Iqtisodiyot sohasidagi jinoyatlarning sabab va sharoitlari - Huquqshunoslik - Referatlar

Iqtisodiyot sohasidagi jinoyatlarning sabab va sharoitlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

98.5 KB

Ko'chirib olish

Iqtisodiyot sohasidagi jinoyatlarning sabab va sharoitlari Reja: 1. Iqtisodiyot sohasidagi jinoyatlarning sabab va sharoitlari 2. Iqtisodiyot sohasidagi jinoyatlarning oldini olish 3. Iqtisodiy jinoyatlarni sodir etishning oldini olish, huquqiy tadbirlarning amalga oshirilishi

Iqtisodiyot sohasidagi jinoyatlarning sabab va sharoitlari Kriminologiyada jinoiy qilmishni yuzaga keltiruvchi vosita g‘arazli maqsaddir. Qiyosan aytganda, g‘arazli maqsad shaxsning xususiyatlari va xislatlarini ifodalaydi. Ya’ni, o‘zining chirkin niyatlariga erishish uchun xatti- harakatlar nimaga qaratilishi, o‘z niyatiga yetishi uchun nimalarni amalga oshirishi lozimligi va bunday faoliyat ko‘rsatuvchi shaxsga nima naf berishi mumkin, degan savollarga javob topish orqali shaxsning aniq xislat larini aniqlash mumkin bo‘ladi. Iqtisodiy jinoyatlarga xos g‘arazli maqsadlarni bilish esa mulkka egalik qilishning ma’naviy va huquqiy jihatlarini shaxs qanchalik e’tirof etganligini ifodalaydi. Maqsad o‘zining uzil-kesilligini g‘araz bilan bog‘laydi va bu jarayon uzoq vaqt shakllanadi hamda jazo va uning qo‘llanishidan aslo cho‘chimaydi. Ta’kidlash joizki, iqtisodiy jinoyatlarni sodir etuvchilar har qanday holatda ham o‘z maqsadlariga yetishga intiladi, biroq ba’zida bu maqsadlar g‘arazli bo‘lmasligi ham mumkin. Ma’lumki, shaxsning jinoiy qilmishi subyektiv jihatdan biror-bir maqsadga qaratilgan va faqat o‘sha shaxsga xos qonuniyatlarga ega. Biroq ba’zida shaxsning jinoiy-huquqiy harakatlarga qaratilgan shaxsiy xislatlari yashirin bo‘lib, shaxs idrok qilmagan bo‘lishi mumkin. Ba’zida, amaliyotdan ma’lum bo‘lishicha, sud va tergov organlari aynan shu kabi yashirin maqsadlar xususida yetarlicha ma’lumotga ega bo‘lmaydilar. Muayyan shaxslarga xos jinoyatlarni sodir etishning ichki qonuniyatlari to‘g‘risida xulosa chiqarishda ruhiy jihatdan chuqur va atroflicha tahlil etish, uning hayot yo‘lini o‘rganish, ayniqsa oilada olgan tarbiyasi va shaxsining shakllanish bosqichlarini bilish katta ahamiyatga ega. Jinoyatchining shaxsini o‘rganishda imkon darajasida unga xos va jinoyat sodir etilishiga olib kelgan kriminogen, shu bilan birgalikda, latent xislatlarni bilish va yuzaki hamda ha- qiqatga zid, aldamchi vaziyatlardan xoli bo‘lish zarur. Ma’lumki, shaxsga bolaligidan boshlab nomaqbul ta’sir etuvchi ho latlarni bilish alohida ahamiyatga ega. Shunga bog‘liq ravishda, aytish mumkinki, g‘arazgo‘ylik ham yoshlikdagi tarbiya jarayonida yo‘l qo‘yilgan xatolarning natijasi bo‘lishi mumkin.

