Jinoyatchilikning oldini olish - Huquqshunoslik - Referatlar

Jinoyatchilikning oldini olish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

92 KB

Ko'chirib olish

Jinoyatchilikning oldini olish Reja: 1. Kriminologiyada «jinoyatchilikning oldini olish» tushunchasi 2. Jinoyatchilikning oldini olishni tashkil etish tizimi 3. Jinoyatlarning profilaktika obyekti sifatida turlari

Kriminologiyada «jinoyatchilikning oldini olish» tushunchasi «Jinoyatchilikning oldini олиш » тушунчаси bir qator ijtimoiy-huquqiy fanlarda узига xos mazmun va mohiyat asosida talqin etiladi. Ammo kriminologiya fanida ushbu tushunchaga alohida yondashilishi bizga yaxshi ma’lum. Chunki jinoyatchilikning oldini olish va shu maqsadda tadqiqotlar o‘tkazish kriminologiya fanining predmeti doirasiga kiruvchi asosiy muammolardan biri hisoblanadi. Tarixiy nuqtai nazardan yondashilsa, jinoyatchilikka qarshi kurash yo‘lida faqat jinoiy jazo qo‘llash bilan cheklanish yaxshi samara bermasligi insoniyat tomonidan isbotlanganligini ko‘rish mumkin. Bu masalada jinoyatning oldini olish jinoyatchilikka qarshi kurashni tashkil etishda eng oqilona yo‘l hisoblanadi. Farb falsafasining ilk namoyandalaridan Aflotun (Platon) va Arastu (Aristotel)larning fikricha, jamiyatda shaxsni jinoyat yo‘lidan qaytaruvchi qonunlar hukmron bo‘lishi zarur. Shuningdek, XVIII asr ma’rifatparvar olimi Monteskyoning fikricha, «har qanday hokimiyat jinoyat uchun jazo belgi- lashni emas, balki jinoyatning oldini olish to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilmog‘i lozim» 1 . Bildirilgan ushbu fikrlar CH. Bekkariyaning «Jinoyat va jazo to‘g‘- risida»gi asarida huquqiy jihatdan keng talqin etilgan. O‘z vaqtida Volter uning asarini sharhlash orqali jinoyatchilikning oldini olish hozirgi sivili- zatsiya erishgan haqiqiy yurisprudensiyadir, degan xulosaga keladi. Jinoyatchilikning oldini olish muammolariga e’tibor XIX - XX asrlarda ayniqsa kuchaydi. Chunki insoniyat taraqqiyotining aynan shu davrida bu muammo xususida jahonning taniqli sotsiolog va huquqshunos olimlari ko‘plab ilmiy fikrlar bildirganlar. Hozirgi kunda esa jinoyatchilik va, umuman, huquqbuzarlikning barcha turlarining oldini olish maqsadda mavjud ijtimoiy munosabatlarni muvofiq- lashtirish hamda jinoyatlarning sabab va sharoitlarini tugatishda ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy yo‘nalishlarda zarur choralar ko‘rishga alohida e’tibor qaratilmoqda. 1 Fikr kriminologiya darsligi asosida berilmoqda. Qarang: Криминология. - М., 1995. - 103-б.

Ko‘rinib turibdiki, jinoyatchilikning oldini olish davlat va jamiyat hayotidagi eng dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Ayniqsa, hozirgi bozor munosabatlariga o‘tish bilan bog‘liq holda ro‘y berayotgan ijtimoiy o‘zgarishlar ta’sirida sodir bo‘layotgan barcha huquqbuzarlikning oldini olishning izchil usul hamda vositalarini yaratish fan oldida turgan muhim vazifa ekanligini esda tutish lozim. Shu bilan birga, davlatning siyosiy boshqaruv tizimida amalga oshi- rilayotgan islohotlarning mohiyatida faqat bir masala, ya’ni davlat va uning organlari tomonidan jinoyatlarning oldini olish faoliyatini amalga oshirish jarayonida inson huquqlarini keng ta’minlashga e’tibor qaratilayotganligini ham e’tiborga olmoq joiz. Binobarin, huquqiy davlat qurishning eng muhim sharti jamiyatda qonun ustunligini, adolat prinsiplariga rioya etilishini ta’minlashdan iboratdir. Jinoyatchilikka qarshi kurashning yana bir muhim sharti, har bir dav- latda jinoyat qonunchiligining mavjud bo‘lishidir. Shunga asosan shaxsning u yoki bu g‘ayriinsoniy va g‘ayriqonuniy xatti-harakatlar sodir etishining oldini olish va unga yo‘l qo‘ymaslik uchun birinchi galda jinoyat qonun chiligi bo‘yicha davlat siyosati ishlab chiqiladi. Jinoyat qonunchiligi aynan davlat siyosati asosida ishlab chiqiladi va ta’kidlanganidek, adolat prinsiplari asosida jamiyat hayotiga joriy qilinadi. Demak, jinoyat qonunchiligi davlat miqyosida amalda bo‘lishining asosiy maqsadi, birinchidan, fuqarolardan jinoyat sodir etmaslikni talab etsa, ikkinchidan, qonun asosida belgilangan jinoiy xatti-harakatlarni sodir etganlarida jazolanishlari muqarrarligini anglatadi. Jinoyat qonunchiligi, ko‘rib o‘tilganidek, fuqarolar va, umuman, jamiyat a’zolarini jazolash uchun emas, balki har bir shaxs jazolanmasligi uchun jinoiy qilmish sodir etilmasligini talab etadi. Bu jarayon oddiy bo‘lib ko‘rinsa-da, aslida juda chuqur ilmiy-nazariy asoslarga ega. Zotan, insoniyat taraqqiyoti asosida yuzaga kelgan va qadam-baqadam shakllangan falsafiy- huquqiy qarashlar orqali davlatda jinoyat qonunchiligining mavjud bo‘lishi aynan jinoyatning oldini

