Jinoyatchilikning sababi - Huquqshunoslik - Referatlar

Jinoyatchilikning sababi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

97 KB

Ko'chirib olish

Jinoyatchilikning sababi Reja: 1. Jinoyatchilikning sababi ma’lum darajada shaxsning genetik xususiyati bilan bog‘liq ekanligi 2. Jinoyatchilik sabablarining sotsiologik nazariyalari 3. Jinoyatchilikning sabablarini tushuntirishda unga dialektikaning umumiylik, maxsuslik va alohidalik kategoriyalari

Jinoyatchilikning sababi ma’lum darajada shaxsning genetik xususiyati bilan bog‘liq ekanligi to‘g‘risidagi fikrlarning tarafdorlari hozirgi vaqtda ham kam emas. Yoshlar o‘rtasidagi jinoyatchilikning sabablari to‘g‘risida Oltoy davlat universitetining olimlari o‘tkazgan tadqiqot katta shov-shuvlarga sabab bo‘lgan edi. Oltoy universitetining olimlari shu shaharda joylashgan tarbiya koloniyasidagi o‘smirlarni tadqiq qildilar. Ularning asosiy maqsadi jinoyatchilikning sababi ijtimoiy sharoitning o‘zimi yoki biologik xususiyatlar ham bormi, degan masala edi. Olimlar koloniyada jazoni o‘tayotgan voyaga yetmagan mahkumlarni va shunga muvofiq ularning ozodlikdagi tengdoshlarini tadqiq qilib, ular o‘rtasida farq borligini aniqladilar. Tarbiya koloniyasida jazoni o‘tayotgan voyaga yetmaganlar o‘zlarining ruhiy holati jihatidan ancha tajovuzkor, jahldor bo‘lishlari bilan birga, ularda gumonsirash, kek saqlash, o‘ch olish, kuchning hukmronligini namoyish qilishga moyillik kabi sifatlarining yuqoriligi va turg‘unligini aniqladilar. Ularning deyarli barchasi o‘zlarining emotsional holatini yomon nazorat qiladi. Jazoni o‘tayotganlarning boshqa tengdoshlaridan biokimyoviy ko‘rsatkichlari jihatidan ham farqlanishi aniqlandi. Jazoni o‘tayotganlarda a’zolardagi uglevod miqdori va modda almashinuvi buzilgan, ayrim gormonlarning miqdori 5 marta kamayib ketganligi aniqlangan. Bu tadqiqot mualliflarining fikricha, ulardagi ruhiy chetga chiqish ma’lum darajada genetika bilan bog‘liq. Ularning ko‘pchiligi shunday ahvolga tushib qolmagan. Ularning ruhiy va biokimyoviy holatini normal holatga tushirmasdan turib, qayta tarbiyalash to‘g‘risida gap ham bo‘lishi mumkin emas. Shunga ko‘ra, bu olimlarning fikricha, yaxshilik va yomonlik qilish faqat axloqiy tushunchagina bo‘lib qolmay, balki... biokimyoviy hamdir. Psixologik nazariyalar. Jinoyatchilik omillarining psixologik nazariyasi hozirda eng keng tarqalgan va nisbatan izchil nazariyalardan biridir. Bu yerda mazkur nazariyaning ikki muhim yo‘nalishi 1. Psixopatik 2. Psixoanalitik yo‘nalishlarni qayd etish mumkin.

Birinchi yo‘nalish shaxsning jinoyat sodir etishga psixopatik tarzda moyilligidan, ya’ni ruhiy sog‘liq xususiyatidan kelib chiqadi. Nemis psixiatri Kurt Shneyder o‘zining «Psixopatik shaxslar» asarida psixopatlarning 10 tipini qayd etib o‘tgan. Uning fikricha, shu tiplardan kamida 7 tasi g‘ayriijtimoiy qilmish sodir etishga muayyan darajada moyildir (xususan, melanxoliklar va xoleriklar). Boshqa bir nemis psixiatri Ernest Krechmer (1899-1964) jinoyatchilarning quyidagi tiplarini farqlaydi: piknik tip (katta gavdali, kalta oyoqli odamlar); lepotosomik yoki astenik tip (uzun bo‘yli, og‘irligi uncha katta bo‘lmagan odamlar); displastik tip (umumiy rivojlanishda muayyan anomaliyalar mavjud odamlar); atletik tip (tanasi proporsional jihatdan yaxshi rivojlangan odamlar). Biroq, E. Kerchmer o‘z tasnifida antropologik nazariya g‘oyalariga, xususan, jinoyatchilarni tashqi belgilariga qarab tavsiflash g‘oyasiga yaqinlashadi. Avstriyalik psixiatr Zigmund Freyd (1856-1940) ishlab chiqqan psixoanalitik nazariya ham o‘zining juda ko‘p izdoshlarini topdi (va hozir ham topmoqda). Uning «Tushlar ta’biri» deb nomlangan asosiy asari 1900-yilda e’lon qilindi. O‘zining shu va keyingi tadqiqotlarida Z.Freyd shaxs ichki dunyosi tuzilishi, uning ehtiroslari va burch tuyg‘usi o‘rtasidagi to‘qnashuvlar, ma’naviy kechinmalarning sabablari, insonning o‘zi va o‘zini qurshagan muhit haqidagi qarashlari bilan bog‘liq muhim masalalarni yoritib berdi. Freydning muxoliflari «panseksualizm» deb nomlagan asosiy yondashuvi quyidagichadir. U isteriya kasalligiga chalingan bemorlarni, asosan qo‘rquv, ta’sirchanlikni yo‘qotish, ishtahasizlik, shaxsning ikkilanishi, gallyutsinatsiyalar, spazmlar va hokazo simptomlar (fobiya)ga ega bo‘lgan ayollarni o‘rganish jarayonida inson xulq-atvorini harakatlantiruvchi ikki muhim instinkt – o‘zini o‘zi asrash instinkti va seksual instinktni qayd etdi. Bunda u seksual instinkt (libido)ni o‘z psixoanaliz nazariyasiga bayroq qilib oldi. Uning fikriga ko‘ra, ongsiz sohasi «libido»ga to‘liq bo‘lib, lazzatlanish prinsipidan boshqa hyech narsani bilmaydi. Ong ijtimoiy taqiqlar ta’sirida lazzatlanish erkinligini cheklashga tayyor bo‘lganligi tufayli, libido energiyasi

