Bugungi jinoyatchilikning sabab va sharoitlari tavsifi

Bugungi jinoyatchilikning sabab va sharoitlari tavsifi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

86 KB

Ko'chirib olish

Bugungi jinoyatchilikning sabab va sharoitlari tavsifi Reja: 1. Hozirgi jinoyatchilikning sabab va sharoitlari 2. Mustaqillik yillarida respublika hududidagi jinoyatchilik bilan bog‘liq vaziyatni taqozo etgan omillarni tahlil qilish

Bugungi jinoyatchilikning sabab va sharoitlari tavsifi Kriminologik adabiyotlarda ayrim olimlar iqtisodiy boshqa birlari esa psixologik omillarni jinoyatchilikning birlamchi sababi qilib ko‘rsatishadi. Bu o‘rinda shuni ta’kidlab o‘tish lozimki, iqtisodiy omillar jinoyatchilik sabablari kriminologik zanjirining dastlabki halqalari bo‘lib ular jinoyatchilik bilan ijtimoiy va shaxsiy ong orqali bilvosita bog‘liqdir. Jamiyatdagi salbiy iqtisodiy omillarning jinoiy xatti-harakat negizi bilan bog‘liqligi shundan iboratki, bu omillar ijtimoiy va shaxsiy ongga ta’sir qilib, ularda har qanday jinoyatning «bevosita» sababi bo‘lgan umuminsoniy axloqqa, ma’naviyatga, huquqqa zid qarashlar, xulq va odatlarni shakllantiradi, ularni jonlantiradi va mustahkamlaydi. Bu jinoyatchilik sabablarini tushuntirishda iqtisodiy omillarni psixologik omillardan keyin ikkinchi darajali qilib ko‘rsatish emas, balki jinoyatchilikning jamiyatda bo‘lishini taqozo qiladigan, alohida turdagi va muayyan jinoyatlarning sodir qilinishini belgilab beradigan jamiyat ijtimoiy hayotining barcha sohalaridagi, asosan salbiy xususiyatga ega bo‘lgan hodisa, voqyea va jarayonlarning bir-biri bilan uzviy bog‘liqligini va ularning jinoyatchilik sabablari iyerarxiyasidagi o‘rnini aniq ko‘rsatish kerakligini bildiradi. Har qanday jamiyatda, shuningdek, bizning jamiyatimizda ham shunday ijtimoiy hodisa, voqyea va jarayonlar borki, ular ijtimoiy hayotning qaramaqarshiliklarida namoyon bo‘lib, shaxsiyatparastlik psixologiyasini, u bilan bog‘liq bo‘lgan jinoyatchilikni oziqlantiradi va qo‘llab turadi, shaxsiyatparastlikning muayyan jinoiy tajovuzlarda ko‘rinishiga ko‘maklashadi. Jamiyat ijtimoiy hayotining barcha sohalaridagi munosabatlar darajasi undagi ijtimoiy qarama-qarshiliklarning mohiyatini, uning xususiyatini belgilab beradi. Bu qarama-qarshiliklar kelib chiqishi bo‘yicha obyektiv xarakterdagi, ya’ni jamiyat rivoji qonuniyatlari bilan belgilangan ijtimoiy hayotdagi ziddiyatlar va subyektiv holatlar: obyektiv qiyinchilik va qaramaqarshiliklarni, ularning kishilar ongiga salbiy ta’sirini, shuningdek, ularning xulqiga bevosita kriminogen ta’sir qilishni kuchaytiruvchi va chuqurlashtiruvchi amaliy faoliyatdagi kamchiliklar, xatolar, buzilishlar va imkoniyatlarni boy berishlardir.