olishdagi muhim shart ekanligi o‘z isbotini topgan. Biroq, shu o‘rinda, o‘quvchining e’tibori quyidagi holatga ham qa- ratilmog‘i lozim. U ham bo‘lsa, jinoiy javobgarlikning yuzaga kelishi jarayonidir. Shaxs jinoyat qonunchiligi asosida taqiqlangan qilmishni sodir etadi. Tabiiyki, bu holat jinoyat huquqi fani nuqtai nazaridan jinoiy javobgarlikni yuzaga keltiradi. Shu o‘rinda yana bir holat inobatga olinishi zarur, ya’ni jinoiy javobgarlik uchun belgilanadigan jazo va uning qo‘llanishi shaxs tomonidan kelgusida boshqa jinoiy qilmish takrorlanmasligini ta’minlashni ham ko‘zda tutadi. Aynan shu holat ham jinoyatning oldini olishni belgilovchi o‘ziga xos ta’sir chorasi ekanligini yodda tutish lozim. Bayon etilganlarga ko‘ra aytish mumkinki, jinoiy javobgarlik keng ma’nodagi tushuncha bo‘lib, jazolash orqali shaxsni kelgusida boshqa jinoyat sodir etmasligini ta’minlash va jazo qo‘llanishi muqarrar ekanligini g‘arazli niyatda bo‘lgan shaxslarga ibrat qilib ko‘rsatish kabi profilaktika chorasi sifatida e’tirof etilgandir. Shunday bo‘lsa-da, bu hali jamiyatda jinoyat- chilikning oldini olishni to‘laligicha ifodalaydi, deb bo‘lmaydi. Binobarin, jinoyatlarning oldini olish va, avvalo, jinoyatlarga yo‘l qo‘ymaslik chora- tadbirlari (profilaktika)ni joriy etish va jinoyatchilikning sabab hamda sharoitlarini bartaraf etish muhim ahamiyatga ega 2 . Kriminologiyada jinoyatchilikning oldini olish o‘z mazmun va mo- hiyatiga ega. Jinoyatlarning oldini olish - davlat organlari va jamoatchilik tomonidan jinoyatchilikning oldini olish, uning sabab va sharoitlarini tugatish turli miqyosda amalga oshiriladigan chora-tadbirlar kompleksi. Shu o‘rinda «jinoyatchilik» keng ma’noda jamiyatda mavjud bo‘lgan barcha huquqbuzarliklarni umumlashgan holda ifodalasa, «jinoyatlar» tushunchasi esa jinoyat qonunchiligi asosida belgilangan qonunbuzarliklarning sodir etilishini ifodalaydi. Jinoyatchilikning oldini olish kompleks chora-tadbirlar o‘tkazilishini taqozo 2 Huquqiy fanlar va, shu bilan birga, normativ hujjatlarda «oldini olish», «profilaktika», «yo‘l qo‘ymaslik, bartaraf etish» degan atamalar ko‘plab ishlatiladi. To‘g‘ri, bu atamalar ma’no jihatidan o‘zaro yaqin va ko‘p hollarda bir-birini almashtirib qo‘llanilsa-da, mohiyat jihatidan aniq maqsadlarni ham ifodalaydi. Bu haqda qarang : Криминология / Под ред. В. Н. Кудрявцева, В. Е Эминова. - М., 1995.