Shuningdek, ta’kidlash joizki, iqtisodiy jinoyatlarning, xususan o‘g‘rilik, talonchilik, bosqinchilik kabi jinoyatlarning sodir etilishi shaxsning ehtiros- laridagi va bolalikdagi ruhiy zo‘riqishlar orqali yuzaga kelgan bo‘shliqning o‘ziga xos ravishda to‘ldirilishi, o‘z o‘rnini topish va shu orqali ishonchsizlik hamda umidsizliklardan qutulish uchun o‘zining moddiy farovonligini ta’- minlashga harakat qilishidir deb tushunish mumkin. Hayot tajribasidan yaxshi ma’lumki, ota-onalarning o‘z farzandlarini jinoiy faoliyatga jalb qilishi kam uchraydigan holdir. Ularning noo‘rin o‘rnak ko‘rsatishlari va bunda qonunga itoat etmasliklari, jamiyat manfaatlariga zid tarzda yashashlari kabilar bolalar ko‘z o‘ngida sodir bo‘ladi va ular shaxsining shakllanishiga salbiy ta’sir etadi. Bu, albatta, o‘smirning bunday salbiy illatlarni to‘lig‘icha qabul qiladi degani emas. Bolaning barcha salbiy xislatlarni olishi uchun o‘z shaxsiy xislatlaridagi ehtiroslar ota-onasiniki bilan mos kelishi lozim. Agar bunday xislatlar bolada bo‘lmasa, u ota-onasidan mavjud xislatlarni qabul qilmaydi. Iqtisodiy jinoyatlarning alohida guruhlariga va ularni sodir etuvchi shaxslarga xos kriminalistik xususiyatlarning har birini alohida ko‘rib chiqishni quyidagilar taqozo etadi: a) o‘g‘rilik, talonchilik, bosqinchilik, tovlamachilik, firibgarlik jinoyat- larining sabab va sharoitlari; b) o‘zlashtirish orqali mulkni talon-toroj qilish hamda iqtisodiyot asoslari va xo‘jalik yuritish faoliyatidagi jinoyatlarning sabab va sharoitlari. O‘g‘rilik, talonchilik, bosqinchilik, tovlamachilik va firibgarlik jinoyat- lariga xos umumiy sabablar jumlasiga jamiyat taraqqiyotidagi qarama- qarshiliklar, iqtisodiyot taraqqiyotidagi nomaqbul rivojlanishlar; turli tanaz- zul holatlari; jamiyatdagi ijtimoiy-ma’naviy sohadagi kamchiliklar; tar biyaviy ishlarning talab darajasida emasligi; odamlarga to‘ralarcha munosa- batda bo‘lish, tovar-moddiy boyliklarning yetishmasligi, narx-navoning yuqoriligi, pulning qadrsizlanishi kabilar kiradi.

Ushbu jinoyatlarning bevosita sabablari sifatida quyidagi salbiy holat larni ko‘rsatish mumkin: - oila sharoitida, ish, o‘qish va yashash joylarida g‘arazli maqsadlarning shakllanishi; - molparastlik, mol-dunyoga o‘chlik xislatlarining yuzaga kelishi va shakllanishi; - dam olish, hordiq chiqarish maqsadlarining buzilishi, ichkilikbozlik, giyohvandlik, qimorbozlik kabilarga berilish; - o‘zini o‘ylash va mikroguruhlarda zo‘ravonlik kayfiyatlarining yuzaga kelishi; - g‘arazli va g‘arazli-zo‘ravonlik jinoyatlarini sodir etuvchilardagi madaniyat, dunyoqarash va ma’naviyatning pastligi; O‘g‘rilik, talonchilik, bosqinchilik, tovlamachilik, firibgarlik jinoyat larining sodir etilishiga omil bo‘lib hisoblanuvchi quyidagi holatlarni ko‘rsatish mumkin: - uy-joylar va mulklar saqlanadigan joylarni qo‘riqlash hamda texnika muhofazasining yo‘qligi; - o‘z ixtiyoridagi yoki javobgarligidagi mulkni saqlovchi moddiy javobgar shaxslarning zarur saqlash choralarini ko‘rmaganligi; - huquqni muhofaza etuvchi organlarning javobgar shaxslarni o‘z vaqtida javobgarlikka tortmasligi va jinoyatchilarni o‘z vaqtida qidirib topmasligi hamda nazorat ostidagi shaxslar bilan zarur profilaktika ishlarini olib bormaganligi; - jabrlanuvchilarning viktim holatlari, ya’ni firibgarlik, bosqinchilik jinoyatlarining keskin tus olishini yuzaga keltiruvchi g‘araz, johillik kabilarni qo‘zg‘atishlari yoki o‘tkinchi shaxslar bilan muloqotda bo‘lish orqali o‘g‘rilik, talonchilik va tovlamachilik jinoyatlariga yo‘l ochib berish; - iqtisodiy munosabatlarni muvofiqlashtiruvchi huquqiy manbalarning talab darajasida bo‘lmasligi va oqibatda mulkiy nizolarni hal etishda jabrlanuvchilarning jinoiy tizimlarga murojaat qilishi kabilar. Iqtisodiyot sohasidagi va xo‘jalik faoliyatini yuritish jarayonida yuzaga keluvchi o‘zlashtirish jinoyatlari uchun obyektiv va subyektiv sabablar xosdir.