tashqariga chiqish uchun «aylanma» yo‘llarni izlashga majbur bo‘ladi. U aqliy, hatto tana reaksiyalarida – nafaqat beozor, balki patologik reaksiyalarda, chunonchi: psixonevroz, isteriya va hokazolar ko‘rinishida va pirovard natijada g‘ayrihuquqiy qilmishlarda namoyon bo‘ladi. Shunday qilib, Freydning psixoanaliz nazariyasiga asosan, seksual (jinsiy) ehtiyojni qondirish inson xulq-atvorining asosiy yoki hal qiluvchi omili hisoblanadi. Boshqacha qilib aytganda, uning qondirilishi ruhiy sog‘lomlik negizini tashkil etadi, uning qoniqmasligi esa g‘ayriijtimoiy qilmishlar ko‘rinishini kasb etishi ham mumkin bo‘lgan og‘ir asabiy va ruhiy kasalliklarni keltirib chiqaradi. Freyd ta’limoti Emil Dyurkgeym (1858-1917) asarlarida (xususan, «Odam o‘ldirish: normapatologiya» kitobida) aniq ko‘rinish kasb etdi. Uning fikriga ko‘ra, har qanday odam o‘z ehtiyojlari to‘la qondirilgan holdagina yashay oladi. Odamning oziq-ovqat, kiyim-kechakka bo‘lgan ehtiyojlarini, uning jinsiy maylini tizginlash mumkin emas, ularni faqat jamiyat cheklashi mumkin. Ammo jamiyat shaxsiy ehtiroslarni tiyib turishga qodir emas, chunki uning o‘zida beqarorlik omili mavjud. Binobarin, har qanday jamiyatda jinoyatchilik normal hodisadir, shu bois faqat patologik hodisalarga qarshi kurashni tashkil etish lozim. Fransuz sotsiologi Emil Dyurkgeym o‘zining ushbu nazariyasini «anomiya» deb nomladi. Freydizm g‘oyalari Zigmund Freyd hayotlik paytdayoq qattiq tanqid qilindi. Freydning ilk muxoliflari A. Adler va K. Yungdir. A. Adler jinsiy ehtiyojni qondirish usuli muayyan shaxsning turmush tarzi bilan belgilanadi, zotan, inson jinsiy emas, balki ijtimoiy mavjudot, uning asosiy ehtiyoji – o‘zini o‘zi tartibga solishdir, degan g‘oyani ilgari surdi. Ammo Adler Freydning jinsiy ongsizligini hokimiyatga ongsiz tarzda intilish bilan almashtirdi. O‘z nazariyasini Adler «shaxsiy psixologiya» deb nomladi. Ushbu nazariya zamirida bola o‘z hayotining dastlabki yillarida o‘zlashtiradigan va umrbod o‘zgarishsiz qoladigan «turmush tarzi» yotadi. Adlerning fikricha, bola «barkamollik»ka erishishi uchun unga to‘la erkinlik berish lozim.

Bu g‘oya ayrim mamlakatlarda ro‘yobga chiqarilgan. Bola 5 yoshga to‘lgunga qadar unga hech narsa man etilmaydi, hamma narsaga ruxsat beriladi va faqat shu yoshdan keyin nima mumkin-u, nima mumkin emas degan savollar tug‘iladi. K. Yung Freydning yuqorida qayd etilgan g‘oyalarini «sublimatsiya», «Edip kompleksi» sifatida rad etdi, ongsizlik fizikadagi «tugal shakl»ga kirish yoki muvozanat holatini egallash maqsadida bir turdan boshqa turga o‘tuvchi energiyani eslatishini isbotlashga harakat qildi. Yung ko‘pchilik uchun umumiy bo‘lgan «kollektiv ongsizlik» g‘oyasini ilgari surdi. Yungning «analitik psixologiyasi»da shaxslarning tiplarini aniqlashga katta ahamiyat beriladi. Uning tipologiyasi zamirida odamlarning o‘zi va boshqalar haqidagi fikrlari yotadi. Ushbu mezonga ko‘ra Yung odamlarni ikki tipga: o‘ziga («ichga») qarab mo‘ljal oluvchi va boshqalarga («sirtga») qarab mo‘ljal oluvchi odamlarga ajratadi. K. Xorni va E. Frommning amerikacha freydizmi ham, hatto ruhiy kasalliklarni inqilobiy salohiyat, hokimiyat funksiyasi (militsiya, sog‘liqni saqlash va h.k.)ni esa – taraqqiyotga to‘sqinlik vositasi sifatida talqin qiluvchi freydomanizm ham neofreydizm yo‘nalishiga mansubdir. Ichki ongsiz kuchlar – mayllar inson xulq-atvorini harakatlantiruvchi kuchdir, degan g‘oya neofreydizmning barcha yangi oqimlarida saqlanib qolayotir. Fransuz olimi Gabriel Tard (1843–1904) ishlab chiqqan nazariyani jinoyatchilik sabablari haqidagi psixologik ta’limotlarning o‘ziga xos tarmog‘i deb hisoblash mumkin. U, jinoyat ijtimoiy hodisa, lekin uning zamirida inson ruhiy faoliyatining alohida ko‘rinishlari, xususan, birovga taqlid qilish va boshqalarga ta’sir ko‘rsatish qobiliyati yotadi, degan g‘oyadan kelib chiqadi. Taqlid qilish va ta’sir ko‘rsatish odamlarni qattiq o‘ziga tortadi va shu tariqa shaxsning xulq- atvoriga ta’sir etadi. Gabriel Tard bu nazariyaning uch qonunini kashf etdi: 1) O‘zaro yaqin munosabatda bo‘lgan odamlar bir-birining xulq-atvorini tez o‘zlashtiradi. 2) Yoshlar o‘zidan kattalarga, kambag‘allar – boylarga, dehqonlar – aristokratlarga taqlid qiladi. 3) Oldingi xulq-atvor yangi xulq-atvorga o‘rin bo‘shatadi, G. Tard