etadi. Shunday ekan, jinoyatchilikning oldini olishda (shu jumladan, intizomiy, ma’muriy, fuqarolik yo‘nalishlaridagi nojo‘ya xatti-harakatlarning sodir etilishining oldini olishda ham) atroflicha va chuqur ilmiy asoslarga ega hamda davlat organlari va jamoat tashkilotlarining o‘zaro muvofiqlash- tirilgan, rejali tadbirlarini amalga oshirmoq lozim. Kriminologiyada jinoyatchilikning oldini olishda qo‘llaniladigan chora- tadbirlar ilmiy-nazariy jihatdan keng tadqiq etiladi. Shu bilan birga, u yoki bu huquqbuzarliklarning oldini olish bo‘yicha zarur tavsiyalar yaratiladi. Jinoyatchilikning oldini olishni tashkil etish tizimi Jinoyatchilikni umumijtimoiy muammo sifatida butunlay tag-tomiri bilan yo‘qotish g‘oyasi asosan o‘tgan asrning 60-yillariga to‘g‘ri keladi. Ushbu g‘oyani hayotga tatbiq etishda to‘g‘ri ma’nodagi jinoyatlarning oldini olish faoliyatining mohiyatidan chetga chiqilib, turli shiorlar bilan unga qarshi kurashga da’vat etildi. Oqibatda jinoyatchilikni ilmiy tavsiflash hamda ijtimoiy hayotdagi jinoyatchilikning oldini olishga qaratilgan chora-tad- birlarni tashkil etishga yuzaki yondashish avj oldi. Binobarin, jinoyatchilikni faqat shiorlar orqali va ommani unga qarshi kurashga da’vat etish bilan muammoni yechish mumkin emasligini unutmaslik zarur. Jinoyatchilik ijtimoiy muammo sifatida chuqur va atroflicha yondashuv orqali tadqiq etilishi lozim. Shuningdek, jinoyatchilikka yo‘l qo‘ymaslik hamda uning oldini olish uchun uning o‘ziga xos qonuniyatlarini bilish kerak bo‘ladi. Jinoyatchilikning oldini olish ijtimoiy, iqtisodiy munosabatlarda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan qarama-qarshiliklarni bartaraf etish bilan uzviy bog‘liqligini e’tibordan chetda qoldirib bo‘lmaydi. Ya’ni jamiyatda yoki shaxs bilan shaxs o‘rtasida yuzaga keluvchi barcha qarama-qarshiliklarni bartaraf etish, o‘z mohiyatiga ko‘ra, jinoyatchilikning oldini olishdagi eng muhim tadbirdir. Shuning uchun ham har bir davlat yoki jamiyatda, birinchi galda, jinoyatchilikni keltirib chiqaruvchi barcha salbiy harakatlarga qarshi kurash olib borishga mas’ul bo‘lgan davlat organlarining faoliyat yo‘na- lishlarini to‘g‘ri belgilash katta ahamiyatga ega.

Jinoyatchilikka qarshi kurash olib boruvchi davlat va jamoatchilik institutlari ma’lum bir tizim asosida shakllangan bo‘lib, ushbu tizim aynan amaliy faoliyatni bajarishga yo‘naltirilgandir. To‘g‘ri, bu tizim davlat organlari, tashkilotlari, muassasalarining murakkab tizimini yuzaga keltirgan bo‘lsa-da, jinoyatchilikning oldini olishda davlat va jamiyat manfaatlarini ta’minlash maqsadida profilaktika ishlarini olib boradilar. Jinoyatchilikning oldini olishga qaratilgan ushbu tizim o‘ziga xos ravishda jinoyatchilikka qarshi kurash va profilaktika ishlarini olib borish uchun zarur bo‘lgan nazariy, metodik va amaliy yo‘nalishlarni o‘z ichiga olgani holda profilaktika ishlarini olib boruvchi subyektlar va obyektlar faoliyati bilan bog‘liq xususiyatlarni o‘rganuvchi aniq yo‘nalishlarni ham o‘z tarkibiga oladi va yaxlit bir tizimga birlashadi. O‘z navbatida, profilaktika tizimi har bir yo‘nalish bo‘yicha amalga oshiriladigan tadbirlarni tahlil etish va shuning qatorida har bir yo‘nalishning tutgan o‘rni (shu jumladan, har bir tizim tarkibiga kiruvchi faoliyat yo‘nalishlarida amalga oshiriladigan tadbirlarni ham hisobga olgan holda), xususiyatlarini ham oydinlashuviga yordam beradi. Bu esa profilaktika tizimi borasida aniq xulosalar chiqarishga imkon yaratadi va uning tashkiliy tizimini takomillashtirib borishga yo‘l ochadi. Tabiiyki, bu tizim profilaktika ishlarini yurituvchi subyektlar va ularning bevosita profilaktika obyektlari o‘rtasida «to‘qnashuvni» yuzaga keltiradi. Ushbu vaziyatda yana bir muammo, ya’ni profilaktika ishlarining mazmuni (metod, chora-tadbir, profilaktika ishlarining turlari va tashkiliy shakllari) va profilaktika ishlarini amalga oshirishning ta’minoti (moddiy, ya’ni kuch va vositalarni jalb etish, huquqiy asoslar kabilar) tashkil etilishi lozim. Sanab o‘tilganlar esa profilaktika tizimining «harakat mexanizmini» yuritishga imkon beradi, profilaktika (tizim asosida) faoliyati yuzasidan boshqaruvni tashkil etishda osonlik tug‘diradi. Aynan shular asosida profi laktika faoliyati boshqarilishini tushunmoq lozim. Bu boshqaruv esa jinoyat chilikning oldini olishga qaratilgan amaliy faoliyatlar tizimidir.

