, umuman, qasddan sodir etiladigan jinoyat larning aniq turlari ham mavjud va ular iqtisodiy qiyinchiliklar, aholining moddiy tomondan kam ta’minlangan qatlamining ko‘payishi va shaxs o‘zi- ning doimiy maishiy qulayliklari yo‘qolishiga ishonch hosil qilgan hollarda yuzaga keladi. Voyaga yetmaganlar tomonidan sodir etiladigan jinoyatlar ishtirokchilik asosida, guruh bo‘lib sodir etiladi. Bu voyaga yetmaganlarni tabiatiga xos holat hisoblanadi. Ba’zi hollarda yosh o‘smirlar tomonidan yakka tarzda faol amalga oshiriladigan g‘ayriqonuniy xatti-harakatlar ham jamiyat uchun katta xavf tug‘dirishi mumkin. Agar jinoyatlarga qarshi kurash olib borish nuqtai nazaridan yondashilsa, guruhiy yoki uyushgan jinoyatchilikka qarshi kurash olib borishdan ko‘ra, yakka tarzda jinoyat sodir etuvchilarni aniqlash va zarur choralarni qo‘llash oson kechadn. Shunday bo‘lsa-da, guruhiy jinoyatlardan jamiyatga ko‘proq zarar kelishini ham yodda tutish lozim. Voyaga yetmaganlar tomonidan guruh bo‘lib jinoyat sodir etilishiga xos bo‘lgan shafqatsizlik, rahmsizlik oqibatida jamiyatga katta ma’naviy zarar yetkaziladi. Zero, jinoyat sodir etishdagi norasmiy uyushishning tez va oson kechishi, guruhiy munosabatlardagi ko‘nikma, janjal chiqarishga monelik, o‘z xohishiga ko‘ra ish tutish (o‘zboshimchalik), betakror va o‘ziga xos qiliqlar

qilishga intilish, alohida vaziyatlarda g‘oyaviy, ma’naviy va huquqiy jihatdan voyaga yetmaganlarda ishonchning yo‘qligi holatlari qisqa davr ichida jamiyat uchun xavfli qilmishlarni beqiyos darajada bo‘lishiga olib keladi. O‘z navbatida, katta yoshdagilar tomonidan jinoyat sodir etilishida bunday holatlar kuzatilmaydi. Jinoyatlarning umumiy ko‘rsatkichlarida voyaga yetmaganlar tomonidan sodir etiladigan jinoyatlar katta yoshdagilarga nisbatan bir yarimdan besh martagacha ko‘p ekanligini (jinoyatlarning turi va ularning hududiy tarqal- ganlik holatlariga ko‘ra) ko‘rish mumkin. Shuningdek, 14 yoshlilar tomonidan guruhiy jinoyatlarni sodir etish, 17 yoshlilarga nisbatan ko‘pdir. Voyaga yetmaganlar tomonidan guruh bo‘lib jinoyat sodir etish o‘g‘rilik, talonchilik, bosqinchilik, nomusga tegish kabi jinoyatlarda ko‘proq uchrasa, qasddan odam o‘ldirish va qasddan og‘ir tar jarohati yetkazilishda kamroq bo‘ladi. Voyaga yetmaganlarning guruhiy birlashuvi beqarordir va shuning uchun ham ma’lum bir davrda faoliyat ko‘rsatadi va o‘z faoliyatini to‘xtatadi. Ba’zida voyaga yetmaganlar tomonidan guruhga uyushganlik o‘z maq- sadiga ko‘ra, uzoq muddatga faoliyat ko‘rsatishga mo‘ljallangani bois zarur profilaktika chora ta’sirida barham topishi mumkinligini unutmaslik zarur. Ta’kidlash joizki, so‘nggi yillarda voyaga yetmaganlarning jinoiy guruhlarga birlashishi sezilarli darajada oshganligi kuzatilmoqda. Bunday guruhlarning qariyb beshdan uchtasida turli yoshdagi kimsalarning ishtirok etishi ularning xavfliligini oshirmoqda. Shuningdek, voyaga yetmaganlar tomonidan sodir etiladigan umumiy jinoyatlarning yarmidan ko‘pi bir necha bor jinoyat qilib, tajriba orttirganini ham ko‘rish mumkin. Eng muhimi, ushbu jinoyatlarning sodir etilishi residiv sifatida mulkka nisbatan qaratil- gandir. Shuning uchun ham ularga qarshi kurashni yo‘lga qo‘yish o‘z- o‘zidan eng dolzarb muammo bo‘lib qolmoqda. O‘tgan asrning 80-yillarida voyaga yetmaganlar jinoyat sodir etadigan joylar asosan turar joylar va uning atrofi bo‘lsa, hozirga kelib jinoyatlar turli joylarda dam olish maskanlarida ham sodir etilmoqda. Ya’ni o‘z yashash joyidan uzoqlarda jinoyat sodir etish hollari ham ko‘plab kuzatilmoqda.