Kriminologiya nuqtai nazaridan kelib chiqib aytish mumkinki, ko‘p hollarda mavjud qarama-qarshiliklar va salbiy vaziyatlar iqtisodiy jinoyat chilikning kelib chiqishiga yo‘l ochadi. Aynan shu tufayli o‘ziga xos tarzda iqtisodiy jinoyatlarni keltirib chiqaruvchi ijtimoiy va individual-ruhiy xusu- siyatlarga ega sabablar yuzaga keladi. Individual-ruhiy xususiyatlar shaxsni molparastlikka jalb etadi va unda pulning qudratiga ishonch hosil qiladi. Oqibatda shaxsda ijtimoiy buzuq ruhiyat shakllanadi. Bozor iqtisodiyoti bilan bog‘liq muammolarning kriminologik tahlili ko‘rsatishicha, ishlab chiqarish, tashkiliy boshqaruv va xo‘jalik muam- molarini yechish asosida amalga oshiriladigan iqtisodiy siyosatga salbiy ta’sir etuvchi bir qator holatlar mavjud. Shu bois, iqtisodiyot sohasidagi mavjud turli salbiy holatlar hali-hanuz saqlanib turibdi. Ushbu holatlarni qiyosan uchta guruhga bo‘lish mumkin: a) ijtimoiy- iqtisodiy; b) tashkiliy-boshqaruv; v) ma’naviy-ruhiy. Ijtimoiy-iqtisodiy holatlarga quyidagilar kiradi: - pulning qadrsizlanishi; - xo‘jasizlik; - iqtisodiyotning turli sohalarida xizmat qiluvchilar ish haqining kamligi; - narx-navoni ushlab turish mexanizmining yo‘qligi; - ishsizlik; - «xufiyona iqtisodiyot»ning mavjudligi; - ayrim xom ashyo va tovarlarning yetishmasligi; - jinoiy yo‘l bilan topilgan daromadni yuzaga chiqarish; - mulkni xususiylashtirish va davlat tasarrufidan chiqarish jarayonining sustligi; - xom ashyo va materiallar sarfining normativ birligi belgilanmaganligi tufayli talon-toroj qilishga yo‘l ochish; - xo‘jalik subyektlari o‘rtasida iqtisodiy munosabatlarning mu- vofiqlashtirilmaganligi;

- qimmatbaho qog‘ozlar bozorining sustligi; - qimmatbaho qog‘ozlar himoyasining samarasizligi; - soliqlarning yuqoriligi va soliq to‘lash qoidalarining buzilishi; - iqtisodiyot sohasidagi raqobatchilikning yo‘qligi; - hujjatlar nazoratining mukammal tizimi yo‘qligi; - tadbirkorlikning bank va tijorat sirlari ahamiyatini haddan tashqari oshirish. Iqtisodiyot sohasidagi jinoyatlarning tarqalishiga salbiy ta’sir etuvchi tashkiliy-boshqaruv yo‘nalishidagi holatlarga quyidagilarni kiritish lozim: - iqtisodiy munosabatlar faoliyati ustidan soliq, bojxona, moliya va bank olib boradigan nazoratning sustligi; - xo‘jalik yuritish amaliy faoliyati talablarining huquqiy muvo fiqlashtirish jarayonidan oldinga o‘tib ketishi; - iqtisodiyotni boshqarishdagi ma’muriy-buyruqbozlikning mavjudligi; - davlat iqtisodiyoti yo‘nalishlarida bir-birini jinoiy qo‘llab-quvvatlash tizimining yuzaga kelishi; - mansabdor shaxslarning nazorat, hisob-kitob ishlarini noto‘g‘ri tashkil etishi; - moddiy javobgar shaxslarni tanlashda e’tiborsizlikka yo‘l qo‘yish; - soliq tizimining muqim ishlashi va takomillashtirishga erishmaslik; - iqtisodiy jinoyatlarning oldini olishda huquqni muhofaza qilish organlarining talab darajasida ish ko‘rmasligi; - ushbu jinoyatlarga qarshi umumiy kurash olib borishda mas’ul bo‘lgan huquqni muhofaza qilish organlarining sohaviy va ma’muriy-hududiy ham- korligining sust tashkil etilganligi; - o‘zgalar mulkini talon-toroj qilish, iqtisodiyot asoslari va xo‘jalik yuritish faoliyatidagi jinoyatlarni tadqiq etishdagi umumiylikning yo‘qligi; - iqtisodiy munosabatlar va u bilan bog‘liq kelishmovchiliklarni o‘z vaqtida yechishning amalga oshirilmasligi.