Huquqbuzarliklarning oldini olish (profilaktika tizimining ish faoliyati) har qadamda o‘zini amaliy ahamiyatga molik ekanligini ko‘rsatib kelmoqda. Zotan, jinoyatlarning oldini olishdagi profilaktika tizimini boshqarish natijalari o‘z vaqtida boshqaruv tizimi (subyektlar)ni boshqarilayotgan ijtimoiy munosabatlar (obyektlar)ga ta’siri asosida yuzaga kelishiga e’tibor qaratilishini taqozo etadi. Ma’lumki, O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan islohotlar (shu jumla- dan, davlat boshqaruvidagi islohotlar ham) o‘z mohiyatiga ko‘ra, inson manfaatlarini inobatga olgan holda, bosqichma-bosqich amalga oshirilishi bilan e’tiborlidir. Shu bilan birga, boshqaruv jarayonini tashkil etish asosan davlat nazoratida bo‘lib, bozor munosabatlariga asoslangan demokratik jamiyat qurish maqsadida olib borilmoqda. Shu bois davlat boshqaruv tizimida muhim o‘rin tutgan jinoyatchilikka qarshi kurash va, ayniqsa, jinoyatchilikning oldini olish va profilaktika tizimida boshqaruvni takomillashtirish hozirgi kunda davlatning boshqaruv tizimiga kiruvchi idoralar va jamoatchilikni boshqarishni ta’minlashda yuzaga kelayotgan yangi tuzilmalar (masalan, mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organlari va ularning faoliyatlarini amalga oshiruvchi fuqarolar yig‘inlari, oqsoqollar, mahalla posbonlari kabilar) profilaktika tizimini boshqarishda ijobiy yordam bermoqda. Aynan davlat boshqaruvi va jamoatchilik institutlarining o‘zaro hamkorligi jinoyatchilik va, umuman, barcha huquq buzarliklarning oldini olishda ijobiy natijalarni bermoqda. Hozirgi o‘tish jarayonida jamiyat hayotida yuzaga kelayotgan ba’zi ijtimoiy munosabatlarning beqarorligi tabiiy holdir. Biroq bu yuzaga kelayotgan huquqbuzarliklarga nisbatan bamaylixotir qarash kerak, degani emas, balki ushbu jarayonni profilaktika nuqtai nazaridan doimiy ravishda baholab borish lozim. Shuning uchun ham jinoyatchilikning oldini olish tizimini ko‘rib chiqishda unga xos bo‘lgan xususiyatlarni to‘g‘ri anglamoq darkor. Ushbu tizimning o‘ziga xos xususiyatlari: jinoyatlarning oldini olishga mas’ul subyektlarning mavjudligi va ularning o‘zaro hamkorligi hamda umumiy davlat boshqaruv tizimiga kiruvchi subyektlar bilan hamjihatlikda ish yuritishni tashkil etishlari; ushbu subyektlar