Voyaga yetmaganlar tomonidan sodir etiladigan jinoyatlar faqat ko‘cha jinoyatlaridan iborat deb tasavvur qilinadi. Ammo, tadqiqotlarimizning ko‘rsatishicha, voyaga yetmaganlar tomonidan sodir etiladigan jinoyatlarni oilada, o‘qish yoki ish, shuningdek, o‘zgalarning yashash joylarida, temir yo‘l transportlarida, yotoqxonalarda ham ko‘plab uchratish mumkin. Ayrim holatlar bo‘yicha kuzatuv va tadqiqotlarimizdan ma’lum bo‘ldiki, xonadonlar yoki tashlandiq joylarda voyaga yetmaganlar tomonidan har uchtadan bir nomusga tegish, har o‘ntadan bir bezorilik jinoyatlari sodir etilmoqda. Ish yoki o‘qish joylaridagi hudud hamda binolarda esa har o‘n jinoyatning sakkiz- to‘qqiztasi (asosan, o‘g‘rilik va bezorilik) sodir etilayot- ganligini ko‘rish mumkin. Tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, voyaga yetmagan shaxslar sodir etadigan jinoyatlar turli vaqtlarga to‘g‘ri keladi. Jumladan, barcha jinoyatlarning yarmi soat 22 larga to‘g‘ri kelsa, uchdan biri ish va o‘qish soatlariga to‘g‘ri keladi. Shuningdek, o‘qish yoki ishdan qaytish vaqtida ham aynan shunday ko‘rsatkichlar qayd etilgan. Ish yoki dam olish kunlari va bayram arafasida sodir etiladigan jinoyatlar miqdoriga ko‘ra bir-biriga yaqin turadi. Ba’zi mavsumiy tadbirlar amalga oshirilishida ham voyaga yetmaganlar tomonidan sodir etiladigan jinoyatlar soni oshadi. Masalan, hosil yig‘im-terimiga ommaviy chiqishda, shahar cheti va dam olish bog‘larida, o‘quvchilarning yozgi ta’til paytlarida va hokazo. Yilning ma’lum bir vaqtiga nisbatan olinganda voyaga yetmaganlar tomonidan turli jinoyatlar sodir etilishi asosan may-noyabr oylariga to‘g‘ri keladi. Demak, voyaga yetmaganlar tomonidan sodir etiladigan jinoyatlarning oldini olishda uning tarkiban shakllanishi va asosiy ko‘rsatkichlarini doimiy ravishda nazariy va amaliy jihatdan tahlil etish katta ahamiyatga ega bo‘lib qolmoqda. Voyaga yetmagan jinoyatchilar shaxsining kriminologik tavsifi Voyaga yetmagan jinoyatchilarning shaxsiy xususiyatlarini ilmiy-nazariy jihatdan bilish va amaliy jihatdan tahlil etish kriminologiya fanida alohida o‘rin tutadi. Chunki ushbu toifadagi jinoyatchilarning shaxsini ilmiy jihatdan bilmaslik, ular tomonidan sodir etiladigan jinoyatlarga qarshi kurashni samarali tashkil etishga imkon bermaydi.

Voyaga yetmagan jinoyatchilarning shaxsiy xususiyatlarini o‘rganishda ularning jinsi, yoshi, ijtimoiy bandligini inobatga olish muhim ahamiyatga ega. Shaxsning o‘ziga xos xususiyatlari bir qator ijtimoiy-tabiiy fanlar doirasida o‘z ehtiyojlari nuqtai nazaridan yetarlicha o‘rganilgan, deyish mumkin. Bu esa kriminologiyada aynan jinoyatga daxldor bo‘lgan voyaga yetmaganlarning shaxsini o‘rganishda nazariy manba bo‘lishi mumkinligini e’tiborga olish lozim. Shuningdek, kriminologiyada shaxs va u bilan bog‘liq muammolarni o‘rganish ijtimoiy-tabiiy fanlar tomonidan yaratilgan tavsiyalar asosida amalga oshiriladi (masalan, psixologiya, pedagogika, tibbiy fanlar). Voyaga yetmagan jinoyatchilarning jinsiga oid tadqiqotlarda quyidagi- larni ko‘rish mumkin: - ushbu toifadagi jinoyatchilarning 90-95 % erkak jinsidagi shaxslar bo‘lib, shu yoshdagi aholi qatlamining ko‘pchiligini, ya’ni 48-52 % ni tashkil etadi. - voyaga yetmagan va jinoyat sodir etgan qizlar esa aholining shu yoshdagi qatlamiga kiruvchilarning 4-9 % ni tashkil etadi. Har ikki jinsga taalluqli voyaga yetmagan jinoyatchilarning bu ko‘rsatkichlari mamla katimizda keyingi o‘n yil mobaynida bir xilligicha saqlanib qolmoqda; - ayol jinsidagi voyaga yetmaganlar jinoyatlarida ishtirok etuvchilarning miqdori katta yoshdagilar tomonidan jinoyat sodir etilishida qatnashishdan qariyb 3-4 marta kamdir. To‘g‘ri, voyaga yetmagan jinoyatchi qizlarning jinoiy faolligi jinoyat qonunchiligida belgilangan yoshgacha ham ko‘pchi- likni tashkil etadi. Statistik ma’lumotlarning ko‘rsatishicha, keyingi paytlarda qizlar tomo nidan sodir etilayotgan jinoyatlar miqdori voyaga yetmaganlar jinoyatlari tarkibida 2-2,5 marta ko‘paygan. Jumladan, har uchta fohishadan ikkitasi voyaga yetmaganlardir. Shuningdek, voyaga yetmagan qizlar ko‘pchilik jinoyatlarning sodir etilishida yo‘naltiruvchi, o‘g‘rilik, talonchilik, tama- girlik, firibgarlik, hatto odam o‘ldirish jinoyatlarida esa ishtirokchi sifatida qatnashganlar. Voyaga yetmagan shaxslarning jinoyat sodir etishi muammolari bo‘yi- cha tadqiqot olib borgan mutaxassislarning fikricha, yosh qizlar o‘smirlarga nisbatan boshqacha, ya’ni spirtli ichimlik ichmasdan, yolg‘iz, ko‘chada emas, balki yashash