fikricha, taqlidni modaga o‘xshatish mumkin. Insoniyat taraqqiy etishi bilan jamiyatda taqlidning ta’sir doirasi kengayadi, binobarin, odamlar sodir etuvchi jinoyatlar soni ham ko‘payib boradi. Jinoyatchilik sabablarining sotsiologik nazariyalari . Jinoyatchilik sabablariga nisbatan sotsiologik yondashuvlar asosan XVIII-XIX asrlar oralig‘ida shakllandi. Ushbu ta’limotlarning asosiy xususiyati shundan iboratki, ular avvalo ekzogen omillarga va ularning ko‘pligiga e’tibor beradi. XVI asrdayoq Tomas Mor o‘zining «Utopiya» asarida ingliz jamiyatida jinoiy xulq-atvor ayrim shaxslarning qashshoqligi va ayrim shaxslarning parazitik turmush tarzi bilan birligidan kelib chiqqan edi. Kampanella (XVII аср ) «Quyosh shahri» asarida jinoyatchilik ko‘pchilik odamlarning qashshoqligi bilan bog‘liqligini, jamiyatni odillik va jamiyat a’zolarining tengligi prinsiplarida qayta qurish zarurligini ta’kidlaydi. A. Morelli «Tabiat kodeksi»da inson tabiatan kamchilik-qusurlardan xoli tug‘ilishini qayd etadi. J. P. Marat (1743-1793), A. N. Radishchev (1749–1802) asarlarida jinoyatchilik bir odamning boshqa odamga zulm o‘tkazishi, jamiyatdagi zo‘ravonlik, adolatsizlik bilan bog‘lanadi. J. P. Marat o‘zining «Jinoyat qonunchiligi rejasi» (1789) asarida asosan jinoyatchilik ijtimoiy-iqtisodiy omillar bilan bog‘liqligi to‘g‘risidagi g‘oyani rivojlantirdi. U jamiyatda hukm surayotgan kamchilik vakillari tomonidan sodir etiladigan jinoyatlarni qayd etib o‘tdi. Rus mutafakkiri va demokrati A. N. Radishchev o‘zining «Peterburgdan Moskvaga sayohat» va «Qonun-qoidalar to‘g‘risida» nomli asarlarida jinoyatchilik jamiyat qurilishi xususiyati, Rossiyadagi krepostnoylik tuzumining ijtimoiy- iqtisodiy shart-sharoiti bilan bog‘liq ekanligini ta’kidladi. Bundan tashqari, u jinoyatchilik sabablarini statistik ma’lumotlar negizida o‘rganish dasturini maxsus ishlab chiqdi. Sotsialist-utopistlar jinoyatchilik sabablarini shaxsiy mulk-ning mavjudligi va adolatsizlik bilan bog‘laydilar. A. Sen-Simon (1760-1858) asarlarida

jinoyatchilikning odamlar turmush sharoiti zamirida yashirin tub sabablari ko‘rsatiladi. Sotsialist-utopistlar chayqovchilik, sudxo‘rlik bilan bog‘liq jinoyatchilikka ishora qilib, zo‘ravonlik va ekspluatatsiya, tarbiyasizlik va yomon qonunlar sharoitida jinoyatchilikka qarshi kurashish behuda ekanligini ta’kidlaydilar. XIX asr rus demokratlari A. N. Gersen, V. G. Belinskiy, N. A. Dobrolyubov, N. G. Chernishevskiy ham jamiyatdagi jinoyatchilik sabablari to‘g‘risida shunga o‘xshash xulosalarga keldilar. Belgiyalik olim, sotsiolog, statistik Adolf Ketle (1796–1874) o‘z asarlarida jinoyatchilikning ijtimoiy munosabatlari bilan aloqasini tadqiq qildi, jamiyatning o‘zi jinoyatlar sodir etilishiga turtki berishini ta’kidladi. Statistika yordamida u shaxs xulq-atvori, u tarbiyalangan muhit, uning ma’lumoti va hokazolar o‘rtasidagi bog‘lanishni aniqlashga harakat qildi. Golland kriminologi Van-Gamel (1842–1917) sotsiologik maktab doirasida ijtimoiy omillarga, ular orasida esa – iqtisodiy shart-sharoitlarga (ayniqsa, boyish ishtiyoqiga) alohida e’tibor berdi. Nemis kriminalisti List (1851–1919) jinoyatchilikka nafaqat jamiyatning iqtisodiy sharoitlari, balki urush, alkogolizm, ayrim urf-odat va udumlar, tarbiyadagi qusurlar va prostitutsiya ham ta’sir ko‘rsatishini ta’kidladi. Belgiyalik kriminolog Bonger (1876–1940) jinoyatchilikni avvalo ijtimoiy tuzum mahsuli deb tavsifladi. Bundan tashqari, u bolalar mehnati, uzun ish kuni, iqtisodiy tangliklar, ro‘zg‘ordagi kamchiliklar kabi ijtimoiy omillarni ham jinoyatchilik omillari sifatida qayd etdi. Amerikalik kriminolog Veron Foksning «Kriminologiyaga kirish» asarida jinoiy xulq-atvor antologiyasining ba’zi bir iqtisodiy nazariyalari, «tabaqalashtirilgan bog‘lanish», «submadaniyatlar», «neytrallashtirish», «dreyf», «sigmatsiya» nazariyalari, nihoyat, jinoyatchilik sabablarini ekologik asoslantirish nazariyalari ko‘rib chiqiladi.