tomonidan amalga oshiriladigan umumiy, maxsus va yakka tartibdagi profilaktika ishlarining tashkil etilishi; jinoyatchilikka qarshi kurashning kompleks va maqsadli dasturlarini ishlab chiqish hamda hayotga joriy etish; huquqbuzarliklarning oldini olishning ijtimoiy-iqtisodiy, huquqiy va moddiy resurslar ta’minotini yaratish kabilarni e’tiborga olish lozim. Sanab o‘tilgan holatlarni atroflicha va mohiyatan idrok qilish jinoyatchilikka qarshi kurashda katta ahamiyatga egadir. Jinoyatlarning oldini olish barcha ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi tizimlar kabi o‘ziga xos faoliyat yo‘nalishlaridan iborat. Bu tizim orqali kishilarning o‘zaro munosabatlaridagi kelishmovchiliklar to‘g‘ri yo‘l- ga solinadi va shu orqali ularning jamiyat hayotida o‘zlarini tutishlari zarur darajada bo‘lishi ta’minlanadi. Shu bilan birga, jinoyatchilikning oldini olish tizimi o‘z maqsadiga ko‘ra ishtirok etuvchi subyektlarning faoliyatlari va amalga oshirilayotgan chora- tadbirlar orqali kriminogen holatlarni to‘qna- shuvlarga o‘sib o‘tmasligini va jinoyat qonunchiligi buzilmasligini ta’min- lashdan iboratdir. Jinoyat sodir etilganda esa, dastavval ularning sabablarini aniqlash va bartaraf etish, kelgusida jinoyat sodir etilmasligini ta’minlashga qaratilgan profilaktika - tarbiya choralarini qo‘llash hamda retsidiv jinoyat chilikning yuzaga kelishiga yo‘l qo‘ymaslikdir. Shunday qilib, jinoyatlarning oldini olish tizimini muvofiqlashtirish jinoiy tajovuzning yuzaga kelmasligini ta’minlash uchun himoyalanish va tarbiyalash vazifalarini bajaradi, deyish mumkin. Ushbu vazifalar krimi nologiyada quyidagicha talqin qilinishi e’tirof etilgan. Muvofiqlashtirish - shaxslarning o‘zaro munosabatlarida yuzaga keluvchi qarama-qarshiliklarni qonun asosida hal etilishini ta’minlash. Bunda huquqbuzarliklarning oldini olish ishlarini yo‘lga qo‘yish va ularni sodir bo‘lmasligini ta’minlash katta ahamiyatga ega. Qo‘riqlash vazifasi esa fuqarolarning huquq va erkinliklarini hamda jamiyatdagi ijtimoiy muhim qadriyatlarni har qanday tajovuzdan saqlashni ta’minlashga qaratilgan. Bu qonunbuzarliklarning oldini olishdagi inson- parvarlik yo‘nalishi bo‘lib, huquqiy davlatning eng muhim belgisidir.

Profilaktika jarayonida tarbiyalash katta ahamiyatga ega bo‘lib, shaxsni ishontirish, uni to‘g‘ri yo‘lga solish, jamiyat a’zosining o‘zini tutishini mavjud huquq va axloq talablariga mos kelishini ta’minlashdan iboratdir. Binobarin, profilaktika choralarining samarasini oshirish kishilarning jamiyatda yashash darajasini ko‘tarish bilan uzviy bog‘liqligini e’tiborga olish lozim. Agar ushbu ijtimoiy ta’sir chorasi, ya’ni tarbiya qanchalik yaxshi yo‘lga qo‘yilsa, jamiyat a’zolarining huquqlari shunchali ta’minlangan hisoblanadi. Bu ham huquqiy davlatning muhim belgisi ekanligini yodttda tutish lozim. Profilaktika tizimida subyektlarning tutgan o‘rni va ularning faoliyat yo‘nalishlari jinoyatchilikning oldini olishda katta ahamiyatga ega. Shuning dek, jinoyatchilikning oldini olishda mas’ul hisoblanuvchi maxsus subyektlar yoki o‘z xizmat faoliyatida boshqa vazifalar bilan bir qatorda, aynan biz ko‘rib chiqayotgan kriminologiya nuqtai nazaridan yoritilayotgan profi laktika ishlarini olib boruvchi subyektlar mavjud ekanligiga e’tibor qarati- lishi lozim. Quyida ushbu toifadagi subyektlarga e’tibor qaratilishi masalaga mohiyat jihatidan to‘g‘ri yondashishga yordam beradi. Profilaktika faoliyatini olib boruvchi subyektlarni klassifikatsiya qilish- da kriminologiyada o‘ziga xos yondashuv mavjud, ya’ni profilaktika faoliyatini olib boruvchi subyektlar uch guruhga bo‘linadi. Birinchi guruhga yakka tartibdagi profilaktika ishlarini olib boruvchi subyektlar kiritilgan. Ikkinchi guruhga esa o‘zining huquqni muhofaza qilish faoliyatini amalga oshirish jarayonida profilaktika ishlarini ham amalga oshiruvchi subyektlar kiritilgan bo‘lsa, uchinchi guruhga jinoyatchilikning oldini olish faoliyatini boshqarishda kuch va vositalarni muvofiqlashtiruvchi subyektlar kiradi. Albatta, bu kabi guruhlarga bo‘lish qiyosiydir. Zero, yakka tartibdagi nazorat yoki huquqni muhofaza qilish faoliyati va bu jarayonni boshqarish hamda muvofiqlashtirish jarayoni sanab o‘tilgan har bir subyektning faoliyatida ham uchrashi mumkin. Shuningdek, har bir subyekt o‘z holicha ish olib borgan taqdirda qo‘yilgan maqsadga erishish qiyin va tabiiyki, bunda o‘zaro hamjihatlik muhim ekanligini unutmaslik zarur. Zotan, har qanday hamkorlik va hamjihatlikda