binolarida jinoyat sodir etganlar. Ular sodir etadigan jinoyatlar ochiqdan-ochiq va vahshiyona tarzda bo‘lmay, asosan yashirin tarzda kechadi. Ko‘p hollarda ular pul, buyum yoki taqinchoqlarni o‘g‘ir- lashga moslashadilar. Yoshga nisbatan olinganda, ko‘pchilik jinoyatlar aso san 16 yoshgacha sodir etiladi, 14 yoshlilar orasida bu ko‘rsatkich ayniqsa yuqoridir. Sodir etilayotgan jinoyatlar umumiy miqdorining 36-40 % ni 16 yoshga to‘lmagan shaxslar sodir etadi. Shuningdek, har bir jinoyat turi bo‘yicha ham eng yuqori ko‘rsatkich ushbu yoshdagilarga taalluqlidir. Biroq davlat va jamoat mulki, o‘qotar qurollar va o‘q-dorilarni o‘g‘irlash kabi jinoyatlarda ba’zan 14 yoshdagi shaxslarni ham ko‘rish mumkin. Avtotransport vositalarini olib qochish holatlari 17 yoshdagilar orasida ko‘proq kuzatiladi. Keyingi paytlarda 14-15 yoshli o‘spirinlar ichida nomusga tegish, talonchilik, o‘zgalar mulkini o‘g‘irlash jinoyatlari ham ko‘paygan. Albatta, buning obyektiv va subyektiv sabablari mavjud. Birinchi galda madaniy, maishiy hayotda ro‘y berayotgan o‘zgarishlarning yoshlar ruhiyatiga o‘ziga xos ta’siridan kelib chiqish lozim. Keyingi yillarda savdo-tijorat tarmoqlari orqali shaxsni zo‘ravonlikka, shafqatsizlikka chorlovchi turli suratlar, matbuot nashrlari, videokassetalarni sotish keng yo‘lga qo‘yildi, bu esa voyaga yetmaganlar ongida salbiy o‘zgarishlarni yuzaga keltirmoqda. Tabiiyki, bunday salbiy omillar shaxsning, ayniqsa, yoshlarning shakllani- shiga yomon ta’sir etishini e’tibordan chetda qoldirib bo‘lmaydi. Voyaga yetmaganlarning ijtimoiy bandligi, ya’ni kasb, mashg‘ulot yoki umuman foydali mehnat bilan shug‘ullanishini tahlil etish orqali bir qator muammolarni yechish uchun zarur bo‘lgan asoslarni ilmiy-nazariy jihatdan ishlab chiqish ham kriminologiya fani vazifalari doirasiga kiradi. Voyaga yetmaganlarning ijtimoiy bandligiga ko‘ra jinoyat sodir etishlari yoki shu yo‘lga kirishlarini aniqlash kriminologiyada juda muhimdir. Zero, ijtimoiy bandligi nuqtai nazaridan shaxs ma’lum bir g‘ayriqonuniy hara- katlarni sodir etishda faol bo‘lishi mumkin. Ushbu faollikni darajasiga ko‘ra ajratish esa yil sayin o‘ziga xos tarzda shakllanib bormoqda. Bular ishsizlar va o‘qimaydiganlar, ish

bilan band bo‘lganlar, umumta’lim maktablari o‘quvchilari, kollej, litsey va oliy o‘quv yurtlarining talabalari kabi tartibda shakllangan. Hozirgi kunga nisbatan olinganda bunday tartibda ajratish to‘g‘ridir. Biroq ba’zi holatlarning inobatga olinishi ham maqsadga muvofiq- dir. Kriminologiya nuqtai nazaridan sanab o‘tilgan toifadagi (bandligidan qat’i nazar) voyaga yetmaganlar tomonidan sodir etilayotgan jinoyatlardagi faollikni oshganligini, asosan muqaddam mavjud bo‘lgan va texnikum, oliy o‘quv yurtlari talabalari, maktab o‘quvchilari kabi yaxshi toifa sifatida sanalgan qatlamlarga qiyosan ekanligini ko‘rish mumkin. Shuning uchun ham bu holatni voyaga yetmaganlarni hozirgi kundagi ijtimoiy bandligi bilan bog‘lash manzarani aniq ifodalamaydi. Zotan, voyaga yetmaganlarni hozirgi ijtimoiy bandligi nuqtai nazaridan kelib chiqqan holda, biz yuqorida bayon qilgan toifalar asosida, ular tomonidan jinoyatlar qay darajada sodir etilayotganligini ifodalash maqsadga muvofiqdir. Binobarin, ta’lim tizimidagi islohotlar asosida amalga oshiri- layotgan tadbirlar bu borada yaqindan tadqiqot olib borilishini taqozo etmoqda. Chunki tadqiqotlardan ma’lum bo‘ldiki, zamonaviy litsey va kol- lejlarda ta’lim olayotgan o‘quvchilar safida ayrim jinoyatlarning kamay- ganligini ko‘rish mumkin. Voyaga yetmaganlarning shaxsiy xislatlarini bilish profilaktik chora- tadbirlarni to‘g‘ri tanlash va qo‘llashda katta ahamiyat kasb etadi. Zero, voyaga yetmaganlarning jinoyat yo‘liga kirishiga uning shaxsiga xos bo‘lgan salbiy yoki ijobiy xislatlari alohida o‘rin tutadi. Shaxsning o‘ziga xos bo‘lgan manfaatlari, ehtiyojlari, asosiy faoliyat yo‘nalishidagi o‘zaro aloqalarida mavjud salbiy holatlar uning jamiyatda o‘z o‘rnini topmasligiga hamda o‘qish va mehnat faoliyatida jamoa a’zolari bilan o‘zaro munosabatlarining yomonlashuviga olib keladi. Maktabda o‘qish jarayonida bilim olish darajasiga ko‘ra boshqa tengdoshlaridan orqada qoluvchi voyaga yetmaganlar miqdori 8-10 % ni tashkil etsa-da, o‘z xulqiga ko‘ra nomunosiblarining hisobi besh-olti marta ko‘pdir. Bunday voyaga yetmagan shaxslarning o‘ziga xos xislatlari ishlab chiqarish