Xo‘sh, ularning bir-biridan farqi nimada? E. Dyurkgeymning yuqorida qayd etib o‘tilgan «anomiya» nazariyasi R. Merton taklif qilgan amerikacha variantida jinoyatchilikni ijtimoiy axloqning zavol topishi, jamiyat institutlari ijtimoiy-siyosiy jihatdan inqirozga uchrashi, buning natijasida shaxs jamiyatga qarshi isyon ko‘tarishi yoki o‘z joniga suiqasd qilishi bilan tushuntirishga harakat qiladi. Amerikalik kriminolog Edvin Saterlend (1883–1950)ning «tabaqalashtirilgan bog‘lanishlar» nazariyasi jinoyatchilik sababini jinoiy xulq-atvorga o‘rgatish natijasi sifatida talqin qiladi. U ilgari surgan nazariyaga asosan, jinoiy xulq-atvor shaxs muhitida qonunbuzarlikka turtki beruvchi mezonlar qonunga bo‘ysunishga majbur qiluvchi mezonlarga qaraganda ustunroq ekanligining oqibatidir. Kriminologiyaga oid ta’limotlar tarixida jinoyatchilik sabablarining nisbatan yangi konsepsiyasi marksizmning sinflar nazariyasi ta’sirida vujudga keldi. N. F. Kuznetsova fikriga ko‘ra, salbiy iqtisodiy, mafkuraviy, madaniy, tarbiyaviy, tashkiliy, boshqaruv, ijtimoiy-psixologik omillar majmui jinoyatchilikka sabab bo‘ladi. L. I. Spiridonovning fikricha, jinoyatchilikning alohida sabablari mavjud emas: ayni bir maxsus hodisalar har xil sharoitda turli ijobiy yoki salbiy oqibatlarni keltirib chiqarishi mumkin. Kriminologiyaning vazifasi jamiyatda mavjud noantagonistik ruhdagi qarama-qarshiliklar odamlarning ijtimoiy xossalarida namoyon bo‘lib, ularning u yoki bu darajadagi salbiy xulqatvoriga qanday turtki berishini aniqlashdan iboratdir. A. A. Piontkovskiy jinoyatchilik sabablarining asosiy mazmuni jamiyat a’zolarining muttasil o‘sib boruvchi ehtiyojlari bilan ularni qondirish moddiy vositalari o‘rtasidagi qarama-qarshilikdan iboratdir, deb ta’kidlaydi. S. A. Domaxin esa, aksincha, ijtimoiy munosabatlar g‘ayriijtimoiy qarashlar va jinoyatlarga sabab bo‘lishi mumkin emas, degan fikrni ilgari suradi. V. N. Kudryavsev g‘ayrihuquqiy xulq-atvor subyekt xulq-atvori va qonun talablari o‘rtasida muttasil ravishda keskinlashib boruvchi va ochiqoydin

konfliktga aylanuvchi har xil qarama-qarshiliklar asosida va shaklida vujudga keladi va rivojlanadi, deb yozgan edi. Uning fikricha, bu qarama-qarshiliklar psixologik, ijtimoiy yoki aralash ko‘rinishga egadir. V. N. Kudryavsev qarama-qarshiliklar mavjud bo‘lgan va namoyon bo‘luvchi barcha hodisalar va jarayonlarni obyektiv va subyektivga ajratishni taklif qiladi. «Jinoyatchilikning obyektiv sabablari – bu ijtimoiy borliqdagi, odamlarning iqtisodiy va ijtimoiy munosabatlaridagi muayyan qarama-qarshiliklar, g‘ayriijtimoiy moyilliklarga sabab bo‘luvchi qiyinchiliklar va kamchiliklardir, deb ta’kidlaydi u. Obyektiv shart-sharoit – bu huquqbuzarliklarning subyektiv va obyektiv sabablari ta’sirini quvvatlovchi, ba’zan esa – jonlantiruvchi tashkiliy, huquqiy, texnikaviy yo‘sindagi kamchiliklardir». V. N. Kudryavsev fikriga ko‘ra, jinoyatchilikning subyektiv sabablari – bu ijtimoiy psixologiya unsurlari, qusurli ehtiyojlar, qiziqishlar, maqsadlar, motivlar, subyektiv shart-sharoit esa – aholining demografik va ijtimoiypsixologik xususiyatlari (fe’l-atvori, mijozi, jinsi, yoshi va h.k.)dir. Ammo jinoyatchilik bilan bog‘liq hodisalarni guruhlashga nisbatan boshqacha, yanada oqilona yondashuv ham mumkin, deb ta’kidlaydi V. N. Kudryavsev. Bu – shaxs, kichik ijtimoiy guruh, jamoa va umuman jamiyat. Mazkur yondashuvda jinoyatchilik sabablari jamiyat, sinf, mehnat jamoasi, kichik ijtimoiy guruh, shaxs kabi tizimlar doirasida elementlarning nomuvofiqlashuvi, shuningdek mazkur tizimlar, kichik tizimlar o‘rtasidagi qarama-qarshiliklar tarzida amal qiladi. Ko‘rib turganimizdek, muallif qarama-qarshiliklarni faqatgina jinoyatchilik manbalaridan biri deb hisoblaydi.

Falsafa fani vakillari ijtimoiy va shaxsiy munosabatlar o‘rtasida quyidagi qarama-qarshiliklarni farqlaydilar: – kurash bilan bog‘liq qiyinchiliklar ayrim shaxsiy ehtiyojlarni qondi-rishni vaqtinchalik cheklash yoki kechiktirishga majbur qilishidan kelib chiqadigan qarama-qarshiliklar; – jamiyat hayotini, mehnat va taqsimlash munosabatlarini va hokazo-larni tashkil etishdagi kamchiliklar bilan bog‘liq qarama-qarshiliklar; – shaxsning shaxsiy intilishlari va jamiyat ehtiyojlari o‘rtasidagi qara-ma- qarshiliklar. Shaxs va jamiyat o‘rtasidagi eng keskin to‘qnashuvlardan biri bo‘lgan jinoyatchilik jamiyatda mavjud ijtimoiy qarama-qarshiliklar bilan bevosita yoki izchil bog‘liqdir. Nisbatan yangi «deformatsiyalar» nazariyasi «qarama-qarshiliklar» nazariyasiga yaqin turadi. A. Nomokonov har qanday qarama-qarshiliklarni emas, balki ijtimoiy taraqqiyotga to‘sqinlik qiluvchi qarama-qarshiliklarnigina jinoyatchilik manbai deb hisoblaydi. Bunday qarama-qarshiliklarni u «jamiyat hayotidagi deformatsiyalar» deb nomlashni taklif qiladi. Uning fikricha, muayyan mikromuhitda, shaxsning turmush tarzi yoki holatida namoyon bo‘luvchi «deformatsiyalar majmui» muayyan jinoyatlarga sabab bo‘ladi. Professor V. S. Ustinov A. Nomokonov asariga yozgan taqrizida har qanday qarama-qarshiliklar jinoyatchilik manbai bo‘lishi mumkinligini ta’kidlaydi, chunki jamiyat taraqqiyotiga imkoniyat yaratuvchi omillar jinoyatchilikka qarshilik ko‘rsatuvchi omillarga ko‘p jihatdan qaramaqarshi bo‘lishi mumkin (teng taqsimlash jinoyatlarning oldini olishga ko‘maklashadi, lekin iqtisodiy taraqqiyot yo‘liga g‘ov bo‘ladi; demokratiya fuqaroning xulq-atvor variantlarini tanlash chegaralarini kengaytirib, jinoyatchilikning rivojlanishiga imkoniyat yaratishi mumkin; qo‘rquvga asoslangan totalitarizm jinoyatlarni kamaytiradi, lekin