Hozirgi jinoyatchilikning sabab va sharoitlari majmuida istiqlolgacha bo‘lgan davrda jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy-ma’rifiy, siyosiy-mafkuraviy, tashkiliy-boshqaruv sohasidagi salbiy omillar asorati va oqibati o‘zining o‘rnini haligacha ham yo‘qotgani yo‘q. Bu salbiy jarayonning asorat va oqibatlari quyidagilar bilan izohlanadi: 1. O‘tish jarayoni respublikada juda noqulay iqtisodiy-ijtimoiy sharoitda boshlandi. Aholining mutlaq ko‘pchiligi qashshoqlikda kun kechirayotgan edi. Aholining demografik tarkibi boqimondalarning soni ko‘p bo‘lishini oldindan belgilab qo‘ygan edi. Respublika aholisining deyarli to‘rtdan uch qismi o‘zining eng zaruriy ehtiyojlarini ham qondirishga qodir emas edi. 2. Ma’muriy buyruqbozlik usulida jamiyatni boshqarish davrida aholining ko‘pchiligida shakllangan bir tekischilik psixologiyasining mavjudligi. Bunday sharoitda odamlar o‘z imkoniyatini ishga solmaydi, balki yulg‘ichlik, mehnatsiz daromad olish, ijtimoiy to‘lovlardan tekinga foydalanish hisobiga yaxshi turmushni ta’minlashning nomaqbul yo‘llarini topishga urinadi. Bir tekischilik yuz berayotganini va o‘z mehnati baholanmaganini ko‘rgan odam esa ranjiydi, uning tafakkuri o‘zgaradi. 3. Bozor iqtisodiga o‘tish davrida islohotlarni amalga oshirishdek mas’uliyatli vazifalarni bajarishda ayrim shaxslarning suiiste’molchiliklari, xato va kamchiliklari. Islohotlar rivoji xalq o‘z taqdirini ishonib topshirgan rahbarlariga ham bog‘liq. Biz jamiyatni qonun asosida va qonun yordamida boshqarishga ahd qilgan ekanmiz, islohot qismatini ayrim rasmiyatchilar qo‘liga topshirib qo‘ymasligimiz zarur. Ming afsuslar bilan aytishimiz kerakki, olijanob va ulug‘vor niyatlar, odamlarning g‘am va tashvishlari, muammo va yumushlari chetda qolib, vazifada o‘tirgan ayrim mansabdorlar o‘yinchiga aylanib, bir-birlarini joylarini olish, amal talashish bilan ovora. Shu kabi irkit harakatu intilishda yurganlar bu besh kunlik dunyoni, oxiratni mutlaqo o‘ylamaydilar. Ularga insof, mehru oqibat tushunchalari mutlaqo begona... Ular qo‘l ostidagi odamlarga yetarli e’tibor bermaydi, o‘zidan yuqori odamlar oldida esa, sakkiz bukilib salom beradi. Ishni bilmaydi desangiz, o‘z manfaati yo‘lida shunday ishlatadiki, hayron qolasiz...

Bugungi o‘tish davridan foydalanib, ba’zi bir nafs balosi girdobiga tushgan rahbarlar o‘z manfaatini ko‘zlab, nopok yo‘llarga, hatto jinoyat yo‘liga o‘tib ketayotgan hollarni uchratish mumkin. 4. Ma’muriy buyruqbozlikning, jamiyatda obyektiv ravishda vujudga kelgan va bozor munosabatlariga o‘tish davridagi qiyinchiliklar ta’sirida yana ham chuqurlashgan inqirozning oqibati sifatida miqdor va sifat jihatdan o‘sib kelgan jinoyatchilik, ayniqsa, uning uyushgan, yopiq va qabih turi bo‘lgan korrupsiya va poraxo‘rlikning mavjudligi. Jinoyatchilikning bu turi boshqaruv apparatini izdan chiqaribgina qolmay, bozor asoslarini ham barbod qilishi mumkin. Byurokrat kimsa hadik va mas’uliyatsizlik tufayli jarayonni sekinlashtirib qo‘ysa, poraxo‘r ko‘pincha ko‘ra-bila turib, o‘z manfaatini o‘ylab davlat va xalq manfaatlariga zid qarorlarni qabul qiladi. Har bir davlat tarixida yangi ijtimoiy sifat holatiga o‘tish, afsuski, korrupsiya va jinoyatchilik kabi jirkanch hodisa bilan birga yuz bergan. Shu bilan birga, jinoyatchilikning o‘sishi nafaqat islohotlar yo‘liga jiddiy to‘siq, balki o‘tish davrida belgilangan maqsadlarga erishishga ham qarshi bevosita tahdid tug‘diradi. Markaziy Osiyoning boshqa davlatlari singari O‘zbekiston Respublikasi ham bundan xoli emas. Korrupsiya va jinoyatchilikka qarshi kurash muammolariga bizdagi qiziqish aslo bejiz emas. Albatta, bu borada keng tarqalgan va umum e’tirof etilgan bir fikrni, ya’ni totalitarizmdan demokratiya va bozor munosabatlariga o‘tishdek murakkab davr mohiyatan asosiy siyosiy, iqtisodiy va madaniy tuzilmalarni sindirib tashlashni anglatadi, bu esa axloq-odob me’yorlariga salbiy ta’sir etadi va jinoyatchilik hamda korrupsiya muqarrar ravishda kuchayadi, degan xulosani eslatib o‘tish mumkin. Lekin bu hodisalar davlatimizning xavfsizligi, barqarorligi va pirovardida yosh istiqlolimizga qanday tahdid solishini chuqur tushunish uchun, aftidan, birgina shu ta’rifning o‘zi kamlik qiladi 1 . Mustaqillik yillarida respublika hududidagi jinoyatchilik bilan bog‘liq vaziyatni taqozo etgan omillarni tahlil qilish da O‘zbekiston Prezidenti Islom Karimovning «O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida xavfsizlikka tahdid, barqarorlik 1 Qarang: Каримов И . А . Хавфсизлик ва барқарор тараққиѐт йўлида . – Т ., 1997. – Б . 47.