jarayonida ham namoyon bo‘lishi mumkin. Jumladan, o‘z mehnat vazifalarini bajarishga qiziqmasligi, faqat moddiy manfaatdorlik va o‘z foydasini ko‘zlash, mehnat jamoasi fikriga qo‘shilmaslik va boshqalar. Bu kabi xislatlarga ega o‘smir yoki yoshlar ishdan bo‘shab ketishdan aslo cho‘chimaydilar, ish joylarini tez-tez o‘zgartirib turishga moyil bo‘ladilar. Eng muhimi, yangi ish joylarini tanlashda mo‘may daromad topishga harakat qiladilar. Ularning bunday harakatlari jinoiy maqsadni ko‘zlagan katta yoshdagi kimsalarga qo‘l keladi. Shu bois voyaga yetmaganlarni jinoiy ishlarga jalb qilinishlari ko‘plab uchraydigan holdir. Voyaga yetmaganlar ruhiyatidagi ishlab chiqarishda ishtirok etish va o‘qishda muvaffaqiyatlarga erishish, dam olish va hordiq chiqarish kabi ehtiyojlar bilan birga kechadi. Shuning uchun ham shaxsiy ehtiyojlarini qondirish, ya’ni zamonaviy kiyinish, dam olishda turli maishiy xizmat tarmoqlaridan foydalanish (videoteka, diskoteka, e’tiborli istirohat maskan- larida ko‘ngilxushlik qilish uchun) zarur bo‘lgan moddiy manbalarga erishish istagi kuchli bo‘ladi. Bunday vaziyatlarda voyaga yetmagan shaxslarda o‘z moddiy ehtiyojlarini qondirish uchun g‘ayriqonuniy yo‘l tanlash hissi kuchayadi va uning xulqida salbiy xislatlar rivojlanishi mumkin. Tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, ichkilikka ruju qo‘ygan, ko‘cha-kuyda bekor yurish holatlari qariyb uchdan ikki nafar jinoyat sodir etgan shaxslarda qayd etilgan. Aholining ushbu qatlamiga mansub shaxslarda qimor o‘ynash, ichkilikka ixlos qo‘yish, jamiyat qonun-qoidalariga mensimay qarash, o‘s- mirlarning o‘zaro dushmanlik ruhidagi guruhlarini tashkil etish kabi salbiy xislatlar shakllanadi. Ularda yaxshi xulqli o‘smirlarga nisbatan badiiy va sport bo‘yicha o‘tkaziladigan to‘garaklarga qatnashish uch-to‘rt marta kamdir. Buning asosiy sababi o‘smirda qiziqishning yo‘qligi emas, balki yoshligidan boshlab undagi qiziqish va ehtiyojlaming o‘zaro mos kel- masligidir. Voyaga yetmaganlar tomonidan jinoyat sodir etilishining asosiy sabablaridan biri, ularning tabiatida ma’naviy va huquqiy qadriyatlarni men- simaslik xususiyatlarining mavjudligi. Zero, ushbu illat shaxsni turli huquqbuzarliklar sodir

etishga olib keladi. O‘zaro do‘stlik, burch, vijdon, dovyuraklik kabi insoniy xislatlar voyaga yetmagan jinoyatchilar tomonidan faqat guruh manfaatlaridan kelib chiqqan holda talqin etiladi. Hayotiy maqsadlari esa shohona yashash, vaqtinchalik rohat-farog‘at, boqimandalik kayfiyatidan iborat bo‘ladi. O‘zlarining u yoki bu ma’naviy yo huquqiy nojo‘ya xatti-harakatlarini «oqlab», hamma aybni jabrlanganlar zimmasiga yuklash orqali jazodan qutulish yoki o‘zlarini ovuntirishlari ayniqsa xavflidir. Chunki bu sarob xayollar shaxsni jazodan qutulib qolishiga ishonchini orttiradi va jinoiy faoliyatni davom ettirishlariga da’vat etadi. Jinoiy guruh manfaatlariga mos kelmaydigan har qanday to‘siqni jinoiy yoki boshqa yo‘llar bilan yo‘qotish voyaga yetmaganlar tomonidan oddiy hol deb tushuniladi. Voyaga yetmaganlarni tavsiflaganda uyat-andisha, o‘zgalar tashvishini anglamaslik, o‘zini tuta bilmaslik, qo‘pollik, yolg‘onchilik va o‘z aybini tan olmaslik kabi xislatlariga e’tibor berish lozim. Voyaga yetmagan jinoyatchilarning irodasi bo‘shligini 15-25 % holatlarda uchratish mumkin. Shuningdek, ehtirosga beriluvchanlik, odamovilik, o‘zgalar dardiga hamdard bo‘la olmaslik, tajovuzkorlik, o‘jarlik kabi xislatlar voyaga yetmagan jinoyatchilarda ko‘proq kuzatiladi. Jinoyatchilikka qarshi kurash tajribalaridan ma’lumki, hozirgi kunda ba’zi voyaga yetmaganlar ruhiyatida turli anomal holatlar ham kuzatilmoqda. Anomallik tufayli shaxs ijtimoiy-huquqiy munosabatlarni to‘g‘ri anglamaydi va natijada jamiyat uchun o‘ta xavfli vaziyatlarni keltirib chiqaradi. Hozirgi davrda ruhiyatning ma’lum darajada buzilganligi tufayli (o‘tish davrining qiyinchiliklari va boshqa sabablar) voyaga yetmaganlar tomonidan jinoyatlar sodir etilishi bir muncha oshgan. Ruhiyatdagi buzilishning og‘ir ko‘rinishlarida jinoyat sodir etilishi jinoyat qonunchiligida tegishlicha muvofiqlashtirilgan. Biroq ruhiyatdagi o‘zgarishlarning yengil shakli voyaga yetmaganlarning g‘ayriqonuniy xatti-harakatlar sodir etishida asosiy omil bo‘lib qolmoqda.