turg‘unlikka sabab bo‘lishi mumkin). Nima ma’qulligini jamiyatning o‘zi hal qiladi. Madaniyat yetishmagan taqdirda demokratiya juda ko‘p kamchiliklarga ega bo‘ladi. Biroq, yuksak madaniyat, huquqqa hurmat, moddiy ne’matlar yetarliligi bilan mushtarak demokratiya juda kuchli antikriminogen omil bo‘lib xizmat qiladi. Lekin, hatto birinchi ko‘rinishda ham demokratiya nafaqat iqtisodiyot, balki inson huquqlarini himoya qilish uchun ham totalitarizmga qaraganda afzalroqdir, deb ta’kidlaydi V. S. Ustinov. Professor V. S. Volkov g‘ayriijtimoiy xulq-atvor deformatsiyasining o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda, jinoyatchilik sabablari va shartlarini uch guruh (kompleks)ga ajratishni taklif qiladi: a) jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining o‘ziga xos xususiyatlari bilan bog‘liq sabablar va shartlar; b) shaxsning jamiyatga integratsiyalashuvi, uning ijtimoiy-psixologik o‘ziga xosliklari bilan bog‘liq sabablar va shartlar; v) ijtimoiy munosabatlarni ijtimoiy-huquqiy tartibga solish va huquqiy tartibotdagi, huquqbuzarliklarning oldini olishdagi kamchiliklar bilan bog‘liq sabablar va shartlar. Garri Bekker va Isaak Erlixning jinoyatchilik iqtisodiy nazariyasi biz hozir boshdan kechirayotgan bozor munosabatlariga o‘tish davriga bevosita daxldor bo‘lgan jinoyatchilik sabablarining eng qiziqarli va zamonaviy nazariyalaridan biridir. Siyosiy iqtisodchi Garri Bekker birinchilardan bo‘lib kriminologiya klassik maktabining quyidagi dalillarini tikladi: odam uning motivatsiyasi boshqa odamlar motivatsiyasidan farq qilganligi uchun emas, balki o‘z harakatlarining sarf- xarajatlari va foydali tomonlarini tahlil qilib, o‘z qarorlarini qabul qilish uchun boshqacha xulosalar chiqarganligi uchun jinoyatchiga aylanadi. Jinoyatchi mutlaqo oqilona qaror qabul qiladi. U o‘z axborot imkoniyatlari doirasida o‘zining imkoniyatlarini tekshirib ko‘radi va eng kam xarajatlarda va ayniqsa, kamroq

jazoga tortilish xavfi bilan ko‘proq shaxsiy naf ko‘rishni va’da qilgan harakatni tanlaydi. Boshqa siyosiy iqtisodchi Isaak Erlix fikriga ko‘ra, jinoyatchilar bunday imkoniyatlarga jinoyatchilikka moyil bo‘lmagan odamlar bilan bir xilda munosabatda bo‘ladi. Jinoiy jazoga loyiq qilmishlarni, ayniqsa, mulkiy jinoyatlarni ular «bozordagi normal operatsiyalar» kabi sodir etadilar. Jinoyatning og‘irlik darajasi muskul kuchi va xarajatlarga qarab aniqlanadi. Har bir jinoyatchi xarajatlar va ko‘rilishi mumkin bo‘lgan nafni shunday tahlildan o‘tkazadi. Isaak Erlix fikriga ko‘ra, jinoiy qilmishlarning «yashirin bozori» huquqbuzarlar xulq- atvorini tartibga soladi va muvofiqlashtiradi. Boz ustiga, mazkur bozor jinoyatlardan jabrlanuvchilarning xulqatvorini, shuningdek huquqni muhofaza qilish organlari faoliyatini ham tartibga soladi. Bundan tashqari, I.Erlix fikriga ko‘ra, jinoyatlardan jabrlanishi mumkin bo‘lgan shaxslar har xil ehtiyot choralari yordamida o‘zlarini jinoyatlardan himoya qiladilar. Bunday ehtiyot choralari qatoriga, masalan, qo‘riqlash signalizatsiyasi o‘rnatish, seyf xarid qilish bilan bog‘liq xarajatlarni kiritish mumkin. Ko‘rsatib o‘tilgan obyektlarga tajovuz qilish imkoniyatlarining cheklanishi jinoiy qilmishlarni muvaffaqiyatli amalga oshirish xarajatlarini ko‘paytiradi. Pirovard natijada jinoyatni daromadlar tengsizligi vujudga keltiradi, deb ta’kidlaydi iqtisodchi. Bu tengsizlikka barham berish uchun ma’lumot olish, bandlik va yetarli daromad olish imkoniyatlarini jamiyatning barcha vakillari uchun tenglashtirish zarur. Vestfaliya universiteti kriminologiya institutining rahbari Gans Ioaxim Shnayder jinoyatchilik sabablarining uch iqtisodiy nazariyasini qayd etadi: 1) depressiya nazariyasi – konyunktura yuqori bo‘lgan davrda jinoyatchilik kamayadi, iqtisodiy depressiya davrida esa – kuchayadi; 2) ekspansiya nazariyasi – iqtisodiyot o‘sishi bilan jinoyatchilik ham o‘sib boradi, iqtisodiy o‘sish pasayishi bilan esa – pasayadi; 3) depressiya va ekspansiyaning uyg‘unlik nazariyasi – iqtisodiyot yuksalgan va pasaygan paytlarda jinoyatchilikning o‘sishi ro‘y beradi.