shartlari va taraqqiyot kafolatlari» asari metodologik asos hisoblanadi. Asar muqaddimasida mustaqillikni qo‘lga kiritgan davlatlar, birinchidan , o‘z xavfsizligi va barqarorligi yo‘lida tahdid bo‘lib turgan muammolarni baholashga yetarli darajada jiddiy munosabatda bo‘lmayotgani; ikkinchidan , bu tahdidlarni oldindan ko‘ra bilishga hamma vaqt ham muvaffaq bo‘linmayotgani, ular kutilmaganda ro‘y berayotgani; uchinchidan , katta qurbonlar, kulfatlarga sabab bo‘layotgani, eng fojialisi – insonlar qurbon bo‘layotgani; to‘rtinchidan , beqaror, adovatli vaziyat vujudga kelayotgani; beshinchidan , ijtimoiy rivojlanish va taraqqiyot jarayonlari sekinlashayotgani, va nihoyat, oltinchidan, aholida ertangi kunga ishonchsizlik, o‘z hayotidan, qarindosh-urug‘lari va yaqin kishilarining hayotidan xavotir hissi uyg‘onayotganligi ko‘rsatib o‘tilgan 2 . Bugun dunyo miqyosida yuz berayotgan voqealar va vujudga kelgan vaziyat yuqoridagi barcha holatlarning hayotda o‘z tasdig‘ini topayotganligini, bu esa, o‘z navbatida, barcha davlatlar qatori O‘zbekistondagi kriminogen vaziyatga ham salbiy ta’sir ko‘rsatmay qolmasligini isbotlashga hojat bo‘lmasa kerak. Prezident Islom Karimov o‘sha davrda butun dunyo miqyosida va mintaqalar darajasida vujudga kelayotgan tashqi munosabatlarni tanqidiy tahlil qilar ekan: bir qancha mamlakatlarda keskin siyosiy kurash borayotgan bir vaqtda demokratiya asoslarining ba’zan qiyinchilik bilan qaror topishi; milliy o‘zlikni anglashning faol jonlanishi hamda millatlar va ayrim elatlarning o‘z taqdirini o‘zi belgilashga intilishi; etnik va millatlararo ziddiyatlarning saqlanib qolishi; qotib qolgan mafkuraviy aqidalarning qadrsizlanishi hamda siyosiy va diniy ekstremizmning turli shakllari kuchayib borishi; dunyoning katta qismida iqtisodi zaif, aholisi qashshoq yashayotgan mamlakatlar saqlanib qolishi; mamlakatlar, xalqlar o‘rtasida, bir mamlakat ichida esa ayrim ijtimoiy guruhlar o‘rtasida iqtisodiy va ijtimoiy tabaqalanish kuchayib borishi – bularning barchasi dunyo hali ham avvalgidek mo‘rt bo‘lib turganligi va avaylab munosabatda bo‘lishni talab qilayotganligini, bizni qurshab turgan olam g‘oyat murakkab va muammoli ekanligi, shunday bo‘lib qolayotganligi va yaqin istiqbolda ham shunday bo‘lib 2 Qarang: Каримов И . А . Хавфсизлик ва барқарор тараққиѐт йўлида . – Т ., 1997. – Б . 18–19.