Ma’naviy-ruhiy holatlar esa quyidagilarni o‘z ichiga oladi: - jamiyatda shaxslar tabaqalanishining yuzaga kelishi; - aholining muayyan qatlamida qonunga hurmatsizlik va iqtisodiyot sohasidagi beboshlikning yuzaga kelishi; - iqtisodiyot sohasida va xo‘jalik faoliyatining yuritilishida sodir etilgan jinoyatlarni sodir etganlik uchun jinoiy javobgarlikka tortilmaslikka bo‘lgan ishonch; - ayrim tadbirkorlar va, ayniqsa yoshlardagi tez boyib ketishga bo‘lgan intilishning shakllanishi; - aholining muayyan qatlamlari ruhiyatida ma’naviy xislatlarning shakl- lanmaganligi; - «pul bilan har narsaga erishish mumkin» degan aqidaning yuzaga kelishi; - boylikka hirs qo‘yish kabilar. Sanab o‘tilgan har bir guruhga mansub holatlarning mulkni talon-toroj qilish, iqtisodiyot asoslari va xo‘jalik faoliyatining yuritilishidagi jinoyat larning miqyosi va dinamikasiga ta’sir doirasi bir xilda emas. Zotan, ma’muriy-buyruqbozlik asosida ish yuritilishi bilan o‘rin almashayotgan boshqaruvdagi ayrim salbiy holatlarning yuzaga kelishi va jamiyat ehtiyojiga mos kelmagan sharoitning shakllanishiga asosiy sabab, umumiy tarzda, jamiyat manfaatlariga mos kelmagan holatlarning oldini olishdagi yagona konsepsiyaning yaratilmaganligidir. Ba’zan tadbirkorlik yo‘nalishida yaratilgan erkinlikning iqtisodiyotdagi javobgarlik va umummajburiy talablar bilan mos kelmasligi ham o‘zbilar- monlikka olib keladi, hatto iqtisodiy muammolarning jamiyat manfaatlariga zid holda hal etilishini keltirib chiqaradi. Sanab o‘tilgan barcha holatlar ayrim ko‘rinishlardagi g‘ayriqonuniy xatti- harakatlardan xoli emas va ayni paytda shu kabi xatti-harakatlarning yuzaga kelishiga sharoit yaratadi. Binobarin, iqtisodiyot sohasidagi jinoyat larning oldini olish choralarining amalga oshirilishini ta’minlash katta ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy ahamiyatga egadir.

Iqtisodiyot sohasidagi jinoyatlarning oldini olish Iqtisodiyot sohasidagi jinoyatlarning oldini olishdagi asosiy yo‘nalish umumijtimoiy miqyosdagi: iqtisodiyotning bir maromda rivojlanishini ta’ minlash; ishlab chiqarish samarasini oshirish; aholining ish bilan bandligini ta’minlash; iqtisodiy samara va ijtimoiy adolatni muvofiqlashtirish; xalqning ma’naviy an’analarini yuzaga keltirish va rivojlantirish kabi tadbirlar bilan uzviy bog‘liqdir. Ushbu tadbirlarni talab darajasida amalga oshirmay turib, jamiyat taraqqiyotiga erishib bo‘lmaydi. Shu bois, iqtisodiyot sohasidagi jinoyat larning oldini olishda maxsus profilaktika choralarini joriy etish maqsadga muvofiqdir. Iqtisodiyot sohasidagi jinoyatlarning oldini olishda ikki guruhdagi maxsus profilaktik chora-tadbirlar amalga oshiriladi: 1) o‘g‘rilik, talonchilik, bosqinchilik, tovlamachilik va firibgarlik jinoyat- larining oldini olishga qaratilgan chora-tadbirlar; 2) talon-toroj qilish orqali o‘zlashtirish, iqtisodiyot sohasidagi va xo‘jalik faoliyatini yuritish bilan bog‘liq jinoyatlarning oldini olish chora- tadbirlari. O‘g‘rilik, talonchilik, bosqinchilik, tovlamachilik va firibgarlikning oldini olishda maxsus choralarni qo‘llash katta ahamiyatga ega. Kriminologiyada maxsus chora-tadbirlar sifatida jinoyatlarning sabab va sharoitlarini bartaraf qilishga qaratilgan profilaktika tadbirlarini tushunish e’tirof etilgan. Biroq, o‘quvchiga yaxshi ma’lumki, maxsus profilaktika tadbirlarining umumijtimoiy profilaktikadan alohida olingan holda o‘tkazilishi umuman samara bermaydi. Chunki har ikki miqyosdagi profilaktik chora-tadbirlar bir maqsad uchun qaratilgandir. Maxsus profilaktika tadbirlarini qiyosan uchta guruhga bo‘lish mumkin: a) tashkiliy-texnik; b) ma’muriy-huquqiy va kriminologik; v) axborot-tarbiyaviy va viktimologik.