Jinoyatchilik sabablariga nisbatan asosiy yondashuvlarning qisqacha tahlilidan umumiy xulosa tariqasida quyidagilarni qayd etish mumkin. Har qanday hodisa serqirradir. U minglab bog‘lanishlar va o‘zaro ta’sirlarga ega. Jinoyatchilik ham, uning sabablari ham bundan mustasno emas. Boz ustiga, ular eng murakkab hodisalardir. Buni tan olish ularni ko‘p tomonlama tushuntirish imkoniyati va zarurligini nazarda tutadi. Shu sababli yuqorida qayd etib o‘tilgan barcha nazariyalar yashash huquqiga egadir. Jinoyatchilik sabablari muammosiga har xil yondashuvlar ilgari surilishi mumkin. Vazifa har xil omillar yig‘indisida har birining o‘rni va rolini aniqlash, ularni izchil bir tizimga solishdan iboratdir. Ammo buning uchun, albatta, juda iste’dodli «me’mor» zarur. Shu bilan birga, ko‘rsatilgan omillarning zamon va makonda o‘zaro ta’sirga kirishish, nafaqat barcha jinoyatlarga (umumiy) va muayyan jinoyatlarga (xususiy) nisbatan, balki jinoyatlarning muayyan toifalariga nisbatan (maxsus) namoyon bo‘lish mexanizmini (shakllarini) aniqlashga harakat qilish lozim. Yuqorida ta’kidlangan fikr-mulohazalardan kelib chiqqan holda, jinoyatchilikning sabablari to‘g‘risidagi nazariyalarni ularning mazmunidan kelib chiqqan holda quyidagicha tasniflash mumkin: 1) ijtimoiy nazariya; 2) ijtimoiy-psixologik nazariya; 3) psixologik nazariya; 4) ijtimoiy-biologik nazariya. Ushbu nazariyalarda jinoyatchilikning sabablari turli tarzda tushuntiriladi. Ijtimoiy nazariyaga ko‘ra, jinoyatchilikning sabablari ong bilan bog‘liq bo‘lmagan ijtimoiy-iqtisodiy hodisa, voqea va jarayonlar bilan tushuntiriladi. Bunda jinoyatchilikning birlamchi sababi sifatida ishlab chiqarish kuchlarining yetarli darajada rivojlanmaganligi; iqtisodiy sohadagi qaramaqarshiliklarning kuchayishi; qarama-qarshiliklarning salbiy ko‘rinishlari;

moddiy va ijtimoiy tengsizlik; jamiyat hayotiy faoliyatidagi buzilishlar; umuman jamiyatda qarama-qarshiliklarning mavjudligi ko‘rsatiladi. Ijtimoiy muhit shaxsdagi g‘arazlik, yulg‘ichlik, tamagirlik, tajovuzkorlik, umum jamiyat qoidalari va turmush tarzini, jamoat tartibi va jamoat xavfsizligi osoyishtaligi qoidalarini mensimaslik, yengiltaklik va mas’uliyatni his qilmaslik, o‘z talab va ehtiyojlarini qanday yo‘l bilan bo‘lmasin qondirishga intilish kabi xususiyatlarni rivojlantiradi. Shaxsda ana shu aytilgan salbiy sifatlardan qaysi biri ko‘proq shakllangan va turg‘unlashgan bo‘lsa, shunga muvofiq jinoyat sodir etishga moyilligi kuchliroq bo‘ladi. Ijtimoiy-psixologik nazariya jinoyatchilik sabablarini tushuntirib berishda eng keng tarqalgan nazariyadir. Unga ko‘ra, jinoyatchilik sabablari ijtimoiy turmush va ong bilan bog‘liq bo‘lgan ijtimoiy va psixologik voqea, hodisa va jarayonlar asosida tushuntirib beriladi. Jamiyatdagi jinoyatchilikning sababi faqatgina ijtimoiy-iqtisodiy hodisa, voqea va jarayonlargina emas, balki ularni belgilab beruvchi, ular bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan ijtimoiy ong sohasidagi hodisa, voqea va jarayonlar ham hisoblanadi. Psixologik nazariyaga ko‘ra, jinoyatchilikning sabablari jamiyat a’zolarining ma’lum bir qismida mavjud bo‘lgan ma’naviy-psixologik buzilishlar bilan tushuntiriladi. Bu nazariya namoyandalarining fikricha shaxslarda ma’naviy psixologik buzilishni keltirib chiqaradigan, taqozo qiladigan hodisa, voqea va jarayonlar jinoyatchilikning sababi emas, balki uning sharoiti hisoblanadi. Ijtimoiy-biologik nazariyaga ko‘ra, jinoyatchilikning sabablari ijtimoiy voqea, hodisa va jarayonlardan tashqari ular bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan, hamma vaqt aloqada bo‘lgan insondagi biologik, qolaversa, psixologik xususiyatlar bilan tushuntiriladi. Jinoyatchilikning sabablarini tushuntirishda unga dialektikaning umumiylik, maxsuslik va alohidalik kategoriyalari ga asoslangan holda darajali yondashish lozim. Ya’ni jamiyatda jinoyatchilikning obyektiv qonuniy bo‘lishini taqozo qiladigan sabablar, alohida turdagi jinoyatlarning sabablari va muayyan bir jinoyatning sababi.