(qo‘yilgan vazifa miqyosiga ko‘ra) o‘ziga xos bo‘lgan gorizontal hamda vertikal bog‘lanishlar mavjud 3 . Jinoyatchilikning oldini olishda ularga yo‘l qo‘ymaslik faoliyatini doimiy ravishda takomillashtirib borish zarur. Qo‘yilgan maqsadga erishish uchun profilaktika faoliyati subyektlari jinoyatchilikning miqyosi va dinamikasini e’tiborga olgan holda to‘g‘ri yo‘nalishda harakat qilishlari darkor. Chunki jamiyatda sodir bo‘layotgan har qanday ijtimoiy o‘zgarishlar va ular zaminida yuzaga keladigan salbiy holatlar jinoyatchilikka qarshi kurashni o‘ziga xos tomondan tashkil etilishini taqozo etadi. Umuman olganda, jinoyatchilikka qarshi kurashda ishtirok etuvchi har bir subyekt o‘z faoliyatini tashkil etishda bunga alohida e’tibor qaratmog‘i lozim va o‘z vakolati doirasida hamda qonun asosida ish ko‘rishi maqsadga muvofiqdir. Subyektlarni klassifikatsiya qilishda ularning o‘z vakolatlari doirasida (hokimiyat vakolatlari yoki tavsiya berish vakolatlari hamda shu vakolat yo‘nalishlari ma’lum bir mutaxassislik asosida bo‘lishi) ish olib borishlarini ham e’tibordan chetda qoldirmaslik kerak. Ya’ni davlat boshqaruvidagi u yoki bu tarmoqqa oid kasbiy yo‘nalish bilan bog‘liq yoki ma’lum bir hududiy chegarada berilgan vakolatlarni profilaktika ishlarini tashkil etishda e’tiborga olinishi ham ishni tashkil etishda muhim o‘rin tutadi. Demak, jinoyatchilikning oldini olishda, birinchidan, profilaktika ta’sir chorasi yo‘naltiriladigan u yoki bu ijtimoiy munosabatlarni to‘g‘ri aniqlash va, ikkinchidan, ushbu yo‘nalishdagi mavjud qonunbuzarliklarning oldini olish maqsadida tegishli vakolat yoki mutaxassislikka ega bo‘lgan subyektlar faoliyatini tashkil etishga e’tibor qaratilmog‘i lozim. Har ikki holatning o‘zaro muvofiqligini ta’minlash esa jinoyatchilikning oldini olishda katta samara beradi. 3 Qarang : Криминология / Под ред. акад. В. Н. Кудрявцева, проф. В. Е. Эми - нова. - М., 1995.