Eng muhimi, shaxs ruhiyatining bu tarzda buzilishi kasallik oqibati bo‘lmay, balki hayot va turmush davomida uchraydigan salbiy holatlardan zo‘riqish yoki tarbiyaning noto‘g‘ri tashkil etilganligi bilan uzviy bog‘liqdir. Shuning uchun shaxsning shakllanishida salbiy ta’sir etuvchi omillarni e’tiborga olish lozim. Oiladagi tarbiyada nosog‘lom muhitni yuzaga keltirishga sabab bo‘luvchi ota- onalarning ruhiy betobligi, ularning ichkilikka berilishi, axloqiy buzuqligi, johilligi bolaning shakllanishiga salbiy ta’sir etadi. Ijtimoiy jihatdan shaxsning psixofiziologik va intellektual shakllanishi voyaga yetmagan o‘smirlar ichida ko‘pligi ham mutaxassislar tomonidan tahlil etilgan. Buning asosiy sabablari: - homila davrida, go‘daklik, ilk bolalik davrlarida psixofiziologik rivojlanishidagi turli xastaliklar (shu jumladan, bosh miya jarohatlanishi, umumjismoniy yoki yuqumli kasalliklar oqibatlari); - go‘daklik davridan nevropatologiya va patoxarakterologiyaga oid qusurlarning mavjudligi (baqiroqligi, yig‘loqiligi, arazgo‘yligi, tezda xafa bo‘lishi, o‘jarligi, jahldorligi, doimiy bezovtaligi, haddan tashqari harakat- chanligi, uyqu va nutqdagi kamchiliklar); - spirtli ichimliklar bilan bog‘liq turli xastaliklarning mavjudligi; - jismoniy infaktalizm (lanjlik, tez charchash, ish samarasining kamligi)ning yuzaga kelishi yoki jismoniy rivojlanishning pastligi; Ko‘p hollarda voyaga yetmagan jinoyatchilar g‘ayriqonuniy xatti-ha- rakatlarni qilishda o‘ziga xos tajriba, ko‘nikma, odatlarga ega shaxslar bo‘ladilar. Ulardan ba’zilarigina bexosdan jinoyat qilib qolishlari mumkin. Qolganlari uchun esa: - doimiy ravishda ijtimoiy yashash qoidalariga mensimaslik bilan qarash (uyatli so‘zlar bilan so‘kinish, jamoat joylarida mast holda yurish, o‘tkin- chilarga behurmat bo‘lish, jamoat mulkiga zarar yetkazish); - spirtli ichimliklar ichishda noo‘rin qoidalar va an’analarga berilish, giyohvandlik va qimorbozlik yo‘liga kirish; - daydilik qilish, uydan muntazam qochib ketish va o‘quv-tarbiya

muassasalaridagi mashg‘ulotlarga bormaslik; - jinsiy aloqa bilan erta shug‘ullanish va jinsiy betartiblik; - janjalli vaziyatlarga qo‘shilish, johillik, o‘ch olish, qo‘pollik, zo‘ra- vonlik qilishga intilish; - oilada janjal chiqarish va urishish, ota-onalar va oila a’zolarini bir- biriga qarshi qilib qo‘yish; - o‘qish va intizomda ilg‘or o‘smirlarga nisbatan g‘ayirlik qilish; - ko‘zga ko‘ringan va qarovsiz qolgan mulkni o‘zlashtirish kabi salbiy xislatlar taalluqlidir. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, voyaga yetmagan jinoyatchi shaxslar ning xulqiga xos bo‘lgan barcha salbiy xislatlarni ilmiy jihatdan bilish ular orasida uchraydigan jinoyatlarning oldini olishni tashkil etishda muhim amaliy ahamiyatga egadir. 3-§. Voyaga yetmagan shaxslar sodir etadigan jinoyatlarning oldini olishni tashkil etish Voyaga yetmaganlar sodir etadigan jinoyatlarning oldini olish davlat va jamoatchilik tomonidan umumiy maqsadda tashkil etiladi. Ushbu faoliyat yo‘nalishida ichki ishlar vazirligi ham o‘z xizmat vazifalaridan kelib chiqqan holda zarur amaliy chora-tadbirlarni amalga oshiradi. Shu bois O‘zbekiston Respublikasi IIV tizimida davlat siyosati talablaridan kelib chiqib, voyaga yetmaganlarni tarbiyalash uchun zarur profilaktika ishlarini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yishda bir qator islohotlar qilindi. Bu islohotlarni amalga tatbiq etishda vazirlik tizimiga kiruvchi turli soha xodimlari va mutaxassislarining ishtiroki kompleks tarzda ta’minlanmoqda. Tabiiyki, bunday tashkiliy ishlarni amalga oshirishdan asosiy maqsad voyaga yetmaganlar tomonidan jinoyat sodir etilmasligini ta’minlash va, eng muhimi, retsidiv jinoyatlarning yuzaga kelishining oldini olishdir. Voyaga yetmaganlar tomonidan jinoyat sodir etilishining oldini olish bir butun muammo bo‘lib, bu muammoni yechishda qator ilmiy-nazariy bilimlarga va amaliy tajribalarga amal qilish talab etiladi. Xususan, barcha yo‘nalishda bo‘lganidek, jinoyatchilikka qarshi