Yuqoridagi fikrlarni tahlil qilgan holda shuni aytish mumkinki, har qanday jamiyatda jinoyatchilikning obyektiv qonuniy hodisa sifatida bo‘lishini taqozo qiladigan, belgilab beradigan manba ijtimoiy hayotdagi qarama-qarshiliklardir. Bu qarama-qarshiliklarning kuchayishi jamiyat ijtimoiy hayotida bir qator salbiy holatlarni, voqealarni va jarayonlarni keltirib chiqaradi. Ular o‘z vaqtida jinoyatchilikning o‘sishini va alohida turdagi jinoyatlar kelib chiqishining sababi hisoblanadi. Har qanday muayyan jinoyatning bevosita sababi esa shu jinoyatni sodir qilgan shaxsdagi jamiyatga zid yo‘nalish hisoblanadi. Kriminologik adabiyotlar tahlili shuni ko‘rsatmoqdaki, uyushgan jinoiy tuzilmalar, xususan hozirgi kunda xalqaro hamjamiyatni tashvishga solayotgan uyushgan jinoyatchilikning kelib chiqishi haqida bir qator ta’limotlar mavjud. Ularning ayrimlarini ko‘rib chiqamiz. Sobiq Ittifoq davrida hukmron bo‘lgan marksistik ta’limotga asosan, uyushgan jinoyatchilik mantiqan kapitalistik jamiyat tizimidan kelib chiqadi 1 . Ya’ni kapitalistik jamiyat ijtimoiy hayotining barcha sohalaridagi munosabatlar, ayniqsa, xususiy mulkning mavjudligi, mulk egalari asosiy maqsadining qanday bo‘lmasin «katta foyda» olishga qaratilganligi va bu jamiyatdagi insonlarning hayot tarzi uyushgan jinoyatchilikning mavjud bo‘lishini taqozo etadi. Ushbu ta’limot, birinchidan, uyushgan jinoyatchilikning yuzaga kelishini, shuningdek, uyushgan jinoiy tuzilmalar faoliyati va ular sodir etayotgan jinoyatlarning kriminologik mohiyatini to‘liq tushuntirib bera olmaydi; ikkinchidan, haddan tashqari umumlashtirilgan bo‘lib, empirik dalillar bilan asoslanmagan. Funksional-nazariy yondashuv deb nom olgan yo‘nalish tarafdorlarining fikriga asosan, uyushgan jinoyatchilik jamiyatda «ijtimoiy tashkilot» sifatida hyech qachon mavjud bo‘lmagan. Bu ta’limotga asosan, uyushgan jinoyatchilik ko‘proq jinoiy xatti-harakatlarni amalga oshirishning oddiy usuli, shuningdek, alohida jinoyatchilarning rahbarlik o‘rinlarini tashkil etishi va mustahkamlashi, ayrim shaxslarning hayotiy maqsadi va falsafasi, dunyoni his etish va unda o‘zini tutish usulidir. Muammoga bunday yondashuv uyushgan jinoyatchilikning ijtimoiy 1 Қаранг: Шнайдер Г. Й. Криминология / Пер. с нем. – М., 1994. – С. 51.

tuzilma sifatida mavjudligini inkor etadi. Ushbu holda uyushgan jinoyatchilikni, xususan turli darajalardagi jinoiy tuzilmalar va ularning faoliyatini muayyan tuzilishga ega bo‘lgan uzviy ijtimoiy tizim sifatida tadqiq etish uchun hyech bir usulni qo‘llash imkoni bo‘lmaydi. Kriminologiyadagi yana bir yo‘nalish bo‘lgan semantik yondashuvga asosan, uyushgan jinoyatchi tevarak atrofidagi shaxslardan va uyushgan guruh ishtirokchilaridan bunday nomni olgan shaxsdir. Ularning tushuntirishicha, «mafioz»lar o‘zini shunday deb hisoblaydiganlar emas, balki uning tevarak atrofidagilar va boshqalar shunday deb ataydigan shaxslardir. Bu toifadagi shaxslar boshqalarda qo‘rquv paydo qila olishlari kerak. Hayotda sudlarning bunday toifadagi shaxslarni dalillar yetishmasligi oqibatida oqlashi, bir tomondan, ularning nimalarga qodir ekanligini keng namoyish qilsa va guvohlarni sukut saqlashga majburlasa, ikkinchi tomondan, hokimiyat organlarida ularning hamtovoqlari va himoyachilari borligini ko‘rsatadi 2 . Uyushgan jinoyatchilikning yuzaga kelishini tushuntirishga bunday yondashuv ushbu ijtimoiy hodisaning, uning turli darajadagi ko‘rinishlarining, shu jumladan uyushgan jinoiy tuzilmalar faoliyatining faqat birgina muhim jihatini, ya’ni ularni boshqaruvchi qatlam bo‘lgan rahnamolarning paydo bo‘lishi va ular haqidagi fikrlarning shakllanishi jarayonini aks ettiradi, xolos. Bunday yondashuv jinoyatchilikda uyushganlik, uning turli darajalardagi shakllari, shu jumladan uyushgan jinoiy tuzilmalarning paydo bo‘lishi va faoliyat ko‘rsatishining sabablarini to‘liq va har tomonlama yoritib bera olmaydi. Kriminologiyadagi tuzilmaviy (strukturaviy) yondashuv nazariyasi vakillarining fikricha, jamiyatni boshqarish sohasidagi kamchilik va xatolar natijasida aholining tinch va osoyishta hayot kechirishga bo‘lgan ehtiyojlarining qondirilmasligi rasmiy tuzilmalarga muqobil bo‘lgan norasmiy tashkilotlarning paydo bo‘lishiga olib keladi. Ular bunga misol qilib Sitsiliyada mafiyaning paydo bo‘lishini ko‘rsatadilar. Buning asosiy sababi sifatida markaziy davlat boshqaruv apparatining kuchsizligi va uzoqda joylashganligini, tez-tez turli mamlakat bosqinchilariga qaramlik holatiga tushishi oqibatida barcha davlat tuzilmalariga 2 O‘sha joyda.