Tashkiliy-texnik tadbirlar tarkibiga quyidagilarni kiritish mumkin: - pul, qimmatbaho qog‘ozlar va tovar-moddiy boyliklarni, savdo shaxobchalari, uy-joylarni muhofaza qilishda qo‘riqlash vositalarini joriy etish; - eshik-derazalarning mustahkamligini oshirish va qulf-kalitlarning mexanik mustahkamligini ta’minlash; - ko‘p qavatli uylarning yo‘laklarida umumiy kodlashtirilgan qu- rilmalarni o‘rnatish; - kriminogen vaziyatlarni hisobga olgan holda pul, qimmatbaho qog‘oz, tovar- moddiy boyliklarni, bozor, savdo markazlari, mavzelar va boshqa aholi turar joylarida militsiya post-patrul xizmatining navbatchiligini tashkil etish; - shu kabi kriminogen vaziyatlar og‘ir bo‘lgan joylarda jamoatchilik va xalq posbonlarining navbatchiligini tashkil etish; - bozorlar, savdo markazlarida transport vositalarini qo‘riqlashga mo‘ljallangan joylarni tashkil etish; - ko‘chalar, hovli-joylar, xiyobonlar, turli binolar, bozorlar, bekatlar va avtomobillar turadigan joylarda elektr yoritish vositalari bo‘lishini ta’min- lash; - pul, qimmatbaho qog‘ozlar, tovar-moddiy boyliklar saqlanadigan joylarni qo‘riqlash va yong‘in xavfsizligini ta’minlovchi texnik vositalar bilan jihozlash. Ma’muriy-huquqiy va kriminologik chora-tadbirlar sifatida quyidagi- larni ko‘rsatish mumkin: - ko‘chalar, xiyobonlar, binolar, bozorlar, transport vositalari turadigan joylardan va fuqarolar ko‘p to‘planadigan joylardan mast bo‘lgan kimsalarni chetlashtirish; - mayda bezorilik holatlarini o‘z vaqtida aniqlash va chora ko‘rish; - huquqni muhofaza qiluvchi organlar va mansabdor shaxslar to monidan o‘qotar qurollarni saqlash, tayyorlash holatlarini aniqlash va qurollarni olib qo‘yish; - ma’lum bir joy yoki hududda daydilar, ichkilikbozlar, giyohvandlar, jinoyatchi-gastrolyorlar va boshqa jinoiy elementlar to‘planadigan hamda o‘g‘irlangan mulklar sotiladigan joylarni aniqlash va vaqti-vaqti bilan reydlar