qolajagi haqida xulosa qiladi. Ushbu voqyea, hodisa va jarayonlarning aksariyat qismi respublikamiz tashqarisida yuz berishiga qaramay, ularning O‘zbekistondagi tinchlik va barqarorlikka salbiy ta’sirini, shuningdek, jinoyatchilikning sabab va sharoitlarini oziqlantirishini va kuchaytirishini hyech qachon esdan chiqarmaslik kerak. Va nihoyat, bugungi kunda biz jamiyatda jinoyatchilik va korrupsiyaning kuchayishi, ayniqsa, davlat organlari, xususan, huquqni muhofaza qiluvchi organlar faoliyatida adolatsizlik, suiiste’molchilik, xato va kamchiliklar ko‘payib borishi aholining noroziligini keltirib chiqarish orqali jamiyatdagi barqarorlikni buzishi va kriminogen vaziyatni murakkablashtirishi mumkinligini nazardan chetda qoldirmaslik lozim. Hozirgi kunda korrupsiya jamiyat ijtimoiy hayotining barcha sohalari bilan uzviy bo‘lgan eng xavfli va murakkab hodisadir. Tamagirlik, to‘rachilik, poraxo‘rlik, kibr-havo, korrupsiya nihoyatda yuqumli va xavfli kasallikdir. O‘z vaqtida uning oldi olinmasa, bu maraz butun jamiyat tanasiga yoyilishi va uni halok qilishi mumkin. Bu illat, avvalo, shu kasalga mubtalo bo‘lgan odamning o‘zini yeb ishdan chiqaradi. Uning iymonini, oxiratini xonavayron qiladi. So‘ngra, boshqa insonlarni, asta-sekin butun jamiyatni yemirishga o‘tadi 3 . Jinoyatchilikning sabab va sharoitlari majmuidagi tashkiliy-boshqaruv tizimiga oid kriminogen omillar haqida O‘zbekiston Prezidenti Islom Karimov quyidagi fikrlarni bildiradi: – tergov va sud idoralarida og‘ir jinoyatlarni sodir etganlarga nisbatan asossiz ravishda yengillik berish hollari ko‘p uchramoqda. Ayrim insofsiz va diyonatsiz sudyalarning «marhamati» tufayli jinoyatchilar qonuniy jazodan qutulib ketmoqda; – xalq nonini tuya qilayotganlarga nisbatan keskin choralar ko‘rilma-yapti. Zimmasiga yuklatilgan vazifani bajarmasa, bu idoraning nima keragi bor? Poraxo‘rlik uchunmi? Oddiy fuqaroni himoya qilish uchun emasmi? Tabiiy savol tug‘iladi: militsiya o‘z burchini bajarmasa, bojxona xodimlari poraxo‘r bo‘lsa, prokuror zaif, o‘yinchi bo‘lsa, hokimlarning qulog‘i kar, ko‘zi ko‘r bo‘lsa, oddiy 3 Каримов И.А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. Т. 2. – Т., 1996. – Б. 200.

fuqaro kimga boradi? Uni kim himoya qiladi? Uning g‘amini, tashvishini kim chekadi? Qani adolat, qani haqiqat? Shu ishni bajarmasa yelkasiga pogon taqqanlar nega kerak? Nima uchun ularga otning kallasidek oylik berib qo‘yibmiz? Nima uchun shuncha sharoit yaratib berdik? Odamlarni himoya qilish uchun emasmi? Oddiy odamlar, xalq ana shu voqealarni, qing‘irliklarni ko‘radi-da, unda hammasi quruq gap, adolat yo‘q, bo‘lmagan va bo‘lmaydi ham degan fikr tug‘iladi. Eng yomoni shunda 4 ; – jamiyatda jinoiy «xufiyona iqtisodiyot»ning mavjud bo‘lishi uyush-gan jinoyatchilikni keltirib chiqaradi. Davlat hokimiyati tuzilmalarining turli bo‘g‘inlari va turli darajalari vakillari ham uning yo‘ldan ozdiruvchi ta’siriga tushib qoladi. Korrupsiya vujudga kelib, u eng avvalo uyushgan jinoiy tuzilmalarga madadkor bo‘lish yoki to‘g‘ridan-to‘g‘ri yordam berish uchun davlat xizmatining imkoniyatlaridan foydalanadi. Bu esa jinoyatchilik va korrupsiya jamiyatga keltiradigan salbiy oqibatlar tufayli jamiyat xavfsizligi va barqarorligiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri tahdiddir 5 ; – huquqni muhofaza qilish organlaridagi poraxo‘rlikni olib ko‘raylik. Hech narsa odamlarni huquqni muhofaza qilish organlari tizimidagi poraxo‘rlik kabi chalg‘itib, buzmaydi. Agar sudya sotqin bo‘lsa, prokuror sotilgan bo‘lsa, militsiya jinoiy mafiya bilan bog‘liq bo‘lsa, fuqarolar qonunga, davlatga qanday ishonsin?! Mening bu sohada tartib o‘rnatishdagi, tozalashdagi ishtirokimni bilishni xohlasangiz, aytaman: ha, ishtirok etganman. Bizda shunday tizim yaratilganki, jinoiy unsurlar hokimiyat bilan birlashib keta olmaydi; – viloyat va tumanlarda korrupsiya degan balo, ya’ni poraxo‘rlik, tama-girlik, xizmat vazifasini suiiste’mol qilish kabi illatlar uchrab turayotganini inkor etib bo‘lmaydi. Qonunga zid bo‘lgan bunday xunuk holatlar bilan murosa qilishga chek qo‘yishning vaqti keldi; – ochig‘ini aytish kerakki, keyingi yillarda qonun ustuvorligi va adolat-ni ta’minlashda ayrim birinchi rahbarlar prinsipiallik ko‘rsata olmadi, atrofida 4 Каримов И.А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. – Т., 1993. – Б. 39. 5 Каримов И.А. Хавфсизлик ва барқарор тараққиѐт йўлида. – Т., 1997. – Б. 47.