kurashda, shu jumladan, voyaga yetma ganlar tomonidan jinoyat sodir etilishining oldini olish uchun, birinchi navbatda, axborot-tahlil ishlarini amalga oshirish lozim. Chunki axborot- tahlil ishlari orqali voyaga yetmaganlar tomonidan sodir etilayotgan barcha huquqbuzarliklarning umumiy holati, ularning miqyosi, tarkibi, tabiati va di namikasi to‘g‘risida zarur ma’lumotga ega bo‘lish mumkin. Shuningdek, voyaga yetmaganlar jinoyatchiligini baholashda ularning yuzaga kelishiga ta’sir etuvchi omillarni inobatga olish, u yoki bu hududiy birlikda ma’lum bir turdagi, ayniqsa, og‘ir oqibatlarni keltirib chiqaruvchi jinoyatlarning sabablarini tahlil etish juda muhim bo‘lib, ularning oldini olishda katta ahamiyatga ega. Eng muhimi, voyaga yetmaganlar jinoyat- chiligining axborot-tahlil ishlari kamida 3-5 yillik davrni o‘z ichiga olishi lozim Jinoyatchilikka taalluqli barcha statistik ma’lumotlardan unumli foydalanish maqsadga muvofiqdir. Voyaga yetmagan jinoyatchilarning yoshiga ko‘ra, ya’ni 14-15 va 16 -17 yoshlardagi o‘quvchilarni, ishlab chiqarishda band bo‘lgan o‘smirlarni, o‘qimayotgan va ishlamayotganlarni, maxsus mehnat-tarbiya koloniyalarida bo‘lib qaytgan va hisobda turuvchi voyaga yetmaganlarni jinoyat sodir etishda har birining miqdori va ulushi umumiy jinoyatchilikda qanchani tashkil etishini aniqlash ham juda muhimdir. Voyaga yetmaganlar sodir etadigan jinoyatlar va umuman barcha turdagi huquqbuzarliklarning chuqur va atroflicha tahlil natijalari profilaktika faoliyatini amalga oshirish uchun davlat va jamoat idoralari hamda tashki- lotlarga taqdim etiladi. Shu o‘rinda, amalga oshiriladigan tadbirlarning rejalashtirilishi kompleks tarzda bo‘lishiga erishish lozim. Bu, birinchidan, voyaga yetmaganlar sodir etadigan jinoyatlarning turli xususiyatlarga egaligi, ikkinchidan, bu toifadagi shaxslar tomonidan sodir etiladigan jinoyatlarning oldini olishda turli subyektlarning ishtirok etishidir. Voyaga yetmaganlar tomonidan sodir etiladigan jinoyatlarning oldini olish bo‘yicha ishlab chiqiladigan kompleks reja-tadbirlarni davlat va uning ma’muriy- hududiy birliklarining har birida ishlab chiqish borasida juda ko‘p tajriba to‘plangan, deyish mumkin. Bunday tadbirlar, ta’kidlanganidek,

2- 5 yillik muddatga mo‘ljallanadi. Zarur hollarda hududiy kompleks chora- tadbirlar rejasida davlat boshqaruvining aniq bir tarmog‘i bilan hamkorlikda ish ko‘rish ham e’tiborga olinadi. Jinoyatchilikning oldini olishda asosiy bo‘g‘in hisoblanuvchi ichki ishlar organlari barcha turdagi profilaktika ishlarini tashkil etishda voyaga yetmaganlar bilan ishlash komissiyalari, prokuratura, sud va boshqa huquqni muhofaza etuvchi davlat organlari, maorif muassasalari, sog‘liqni saqlash, o‘quv yurtlarining pedagogik jamoalari, mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish idoralari va ular tizimiga kiruvchi jamoat tashkilotlari, mudofaa vazirligi tizimiga kiruvchi mudofaa bo‘limlari ommaviy axborot vositalari bilan hamkorlik ishlarini amalga oshiradilar hamda zarur hollarda muvofiqlash tirish ishlarini yo‘lga qo‘yadilar. Ushbu ishlarni amalga oshirishda profilaktika ishlarini tashkil etuvchi subyektlarning o‘zaro hamjihatligini ta’minlash uchun zarur hamkorlik usullari joriy etiladi. Jumladan, ichki ishlar organlarining taklifi va ishtiroki bilan voyaga yetmaganlarning tarbiyasi va hordiq chiqarishini ta’minlash maqsadida turli sport musobaqalarini o‘tkazishga mo‘ljallangan inshootlar hamda moddiy resurslardan foydalanish yo‘lga qo‘yilgan. Shu asosida qiziquvchilar klublari, uyushmalari, sport-mehnat lagerlari, to‘garak va seksiyalar, o‘quv yurtlarini otaliqqa olish hamda ota-onalarni pedagogik va huquqiy bilimlarini oshirish tashkil etiladi. Voyaga yetmaganlar tomonidan jinoyat sodir etilishining oldini olish maqsadida temir yo‘l vokzallari, istirohat bog‘lari, ommaviy dam olish maskanlari, tomoshaxonalar, diskoteka, jamoatchilik ovqatlanadigan joylar, hovli va boshqa turar joylarda, ichki ishlar organlari hamda jamoatchilikning zarur kuch va vositalarini jalb qilgan holda (profilaktika inspektorlari, jinoyat qidiruv xodimlari, post-patrul xizmatlari) reyd, tekshiruv va shu kabi turli tadbirlar amalga oshiriladi. Ushbu tadbirlar jarayonida tarbiyasi buzuq bo‘lgan voyaga yetmagan shaxslarning to‘planadigan joylari, daydilik bilan shug‘ullanuvchi o‘smirlar, fohishabozlik bilan shug‘ullanuvchilar, uy- joyidan qochib ketgan yoshlar aniqlanadi va qabul qilish hamda taqsimlash idoralariga joylashtiriladi, voyaga yetmaganlarga spirtli ichimliklar iste’mol qilish imkonini beruvchi holatlar bartaraf etiladi.