o‘tkazish; - o‘g‘rilik, talonchilik, bosqinchilik, tovlamachilik va firibgarlik ji noyatlarini sodir etishi mumkin bo‘lgan ruhiy xasta shaxslarni aniqlash, topish va tegishli choralar ko‘rish; - jinoiy guruhlarning yuzaga kelishiga yo‘l qo‘ymaslik; - o‘g‘rilik, talonchilik, bosqinchilik, tovlamachilik va firibgarlik ji noyatlarini ilgari ham sodir etgan shaxslar bilan yakka tartibdagi profilaktika ishlarini muntazam ravishda olib borish; - jazoni o‘tab qaytgan shaxslarning ishga joylashishini tashkil etish; - qoida asosida ma’muriy nazorat ishlarini yo‘lga qo‘yish; - voyaga yetmaganlarni jinoiy yo‘lga boshlovchi shaxslarni aniqlash va faoliyatiga chek qo‘yish; - taqiqlangan filmlar, johillik, qasoskorlik, pornografiyani targ‘ib qiluvchi turli adabiyotlarning tarqalishiga yo‘l qo‘ymaslik va fohishabozlik, giyohvandlik hamda turli ma’naviy buzuqliklar tarqalishining oldini olish; - turli ko‘rinishdagi fohishaxonalar, qimorxona va bangixonalarni aniqlash hamda faoliyatlariga chek qo‘yish. Axborot-tarbiya va viktimologik chora-tadbirlar sifatida esa quyidagi larni ko‘rsatish mumkin: - o‘g‘rilik, talonchilik, bosqinchilik, tovlamachilik va firibgarlik jinoyat- larining tarkibi, dinamikasi va geografiyasini kriminologik tahlil etish hamda olingan natijalardan ularning oldini olish chora-tadbirlarini ko‘rishda foyda lanishni yo‘lga qo‘yish; - ayrim toifadagi kimsalarning o‘g‘rilik va shu kabi mulkiy jinoyatlarni sodir etayotganligi xususida aholini ogoh etishni yo‘lga qo‘yish va axborotlarni ma’lum qilib borish; - aholida o‘zlariga tegishli mulkni o‘g‘rilar, talonchilar, bosqinchilar, tovlamachilar va firibgarlar tajovuzidan saqlashni ta’minlash uchun zarur ko‘nikmalarni shakllantirish; - fuqarolar, tadbirkorlar, firma va korxona rahbarlarini tovlamachilik yoki

firibgarlar bilan to‘qnash kelish holatlari bo‘yicha huquqni muhofaza qilish organlariga murojaat qilish to‘g‘risida ogoh etib borish; - aholi va, ayniqsa yoshlar o‘rtasida axloqiy buzuqlik holatlarining yaxshilikka olib kelmasligini tushuntirish ishlarini yo‘lga qo‘yish; - nosog‘lom muhitdagi oila, o‘quv sinflari, guruhlari yoki yoshlarning norasmiy uyushmalarida ijobiy holat bo‘lishiga erishish; - may da bezori, ishlamaydigan, o‘qimaydigan shaxslarning yanada yomonroq xatti-harakatlarni sodir etishining oldini olish; - ichkilikbozlar, giyohvandlarga va zo‘ravonlarga muntazam ta’sir ko‘rsatish va to‘g‘ri yo‘lga solish (suhbatlar o‘tkazish, ish va o‘qish joylarida xulqini nazorat etishni tashkil etish va zarur hollarda o‘quv, sport va boshqa mashg‘ulotlar bilan bandligini ta’minlash). O‘zgalar mulkini talon-toroj qilish bilan o‘zlashtirish, iqtisodiyot asoslari va xo‘jalik faoliyatini yuritishdagi jinoyatlarning oldini olish ijtimoiy boshqaruvning tarkibiy qismi bo‘lib hisoblanadi va shaxsni shakllantirishda zarur iqtisodiy, ishlab chiqarish, texnik, huquqiy va tarbiyaviy choralar tizimini shakllantirishni, shu bilan bir qatorda, nomaqbul holatlarning oldini olish va bartaraf etishni taqozo etadi. Shu bois, iqtisodiy jinoyatlarning oldini olishda umumijtimoiy chora-tadbirlarni joriy etishni ham qo‘llash lozim. Iqtisodiy jinoyatlarning oldini olishdagi umumijtimoiy choralar sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: - iqtisodiyotda samarali boshqaruv tizimini yaratish va takomillashtirib borish; - sanoat va ishlab chiqarishni qayta jihozlash hamda zamonaviy texnologiya jarayonlarini joriy etish; - qishloq xo‘jaligi va qayta ishlash jarayonida kompleks mexani- zatsiyalashtirilgan va avtomatlashtirilgan korxonalarni yaratish; - ishlab chiqarishni yalpi texnik jihozlashni yo‘lga qo‘yish.