girdikapalak bo‘lib yurgan har xil xushomadgo‘y kimsalarga, tanish-bilish, qarindosh-urug‘lariga nisbatan sezgirligi va qat’iyatini yo‘qotdi. Va eng achinarli tomoni shuki, jinoyat yo‘liga o‘tgan, qing‘ir-qiyshiq ishlar bilan shug‘ullanib yurgan buzg‘unchi odamlarning ta’siriga tushib qoldi; – ming afsuski, ko‘pgina holatlarda o‘zi shu yurtda tug‘ilib o‘sgan, uning suvini ichgan tuppa-tuzuk ba’zi insonlar mas’ul lavozimni egallagach, to‘rt-besh yil davomida boshi aylanib, irodasi susayib, o‘zini yo‘qotib qo‘yib, oqni qoradan ajratishga zaif bo‘lib qolar ekan. Bu esa, muhitning buzilishiga, adolatsizlikka sabab bo‘ladi. Muhit buzilgan joyda esa, rahbarga ishonch va hurmat yo‘qoladi, ish o‘rniga guruhbozlik, o‘zaro ziddiyat va nizolar kuchayadi, yurtdan baraka ko‘tariladi 6 ; – tabiatida sotqinlik xususiyati bo‘lgan odam rahbarlik kursisiga o‘tirib qolsa bormi, u yerda osoyishtalik yo‘qoldi deyavering. Ikkita odamning, ikkita mamlakatning o‘rtasidagi urushni ham aynan shunday odamlar boshlab beradi. Shu bois bunday odamlardan ogoh bo‘lishimiz, ularga yonimizda o‘rin bo‘lmasligi lozim 7 . O‘zbekiston Prezidenti Islom Karimov tarixiy tajriba va hozirgi amaliyotni, shu jumladan ba’zi yangi mustaqil davlatlardagi voqeliklarni tahlil qilgan holda korrupsiya va jinoyatchilikning kriminogen xususiyatlari haqida shunday xulosalar qiladi: 1) ma’muriy-buyruqbozlik tizimi bilan «xufiyona» iqtisodiyotning manfaatlari obyektiv ravishda birlashishiga imkon beradi, korrupsiya domiga ilingan amaldorlar shaxsiy boylik orttirish maqsadlarini va urug‘aymoqlarning manfaatlarini davlat manfaatlaridan ustun qo‘yadi, mamlakatning siyosiy va iqtisodiy yo‘liga hamda aholining aksariyat qismiga tuzatib bo‘lmaydigan zarar yetkazadi; 2) ularning avj olishi davlatning konstitutsiyaviy asoslarini yemiradi, fuqarolarning huquq va erkinliklari jiddiy tarzda buzilishiga olib keladi, 6 Каримов И.А. Мамлакатни модернизация қилиш ва иқтисодиѐтимизни барқарор ривожлантириш йўлида. Т. 16. – Т., 2008. – Б. 131– 132. 7 Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т., 2008. – Б. 55.