Voyaga yetmaganlar sodir etadigan huquqbuzarliklarning oldini olishda militsiya idoralarining xodimlari (profilaktika inspektorlari, jinoyat qidiruv va tergov idoralari xodimlari, yo‘l harakati xavfsizligini ta’minlash xizmati xodimlari) olib boradigan huquqiy tarbiya ishlarini ommaviy va yakka tartibda tashkil etish katta ahamiyatga ega. Ushbu tadbirlarni olib borishda voyaga yetmaganlarning yoshini e’tiborga olish yaxshi natija berishini yodda tutish lozim. Bunga ko‘ra, ichki ishlar organlari xodimlari voyaga yetma ganlar huquqlarini himoya etuvchi qonunchilik, ya’ni jinoyat, ma’muriy va turli huquq tarmoqlarining mazmun hamda mohiyatini targ‘ib qiladilar, o‘qish va yashash joylarida ichkilikbozlik va giyohvandlikka qarshi kurashni, maktab, kollej, litsey va oliy o‘quv yurtlarida ularning huquqiy dunyoqarashi va bilimlarini oshirishga yordam ko‘rsatishni tashkil etadilar. Bunday tadbirlar ma’ruza, davra suhbatlari, ommaviy axborot vositalari orqali chiqishlar orqali amalga oshirilsa profilaktika choralarining samarasi yanada ortadi. To‘g‘ri, huquqiy tarbiya va targ‘ibot ishlarini olib borishda nafaqat voyaga yetmaganlar, balki ularning ota-onalari, pedagogik jamoalar, mahalla faollari va boshqa tarbiyaviy ishlarni olib boruvchilarga ham alohida e’tibor qaratish va ularning huquqiy bilimlarini talab darajasida bo‘lishiga erishish lozim. Voyaga yetmaganlar sodir etadigan jinoyatlarning oldini olishda umumiy profilaktik chora-tadbirlarni olib borish bilan birga, ichki ishlar organlari tomonidan turli yo‘nalishlardagi maxsus profilaktika ishlari ham yo‘lga qo‘yiladi. Jumladan, voyaga yetmaganlar dunyoqarashiga salbiy ta’sir etuvchi ayrim jinoyatlarni operativ qidiruv usul hamda vositalar orqali o‘z vaqtida ochish. Binobarin, jazoning muqarrarligini to‘g‘ri anglanishini ta’ minlash ham muhim profilaktika ta’sir chorasi ekanligini e’tibordan chetda qoldirmaslik zarur. Yana bir o‘ziga xos profilaktika chorasi sifatida huquqbuzarlik sodir etayotgan voyaga yetmaganlarning ota-onalariga (homiy yoki vasiylariga) g‘ayriqonuniy xatti-harakatlarni sodir etilishiga yo‘l qo‘ymaslik yuzasidan tegishlicha rasmiy ogohlantirish berishdir.

Yakka tartibda amalga oshiriladigan tadbirlarda o‘z vazifasini ba- jarmayotgan ota-onalarga nisbatan kriminologiya tavsiyalaridan o‘rin olgan ta’sir etishning barcha usul hamda vositalari (ijtimoiy-foydali, tarbiyaviy ahamiyatga ega turli choralar, ommaviy axborot vositalari, ishontirish va majburlash, rag‘batlantirish kabi) joriy etiladi. Bunda, biz yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek, shaxsning yoshi va boshqa xususiyatlari inobatga olinishi lozim. Voyaga yetmaganlar sodir etadigan jinoyatlarning sabablarini aniqlash nafaqat jamoatchilik yordamiga, balki zarur hollarda yuqori tajribali soha mutaxassislari yordamiga tayanishni ham taqozo etadi. Jumladan, voyaga yetmagan huquqbuzarlarning shaxsiy xususiyatlarini aniqlashda tibbiyot xodimlari, narkolog, seksolog, ruhshunos kabi mutaxassislar yordamiga tayanish lozim. Kriminologiyada ta’sir chorasi sifatida amalga oshiraladigan turli profilaktik chora-tadbirlar ilmiy-nazariy jihatdan tadqiq etiladi va amaliy tavsiyalar beriladi. Ijtimoiy profilaktikada o‘zining ota-onalik burchini bajarmayotgan, voyaga yetmaganlarga salbiy ta’sir ko‘rsatayotgan shaxslarga ham majburiy choralar qo‘llaniladi va shu orqali ularga ta’sir ko‘rsatiladi. Bunda jinoyat, ma’muriy qonunchiliklar asosida javobgarlik belgilanadi. Jinoyat sodir etgan voyaga yetmaganlar bilan profilaktika ishlarini tashkil etishda tergovchilar amalga oshiradigan protsessual harakatlar ham katta ahamiyatga ega. Chunki jinoyatning sodir etilishi sabablari va unga imkon yaratgan sharoitlar tergov jarayonida aniqlanadi. Tergovchi ushbu sabab va sharoitlarni bartaraf etish uchun tegishli davlat organlari hamda jamoat tashkilotlarining mansabdor shaxslarga talablar qo‘yadi. Shuningdek, jinoyat ishlari bo‘yicha tahliliy natijalar jamoatchilik yig‘inlarida, ishlab chiqarish korxonalari va o‘quv yurtlari jamoalarda ko‘rib chiqiladi hamda muhokama etiladi. Voyaga yetmaganlar jinoyat sodir etishining oldini olish va, umuman, yosh avlodni to‘g‘ri tarbiyalab voyaga yetkazish davlatning ichki siyosatida muhim o‘rin tutadi.