Jinoyatlarning profilaktika obyekti sifatida turlari Jinoyatchilikka qarshi kurash ishlarini tashkil etishda jinoyat va, umuman, barcha huquqbuzarliklarning o‘ziga xos ichki qonuniyatlarini bilish orqali hamda har biriga alohida yondashgan holda ish olib borish talab etiladi. Bu profilaktika faoliyati subyektlarining ishlarini to‘g‘ri tashkil etishlariga ham yordam beradi. To‘g‘ri, jinoyatlarning oldini olishda profilaktika faoliyatining asosiy yo‘nalishi profilaktika ta’sir chorasi qo‘llanilayotgan shaxsning «xulqiga» ta’sir o‘tkazish hamda shu orqali uning g‘ayriqonuniy xatti-harakatlar qilmasligini ta’minlashdan iboratdir. Aynan shu «subyekt - obyekt» tarzidagi o‘zaro munosabat asosida profilaktika tizimiga kiruvchi juda ko‘p muam molarni yechish imkoniyati yuzaga keladi. Subyekt va obyekt o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni keng ma’noda subyektning obyektga nisbatan ta’siri sifatida ko‘rib chiqish va shu orqali jinoyatchilikning sabab va sharoitlari, shuningdek, alohida olingan jinoyat hamda uni yuzaga keltiruvchi salbiy omillar, jinoyatchining shaxsi va uning xulqiga ta’sir etish kabilarni tushunmoq joizdir. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, bir tomondan jinoyatchilikning sabab va sharoitlari, ikkinchi tomondan shaxsga nisbatan ta’sir choralarini qo‘llash, yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek, o‘zaro bog‘liq tarzda amalga oshirilishini taqozo etadi. Shu o‘rinda asosiy e’tibor jinoyatchining shaxsiga qaratilishi lozim. Demak, jinoyatchining shaxsi profilaktika ishlarining olib borilishida asosiy ta’sir obyektidir. O‘z navbatida, shaxs ruhiyatiga xos bo‘lgan salbiy illatlarni to‘g‘ri anglash uchun ma’lum bir ilmiy asoslangan prinsiplar orqali unga baho berish muhim o‘rin tutadi. Albatta, ta’sir etish chorasi sifatidagi u yoki bu yondashuvni shaxs qanday tushunishini ham e’tiborga olinishi lozim. Tabiiyki, bu holat ko‘p jihatdan shaxsning tarbiya ko‘rganligi, xarakteri, atrofidagilar bilan muloqoti, o‘zini tutishi kabilar bilan uzviy bog‘langandir. Shunday bo‘lsa-da, ta’sir etish kompleks tarzda amalga oshirilishi hamda nafaqat huquqbuzarning shaxsiy xislatlariga, balki u yashayotgan ijtimoiy turmush jarayonlariga ham e’tibor qaratilishi profilaktika ta’sir chorasining obyekti tushunchasini to‘g‘ri anglashga imkon yaratadi.

Profilaktik ta’sir ijtimoiy boshqaruvning shaxsga nisbatan o‘ziga xos ravishda qo‘llaniladigan chorasi ekanligini unutmaslik zarur. Chunki bu ta’sir chorasini qo‘llashda obyekt va uning mavjudlik muhiti aniq bo‘lishi va subyekt ushbu holatni qanday tushunishi hamda qabul qilishi mumkinligini aniqlash juda muhim. Aynan shunday yondashuv jinoyatlarning oldini olish va ularga yo‘l qo‘ymaslikni ilmiy tashkil etishga xizmat qiladi. Avval ko‘rib chiqilgan boblarda ta’kidlaganimizdek, profilaktik chora- tadbirlarning obyektini turli ijtimoiy-huquqiy muammolar tashkil etadi. Bunda har bir obyekt o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Obyektning ushbu xususiyatlarini inobatga olgan holda to‘g‘ri yo‘nalishdagi ta’sir choralarini qo‘llashni yo‘lga qo‘yish lozim. Demak, profilaktika ta’sir choralari xususida gap ketganda, umumiy emas, balki aniq tarzdagi profilaktika ta’sir choralarining obyekti to‘g‘risida fikr yuritilmog‘i joiz. Shuning uchun ham birinchi galda ularni tasniflash hamda har biriga aniq ta’rif berish kerak bo‘ladi. Profilaktika ta’sir choralarining subyektlarini klassifikatsiya qilish borasida ilmiy adabiyotlarda bir qator o‘ziga xos qarashlar mavjud 4 . Ushbu ilmiy qarashlarning barchasi profilaktika ta’sir choralarining obyekti sifatida alohida turdagi jinoyatlar (huquqbuzarliklar)ni e’tirof etadi. Bu borada olib borilgan tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, profilaktika ta’sir chorasi obyekti sifatida jinoyatlarning quyidagi turlari (kriminologiya nuqtai nazaridan qaralganda): katta yoshdagi shaxslar tomonidan, voyaga yetmagan yoki yoshlar tomonidan, erkaklar yoki ayollar tomonidan, birinchi marta sodir etilgan yoki retsidiv jinoyatlar belgilanganligini ko‘rish mumkin. Ushbu jinoyatlarning xususiyatlaridan kelib chiqqan holda yondashilsa, ularning quyidagi turlarini ham belgilash mumkin bo‘ladi. Ya’ni: qasddan (kuch ishlatmasdan sodir etiladigan barcha turdagi o‘zgalar mulkini o‘g‘ir- lash); shaxsga nisbatan kuch ishlatish orqali sodir etiladigan (tan jarohati yetkazish, nomusga tegish, odam o‘ldirish kabilar); qasddan kuch ishlatib sodir etiladigan (bosqinchilik, talonchiliklar); bezorilik, ehtiyotsizlik orqasida sodir etiladigan 4 Bu haqda batafsil qarang : Криминология. - М., 1995; Криминология. - М.,