jamiyatning eng oddiy huquqiy tartibot va jamoat tartibini saqlab turish qobiliyatidan mahrum bo‘lishiga olib keladi; 3) jamiyatning ma’naviy-axloqiy asoslarini yemiradi, uning a’zolarining fuqarolik mavqeini yo‘qqa chiqarish uchun sharoit yaratadi; 4) fuqarolar ongida, ayniqsa, yosh avlodning bir qismida, hayotda yuksak turmush darajasiga erishishning asosiy usuli qonunga xilof faoliyat bilan bog‘liq, degan mutlaqo axloqqa zid nuqtai nazar shakllanishi va qaror topishiga xizmat qiladi; 5) jinoiy yo‘l bilan topilgan pul egalari jamiyatning hokimiyat tuzilmalariga chiqib olishga intiladilar, jinoyat olamining nufuzli shaxslari avvaliga nopok daromad manbalarini saqlab qolish, ulardan kafolatli foydalanish maqsadida hokimiyat tuzilmalari bilan aloqa bog‘lash va bu aloqani mustahkamlashga, so‘ng hokimiyatning o‘zini ham qo‘lga kiritishga harakat qiladi; 6) hokimiyat organlarining jinoyatga aralashib qolishi jinoiy tuzilmalarning davlat organlari amaldorlari bilan chatishib ketishiga, ularning turli hokimiyat tarmoqlariga kirib olishi esa mamlakat ichkarisida ham, tashqarisida ham davlatga ishonchsizlikni oshiradi; 7) nopok yo‘l bilan boylik orttirganlar jazodan qutulib qolish va o‘zlarining jinoiy sarmoyalarini himoya qilish uchun hamma ishni qilishga, hatto vaziyatni beqarorlashtirishga, ommaviy tartibsizliklarni keltirib chiqarishga shay turadilar; 8) jinoiy usullar bilan boylik va mo‘may pul orttirgan kimsalar yangi huquq himoyachilari va hatto demokratiya uchun jafo chekkan kurashchilar sifatida siyosatga kirib olishga harakat qiladilar. Ular avvaliga o‘z xalqini aldab kapital to‘playdi, keyin demokratiya va adolatni ro‘kach qilgan holda jamoatchilik fikrini aldab, siyosiy obro‘ orttirishga, hatto o‘z manfaatlari yo‘lida respublikadagi vaziyatga ta’sir ko‘rsatishga urinayotgan tashqi kuchlarga xizmat qiladilar; 9) mamlakatining halol fuqarolarini tadbirkorlikdan chetlatadi, shuningdek, chet ellik sheriklarda ishonchsizlik uyg‘otadi va ularni cho‘chitadi, mamlakatni g‘oyat muhim kapital mablag‘lar manbaidan, texnologiyalar va tajribadan, jahon

iqtisodiy tizimining sog‘lom, «sof» qismiga qo‘shilish imkoniyatidan mahrum qilishga xizmat qiladi; 10) jinoiy guruhlar tomonidan iste’mol bozorlarining butkul egallab olinishiga, qonunsiz ravishda qo‘lga kiritilgan kapitallarning xo‘jalik va tijorat tuzilmalari orqali qonuniylashtirib olinishiga imkon yaratib beradi. Bundan tashqari, istiqlolning dastlabki yillarida jamiyatda jamoat tartibini saqlash va xavfsizlikni ta’minlash, fuqarolar huquq va erkinliklarini har qanday jinoiy tajovuzlardan himoya qilish bo‘yicha sobiq Ittifoq davridan qolgan asoratlar oqibatida quyidagi muammo, xato va kamchiliklar jinoyatchilikning sabab va sharoitlari zanjirida yaqqol namoyon bo‘ldi: – huquqni muhofaza qilish organlari o‘zaro hamkorlikdagi faoliyati-ning to‘g‘ri tashkil etilmaganligi; – huquqni muhofaza qilish organlarining keng jamoatchilikdan ajralib qolganligi, jamoat birlashmalari bilan jinoyatlarning profilaktikasi borasidagi hamkorlik mexanizmining yaratilmaganligi va tashkil etilmaganligi, natijada xalqning xodimlarga nisbatan ishonchi yo‘qolishiga olib kelganligi; – shuningdek, huquqni muhofaza qilish organlari xodimlari malakasini oshirish va ulardagi kasbiy bilimlarning yetarliligiga e’tiborsizlik, xodimlarning joy-joyiga qo‘yilmaganligi, bu bilan kadrlarni tanlash va joy-joyiga qo‘yish mezonlarining buzilganligi; – profilaktika faoliyatini olib boruvchi davlat organlari va ularning quyi bo‘g‘ini faoliyatining to‘g‘ri tashkil etilmaganligi; – huquqni muhofaza qiluvchi organlar uchun kadrlar tayyorlovchi o‘quv yurtlarida yoshlarga bilim berish va ularni kasbga tayyorlash ishlarining yetarli emasligi; – huquqni muhofaza qiluvchi organlarning jinoyatlarning oldini olish va unga qarshi kurash faoliyatini tashkil etishda moddiy-texnik ta’minotning yetarli emasligi (aloqa va transport vositalari).