Hozirgi kunda respublikamizda ham ijtimoiy profilaktika yo‘nalishida quyidagi muhim tadbirlar amalga oshirilmoqda: - yosh avlodni jismoniy, ruhiy va ma’naviy kamol topishiga keng imkoniyatlar yaratish; - voyaga yetmaganlarni tarbiyalashda oila, jamiyat va davlatning rolini oshirish hamda bunga eng muhim ijtimoiy masala sifatida qarash, bola tarbiyasini imkon qadar oilada ota-onalar orqali amalga oshirilishini ta’minlash; - ota-onalar ishtiroki bo‘lmagan yoki noma’qul oilalarning yuzaga kelishi orqasida voyaga yetmaganlarga nisbatan yetkaziladigan moddiy va ma’naviy zararni davlat hamda jamoatchilik tashkilotlari tomonidan qoplash; - voyaga yetmaganlar taqdiriga mas’uliyatsizlik bilan qaraydigan shaxslar yo‘l qo‘ygan xatolarning salbiy oqibatlarini tugatishni ta’minlash. Davlat tomonidan quyidagi asosiy yo‘nalishlar orqali aniq muammolar yechimini ta’minlash ham ko‘zda tutilgan: 1) irsiy kasalliklarni kelib chiqmasligini oldini olish maqsadida alkogolizm va giyohvandlikka duchor bo‘lgan, jismoniy va ruhiy majruh shaxslar tomonidan nosog‘lom farzandlar tug‘ilishini kamaytirish. Eko- logiya, turli kimyoviy ta’sirlardan bola va ota-onalarga yetadigan zararning oldini olishni ta’minlash, shu jumladan tug‘ilishga salbiy ta’sir etuvchi turli tibbiy muolajalarni qo‘llashda qat’iy nazorat o‘rnatish; 2) har bir oilaning zarur (imkon darajasida emas) moliyaviy va moddiy ta’minotini yo‘lga qo‘yish, ta’minotni ro‘y berayotgan ijtimoiy va iqtisodiy o‘zgarishlar (shu qatori inflatsiyani ham) asosida hal etilishini ta’minlash; 3) mamlakatda yordamga muhtoj voyaga yetmaganlar va oilalarga yuqo ri malakali mutaxassislardan iborat yordam ko‘rsatish xizmatlarini tashkil etish, moliyaviy va boshqa turdagi moddiy yordamlar ko‘rsatish, boshpana, transport vositalari bilan ta’minlash kabi zarur muammolarni hal etish ва voyaga yetmaganlarni muhtojliklardan asrash, bunday mehribonlik xizmatini tashkil etishdan maqsad voyaga yetmaganlar va ota-onalarning huquqlarini ta’minlashdan iborat bo‘lishi, ushbu xizmat esa ichki ishlar vazirligi va boshqa davlat boshqaruvi

tizimidagi faqatgina nazorat qilish ishlarini amalga oshiruvchi xizmatlarni qisqartirish orqali amalga oshirish; 4) voyaga yetmaganlarni mehnatga jalb qilish qonun asosida amalga oshirilishini ta’minlash, ularga to‘lanadigan ish haqining yuqori bo‘lishini va voyaga yetmaganlarni «mehnat bilan jazolash» kabi salbiy holatlarning oldini olishni yo‘lga qo‘yish. Chunki bunday holatlar voyaga yetmaganlarda mehnatga muhabbatni so‘ndirishi mumkinligini unutmaslik lozim. O‘zbekiston Respublikasida BMTning «Bola huquqlari to‘g‘risida»gi 1989- yildagi konvensiyasining ratifikatsiya qilinishi, uning talablari mamlakatimizda ham amal qilishini ifodalaydi. Shundan kelib chiqqan holda, O‘zbekiston Respublikasida amalda bo‘lgan qonunchilikni konvensiya talablariga mos kelishini ta’minlash va shuning asosida qonunchiligimizda ko‘zda tutilmagan holatlarni joriy etish (yashash va sog‘lom ulg‘ayishga bo‘lgan huquq, zarur turmush darajasi) amalga oshirilmoqda. Shuningdek, sud-huquq tizimini isloh qilish jarayonida aynan voyaga yetmaganlar ishlari bilan shug‘ullanuvchi maxsus sudlarni tashkil etish ham ko‘zda tutilgan. Ushbu sudlar o‘z faoliyatini yuqoridagi konvensiya talablari asosida amalga oshiradi. Eng muhimi, voyaga yetmaganlar tomonidan jazoni o‘tash va ularni tarbiyalash ishlarida muhim o‘zgarishlar amalga oshiril- moqda.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1.O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 1992. 2.Mejdunarodniy pakt o grajdanskix i politicheskix pravax. Mejdunarodnaya zashita prav i svobod cheloveka. Sbornik dokumentov. M.: Yurid.lit., 1990 g. 3.Osnovniye prinsipi nezavisimosti sudebnix organov. Mejdunarodniye prava i svoboda cheloveka: Sbornik dokumentov. M: Yurid.lit., 1990 g. 4.Vseobshaya deklaratsiya prav cheloveka. – Prava cheloveka. Osnovniye mejdunarodniye dokumenti: Sbornik dokumentov. M.: Mejdunarodniye otnosheniya. 1989 g. – S. 134-142. 5. Konvensiya o pravovoy pomoshi i pravovix otnosheniyax po grajdanskim, semeynim i ugolovnim delam. (Xo‘jalik va huquq Xozyaystvo i pravo. – Tashkent. 1997, №1-2. S. 58-76). 6. Ugolovno-protsessualniy kodeks Respubliki Uzbekistan. – T.: Adolat, 1999. 7. «O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o‘zgartishlar va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasining 2001 yil 7 dekabrdagi Qonuni.

O'xshashlar

Ayollar sodir etadigan jinoyatlar va ularning oldini olish

Ota-ona va voyaga yetmagan bolalarning huquq hamda majburiyatlari

Jinoyatchilikning oldini olish

Harbiy xizmatchilar sodir etadigan jinoyatlar va ularning oldini olish

Iqtisodiyot sohasidagi jinoyatlarning kriminologik tavsifi va ularning oldini olish