jinoyatlar va hokazo. Shuningdek, profilaktika choralarini ishlab chiqishda muhimligini inobatga olgan holda jinoyatlar hududiy jihatdan shahar yoki qishloq joylarda sodir etiladigan turlarga ham ajratiladi. Jinoyatchilikning oldini olish maqsadidan kelib chiqadigan bo‘lsak, uni o‘ziga xos tomondan klassifikatsiya qilish lozim bo‘ladi. Masalan, ko‘p hollarda maishiy turmush munosabatlarida yoki guruh bo‘lib sodir etiladigan jinoyatlar alohida guruhlar sifatida ko‘rib chiqiladi. Umuman olganda, kriminologiyada jinoyatchilikni klassifikatsiya qilish va shu orqali ularning oldini olishda samarali ta’sir choralarini qo‘llashning aniq chora-tadbirlarini ishlab chiqish katta ahamiyatga ega. Jinoyatchilikka qarshi kurash nazariyoti va amaliyotida to‘plangan tajribalarga asosan, kriminologiyaning maxsus qismida jinoyatlarning gu ruhiy mansubligi quyidagi ikki turkumga bo‘lingan. Birinchisi, umumiy belgilari asosida, ikkinchisi, dolzarbligi bilan ajralib turuvchi belgilari asosida ajratiladi. Birinchi turkum jinoyatlarga uyushgan, professional, retsidiv, voyaga yetmaganlar tomonidan sodir etiladigan, ehtiyotsizlik orqasida yuzaga keladigan, ayollar tomonidan sodir etiladigan jinoyatlarni ko‘rsatish mumkin. Ikkinchi turkum jinoyatchilik esa iqtisodiyot sohasidagi, kuch ish- latishning og‘ir shakllari, qasddan kuch ishlatish, ekologiya sohasidagi, harbiy xizmatchilar tomonidan sodir etiladigan jinoyatlarni o‘z ichiga oladi. Sanab o‘tilgan turkum jinoyatlarning dolzarbligi quyidagilardan kelib chiqqan holda belgilanadi. Ya’ni jinoyatlarning obyekti; ijtimoiy faoliyat yo‘nalishlari; sabab va sharoiti; jinoiy faoliyatni amalga oshirishdan maqsad va hokazo. Bayon qilinganlardan ko‘rinib turibdiki, kriminologiyada jinoyatlarning turlari asosan ularning belgilaridagi ma’lum bir umumiylik asosida ajratiladi. To‘g‘ri, biz ko‘rib chiqqan klassifikatsiyaga kiritilgan jinoyat turlari ba’zi aniqliklar kiritilishini talab etadi, biroq bayon etilgan tizim, aytib o‘til- ganidek, kriminologiyaning mavjud yutuq va tajribalarga asoslanganligini ham unutmaslik zarur.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1.O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 1992. 2.Mejdunarodniy pakt o grajdanskix i politicheskix pravax. Mejdunarodnaya zashita prav i svobod cheloveka. Sbornik dokumentov. M.: Yurid.lit., 1990 g. 3.Osnovniye prinsipi nezavisimosti sudebnix organov. Mejdunarodniye prava i svoboda cheloveka: Sbornik dokumentov. M: Yurid.lit., 1990 g. 4.Vseobshaya deklaratsiya prav cheloveka. – Prava cheloveka. Osnovniye mejdunarodniye dokumenti: Sbornik dokumentov. M.: Mejdunarodniye otnosheniya. 1989 g. – S. 134-142. 5. Konvensiya o pravovoy pomoshi i pravovix otnosheniyax po grajdanskim, semeynim i ugolovnim delam. (Xo‘jalik va huquq Xozyaystvo i pravo. – Tashkent. 1997, №1-2. S. 58-76). 6. Ugolovno-protsessualniy kodeks Respubliki Uzbekistan. – T.: Adolat, 1999.

O'xshashlar

Ichki ishlar organlarining jinoyatchilikning oldini olishdagi faoliyat yo‘nalishlari

Jinoyatchilikning sababi

Jinoyatchilikning sabablari

Uyushgan jinoyatchilikning kriminologik tavsifi va ularning oldini olishdagi profilaktik chora tadbirlar

Mehnat nizolarini oldini olish bo'yicha sudlarning faoliyati