Bugungi kunda xalqaro terrorizm, ekstremizm, tobora ko‘lami kengayib borayotgan narkoagressiya kabi balo-qazolar respublikamizdagi jinoyatchilikning sabab va sharoitlari zanjiridagi kriminogen omillarni oziqlantirmoqda va kuchaytirmoqda. Bu mamlakatimizning hozirgi kuni va kelajagi uchun jiddiy tahdidga aylanayotganligini unutmaslik kerak. Bundan tashqari, keyingi vaqtda biz turli buzg‘unchi va muayyan tashqi kuchlarning yurtimizdagi vaziyatni izdan chiqarish, konstitutsiyaviy tuzumni ag‘darish, o‘zlarining uzoqni ko‘zlagan qabih rejalarini amalga oshirish va mamlakatimizning mustaqil tashqi siyosat yo‘lini o‘zgartirish, o‘z strategik manfaatlariga javob beradigan taraqqiyot modelini zo‘ravonlik bilan joriy etishga qaratilgan urinishlarining guvohi bo‘ldik 8 . Shuni alohida qayd etish joizki, yuqoridagi kriminogen xususiyatga ega omillar: giyohvandlik; «ommaviy madaniyat»; mintaqaviy mojarolar; jahon iqtisodiy inqirozi; globallashuv; ekologik va boshqa shu kabi xalqaro xususiyatga ega buzg‘unchi g‘oyalar, hodisa, voqea va jarayonlar ta’sirida kuchaytirilmoqda. O‘zbekiston Prezidenti Islom Karimov o‘zining «Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch» asarida va oxirgi yillardagi ma’ruza hamda intervyularida respublikadagi tinch-osoyishta hayotga, barqaror taraqqiyotga, ayniqsa, barkamol avlod shaklanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatayotgan quyidagi kriminogen xususiyatga ega omillarni: – kommunistik mafkura va uning axloq normalaridan voz kechilgani-dan so‘ng jamiyatda paydo bo‘lgan g‘oyaviy bo‘shliqdan foydalanib, chetdan biz uchun mutlaqo yot bo‘lgan, ma’naviy va axloqiy tubanlik illatlarini o‘z ichiga olgan «ommaviy madaniyat» yopirilib kirib kelayotganligini; – «ommaviy madaniyat» degan niqob ostida axloqiy buzuqlik va zo‘ravonlik, individualizm, egotsentrizm g‘oyalarini tarqatish, kerak bo‘lsa, shuning hisobidan boylik orttirish, boshqa xalqlarning necha ming yillik an’ana va qadriyatlari, turmush tarzining ma’naviy negizlariga bepisandalik, ularni qo‘porishga qaratilgan xatarli tahdidlar mavjudligini; 8 Каримов И.А. Инсон, унинг ҳуқуқ ва эркинликлари – олий қадрият. Т. 14. – Т., 2006. – Б. 69.

– hozirgi vaqtda axloqsizlikni madaniyat deb bilish va aksincha, asl ma’naviy qadriyatlarni mensimasdan, eskilik sarqiti deb qarash bilan bog‘liq holatlar bugungi taraqqiyotga, inson hayoti, oila muqaddasligi va yoshlar tarbiyasiga katta xavf solayotganligini; – ma’naviy hayotimizga jiddiy xavf soladigan yana bir illat sotqinlik ekanligi, u har qanday yovuzlikning manbai ekanligini; – globallashuv jarayonining hozirgi sharoitda mafkuraviy ta’sir o‘tka-zishning nihoyatda o‘tkir quroliga aylangani, har xil siyosiy kuchlar va markazlarning manfaatlariga xizmat qilayotganini; – qayerda beparvolik va loqaydlik hukm sursa, eng dolzarb masalalar o‘zibo‘larchilikka tashlab qo‘yilsa, o‘sha yerda ma’naviyat eng ojiz va zaif nuqtaga aylanishini 9 ; – hozirgi kunda g‘oyaviy muxoliflarimiz, ma’naviyatimizga qarshi kuchlar aholimizga, ayniqsa yoshlarimizga nisbatan axborot xurujlari uyushtirishga, «ommaviy madaniyat» shaklidagi puxta niqoblangan tahdid va ta’sirlar o‘tkazishga urinayotganligini; – bunday uzoqni ko‘zlaydigan, aniq maqsadlarga ega bo‘lgan turli xuruj va g‘arazli intilishlar, xorijiy markazlar tomonidan katta kuch va mablag‘ sarflanayotgan harakatlar va bu kabi xavf-xatarlar bizga qanday zararli oqibatlar olib kelishi mumkinligini 10 , shuningdek, ularning O‘zbekiston milliy xavfsizligiga, hududdagi ijtimoiy-siyosiy, xususan kriminogen vaziyatga salbiy ta’siri hamda oqibatlarini ilmiy asoslab bergan. Bugungi zamonda mafkura poligonlari yadro poligonlaridan ham ko‘proq kuchga ega. Bu masalaning kishini doimo ogoh bo‘lishga undovchi tomoni shundaki, agar harbiy, iqtisodiy, siyosiy tazyiq bo‘lsa, buni sezish, ko‘rish, oldini olish mumkin, ammo mafkuraviy tazyiqni, uning ta’siri va oqibatlarini tezda ilg‘ab yetish nihoyatda qiyin. Lekin, uning oqibatlari jamiyat a’zolarining kundalik hayoti va faoliyatida, turmush tarzida, insonlarga, Vatanga, xalqiga, uning 9 Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т., 2008. – Б. 51–53. 10 Каримов И.А. Мамлакатни модернизация қилиш ва иқтисодиѐтимизни барқарор ривожлантириш йўлида. Т. 16. – Т., 2008. – Б. 19.