nisbatan aholida shakllangan ishonchsizlik kayfiyatini, mahalliy amaldorlarning tez va samarali harakat qilish qobiliyatiga ega emasligini, politsiya va sudlar faoliyatining natija bermasligini, ularning to‘g‘ri qaror qabul qilish va uni bajarish qobiliyatiga ega emasligini ko‘rsatadilar 3 . Uyushgan jinoyatchilikning paydo bo‘lishiga bunday yondashuv ham hozirgi kunda jinoyatchilikda uyushganlikning barcha darajalardagi shakllari, shu jumladan uyushgan jinoiy tuzilmalarning turli-tuman ko‘rinishlari kelib chiqishining sabablarini har tomonlama va to‘liq tushuntirib bera olmaydi. Uyushgan jinoiy tuzilmalarning faoliyati va u bilan bog‘liq muammolarni tadqiq etishga bunday yondashuv iqtisodiy sohada faoliyat yuritadigan, aholining taqiqlangan mahsulot va xizmatlarga bo‘lgan nuqsonli ehtiyojini qondirishga ixtisoslashgan, diniy ekstremistik xususiyatlarga ega bo‘lgan va terrorchilik faoliyati olib boradigan jinoiy tuzilmalar paydo bo‘lishi va samarali faoliyat ko‘rsatishining sabablarini hamda ularni bartaraf etish, zararsizlantirish bilan bog‘liq muammolarni batafsil yoritib berish imkoniga ega emas. Hozirgi kunda kriminologiyada jinoyatchilikda uyushganlikni, shu jumladan uning barcha darajalardagi shakllarini tadqiq etishda tizimli nazariya yo‘nalishi yuqoridagi ta’limotlarning hammasidan mukammalrog‘idir. Ushbu yo‘nalish uyushgan jinoyatchilikni ijtimoiy tizim (sistema) sifatida talqin etadi. Lekin uyushgan jinoyatchilikning ijtimoiy tizim sifatida qanday holatda mavjudligi xususida ushbu yo‘nalish tarafdorlari o‘rtasida kelishmovchiliklar bor. Nemis kriminologi G. Shnayderning ta’kidlashicha, kriminologiyadagi tizimli-nazariy yondashuv yo‘nalishida uyushgan jinoyatchilikning ijtimoiy tizim sifatida yuzaga kelishi va mavjudligi masalasida uch xil qarash mavjud. Birinchi qarashga asosan, uyushgan jinoyatchilik alohida madaniy qadriyatlar tizimi doirasidagi muayyan xulq-atvor natijasida yuzaga keladigan an’anaviy norasmiy tizimdir. Bunda Italiya janubida nafaqat qarindoshlik, balki ishbilarmonlik asosida shakllangan «oila» konsepsiyasi yotadi 4 . 3 Qarang: Шнайдер Г. Й. Криминология / Пер. с нем. – М., 1994. – С. 51–52. 4 Qarang: Ianni, Francis A.I. A Family Business. – L., 1972.

Ikkinchi qarash vakillari uyushgan jinoyatchilikni jinoiy olamning malakali vakillaridan iborat norasmiy tuzilma deb hisoblaydilar. Ularning fikricha, malakali jinoyatchilar, birinchidan, qonunga xilof xatti-harakatda ishtirok etadiganlarga; ikkinchidan, jinoyat sodir etishda bevosita ishtirok etadiganlar va chetda turib turli xizmatlar ko‘rsatuvchilarga; uchinchidan, olinadigan foydadan ulushi kafolatlanganlarga bo‘linadi. Uyushgan jinoyatchilar politsiyaning ular sodir etadigan jinoyatlarni fosh etish imkoniyatini har qanday holda ham baholay oladigan parda ortidagi «tadbirkorlar»dir. Bunday huquqbuzarlar doimo jinoyat sodir etishni osonlashtirishga xizmat qiluvchi maslahatchilar, qo‘riqchilar va rejalashtiruvchilarga muhtojdirlar 5 . Uchinchi qarashga muvofiq, uyushgan jinoyatchilik – samarali rasmiy jamoatchilik tuzilmasi, mustahkam byurokratik tuzilishga ega bo‘lgan tirik ijtimoiy organizm. Uning foydani ko‘paytirishga hamda adliya organlarini sotib olish orqali tavakkalchilikni kamaytirishga xizmat qiluvchi puxta rejalashtirilgan va samarali iyerarxik va avtoritar tashkiloti mavjud 6 . Yuqorida ko‘rib chiqilgan tuzilmaviy yondashish bilan tizimli yondashishdagi barcha qarashlar bir-birini to‘ldirib, jinoyatchilikda uyushganlikni, uning barcha darajadagi shakllarini, shu jumladan uyushgan jinoiy tuzilmalar faoliyatining ijtimoiy sabablarini batafsil tadqiq etishga imkon beradi. Shuni qayd etib o‘tish kerakki, G‘arbiy Yevropa uyushgan jinoyatchiligi professional jinoiy tuzilmalarning norasmiy tizimi shaklida, AQShdagi uyushgan jinoyatchilik samarali rasmiy jamoatchilik tuzilmasi, ya’ni mustahkam byurokratik tuzilishga ega bo‘lgan tirik ijtimoiy organizm sifatida ko‘rinsa, sobiq Ittifoq davlati hududidagi ko‘pgina mustaqil mamlakatlarda esa uyushgan jinoyatchilik an’anaviy professional jinoyatchilikning jamiyat rasmiy tuzilmalari bilan chatishib, mustahkam byurokratik tuzilishga ega bo‘lgan ana shunday organizmlar tizimi sifatida namoyon bo‘lmoqda. 5 Qarang: Mack Jobn A. The Crime Industry. Westmead / Farnbrought, 1975; Kerner Hans – Jurgen: Verbrechenswirklichkeit und Strafverfolgung. – Munchen, 1973. 6 Qarang: Cressey, Donald R. / David A. Ward (Hrsq.): Delinquency, Crime and Social Process). – N.Y. – Evanston – L., 1969.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1.O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 1992. 2..Mejdunarodniy pakt o grajdanskix i politicheskix pravax. Mejdunarodnaya zashita prav i svobod cheloveka. Sbornik dokumentov. M.: Yurid.lit., 1990 g. 3. .Osnovniye prinsipi nezavisimosti sudebnix organov. Mejdunarodniye prava i svoboda cheloveka: Sbornik dokumentov. M: Yurid.lit., 1990 g. 4. Vseobshaya deklaratsiya prav cheloveka. – Prava cheloveka. Osnovniye mejdunarodniye dokumenti: Sbornik dokumentov. M.: Mejdunarodniye otnosheniya. 1989 g. – S. 134-142. 5. Konvensiya o pravovoy pomoshi i pravovix otnosheniyax po grajdanskim, semeynim i ugolovnim delam. (Xo‘jalik va huquq Xozyaystvo i pravo. – Tashkent. 1997, №1-2. S. 58-76). 6. Ugolovno-protsessualniy kodeks Respubliki Uzbekistan. – T.: Adolat, 1999. 7. «O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o‘zgartishlar va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasining 2001 yil 7 dekabrdagi Qonuni.

O'xshashlar

Jinoyatchilikning sabablari

Jinoyatchilikning oldini olish

Jinoyatchilikning sabab va sharoitlari

Jinoyatchilikning sabablari to‘g‘risidagi nazariyalar

Bugungi jinoyatchilikning sabab va sharoitlari tavsifi