ma’naviyati va qadriyatlariga, kasbiga, oilasi va yaqinlariga, atrofdagilarga bo‘lgan munosabatida asta-sekinlik bilan namoyon bo‘ladi. Bunday oqibatlar dastlab boshqalarga hurmatsizlik, jamiyatda o‘rnatilgan axloq va huquq normalarini mensimaslik, ularga rioya qilmaslik orqali axloqsizlik va qonunga xilof va nihoyat muayyan jinoiy qilmishlarda namoyon bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasi, shuningdek, unga qo‘shni davlatlar hududida sodir etilgan ommaviy tartibsizliklar, terrorchilik va boshqa buzg‘unchilik harakatlari bugungi kunda xalqaro miqyosda turlicha, ayniqsa inson huquqlarini himoya qilish niqobi ostida milliy davlatlar hududiga kirib borayotgan xalqaro ekstremistik, terroristik tashkilotlar, shuningdek, qurolyarog‘, odam va narkotik moddalar bilan savdo qiluvchi uyushgan jinoiy tuzilmalar jinoiy faoliyatining kundan-kunga kuchayib borayotganligi ham respublikadagi kriminogen vaziyatga bevosita ta’sir o‘tkazmoqda. Yurtboshimiz Islom Karimovning «Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch» asarida har qanday insonni eng og‘ir paytlarda ham salbiy va ijtimoiy xavfli, xususan jinoiy qilmish sodir etishdan saqlaydigan o‘zbek xalqi ma’naviyatining mazmun-mohiyati, uni shakllantiradigan asosiy omillar, ma’naviy va moddiy hayot uyg‘unligi, yurtimizda amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli islohotlarning ma’naviy mezonlari haqida, shuningdek, bugungi globallashuv davrida ma’naviy olamimizga bo‘layotgan turli ko‘rinishdagi salbiy ta’sir va tahdidlar hamda ulardan xalqimizni, ayniqsa yoshlarni asrash va himoya qilish bilan bog‘liq muammolar ilmiy asosda batafsil tahlil qilib berilgan.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1.O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 1992. 2..Mejdunarodniy pakt o grajdanskix i politicheskix pravax. Mejdunarodnaya zashita prav i svobod cheloveka. Sbornik dokumentov. M.: Yurid.lit., 1990 g. 3. .Osnovniye prinsipi nezavisimosti sudebnix organov. Mejdunarodniye prava i svoboda cheloveka: Sbornik dokumentov. M: Yurid.lit., 1990 g. 4. Vseobshaya deklaratsiya prav cheloveka. – Prava cheloveka. Osnovniye mejdunarodniye dokumenti: Sbornik dokumentov. M.: Mejdunarodniye otnosheniya. 1989 g. – S. 134-142. 5. Konvensiya o pravovoy pomoshi i pravovix otnosheniyax po grajdanskim, semeynim i ugolovnim delam. (Xo‘jalik va huquq Xozyaystvo i pravo. – Tashkent. 1997, №1-2. S. 58-76). 6. Ugolovno-protsessualniy kodeks Respubliki Uzbekistan. – T.: Adolat, 1999. 7. «O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o‘zgartishlar va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasining 2001 yil 7 dekabrdagi Qonuni.

O'xshashlar

Jinoyatchilikning sabab va sharoitlari

Iqtisodiyot sohasidagi jinoyatlarning sabab va sharoitlari

Alohida olingan jinoyatlarning sabab va sharoitlari

Uyushgan jinoyatchilikning kriminologik tavsifi va ularning oldini olishdagi profilaktik chora tadbirlar

Jinoyatchilikning sababi