Albatta, bu kabi umumijtimoiy chora-tadbirlarni amalga oshirish, aytib o‘tilganidek, maxsus profilaktika choralarining yanada aniq yo‘nalishlarda va jadal bo‘lishini talab etadi. Shunga ko‘ra, davlat amalga oshiradigan maxsus chora-tadbirlarni quyidagi beshta guruhga bo‘lish maqsadga muvofiqdir: a) iqtisodiy; b) tashkiliy; d) texnik; e) huquqiy; f) tarbiyaviy chora-tadbirlar. Ta’kidlash joizki, ushbu chora-tadbirlarning har biri mustaqil bo‘lgani holda, ularning samaradorligini ta’minlash uchun kompleks holda tashkil etish darkor. Iqtisodiy chora-tadbirlar jumlasiga quyidagi tadbirlarni kiritish lozim: - mulkni xususiylashtirish va davlat tasarrufidan chiqarish; - monopoliyani yuzaga keltirmaslik va erkin raqobatning ta’minlanishi; - bank tizimini isloh qilish va iqtisodiy munosabatlar subyektlari o‘rtasidagi o‘zaro hisob-kitob ishlarini takomillashtirish; - narx-navoni tashkil etish jarayonini isloh qilish; - yer islohoti va qishloq xo‘jaligida tadbirkorlikni yo‘lga qo‘yish; - qimmatbaho qog‘ozlar; - tovar ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilarga axborot, maslahat, xizmat ko‘rsatish tarmoqlarini yaratish; - davlatning mehnat jamoalari va xususiy mulk egalarining operativ- xo‘jalik faoliyatlariga aralashmasligini ta’minlovchi iqtisodiy mexanizmni yaratish; - har bir xususiy mulk egasiga erkin hamkorlik qilish imkoniyatini yaratish va shartnomalar tuzishga yo‘l ochish; - tashqi iqtisodiy aloqalarga yo‘l ochish va davlat buyurtmalarini bajarish, olib chiqiluvchi xom ashyolarning turlarini belgilash kabi tashqi aloqalarni bajaruvchi muvofiqlashtirish mexanizmini yaratish. Tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanishda yo‘l qo‘yiladigan turli

suiiste’molchiliklar, g‘arazli maqsadlarning oldini olishning tashkiliy choralari esa quyidagilardan iborat: - davlatning moliya, soliq va boshqa yo‘nalishlardagi nazorat qilish ishlarining tashkiliy asoslarini takomillashtirish; - kasbiy tayyorgarlik va moliya, soliq, bojxona kabi nazorat organlarini tanlash hamda joy-joyiga qo‘yish; - iqtisodiy aloqalar subyektlarining huquqlarini himoya etishda keng jamoatchilik uyushmalari va tashkilotlarining faoliyat ko‘rsatish mexaniz- mini yaratish; - ayrim faoliyat yo‘nalishlari bo‘yicha nodavlat korxonalari va tashkilotlarining shug‘ullanishini huquqiy jihatdan taqiqlashni amalga oshi- rish; - davlat boshqaruvi va nazorat organlari xizmatchilari uchun muayyan yo‘nalishdagi tijorat-tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanishni cheklash; - daromad va hisob-kitob ishlarini olib borishdagi aniqliklarni ta’min lash uchun nazorat va hisobga olish ishlariga yangi usullarni joriy etish hamda takomillashtirib borish; - iqtisodiyot asoslari va xo‘jalik faoliyatini nazorat etish va boshqa- rishda huquqqa zid qilmishlarning oldini olish bo‘yicha hamkorlik ishlarini yo‘lga qo‘yish. Iqtisodiy jinoyatlarning oldini olishdagi texnik chora-tadbirlar esa o‘z ichiga quyidagilarni oladi: - tovar-moddiy boyliklarni va xom ashyolarni jo‘natish hamda ta- shishning mukammal usullarini joriy etish; - tovar-moddiy boyliklari va xom ashyoni saqlashda zarur saqlash vositalarini qo‘llash; - tovar oldi-sotdisida qalbaki pul, qimmatbaho qog‘ozlar, muayyan noaniqlikdagi hujjatlarning mazmunini aniqlashning zamonaviy texnik usuli hamda vositalarini qo‘llash; - mahsulotlarning soxtalashtirilganligini tez aniqlashga yordam beruv- chi ekspress-tahlil qurilmalaridan foydalanishni tashkil etish;

- ishlab chiqarishda chiqitsiz ishlashni yo‘lga qo‘yish; - soliq to‘lashdan bosh tortish maqsadida daromadni yashirishning eng samarali usullarini topish kabilar. Iqtisodiy jinoyatlarni sodir etishning oldini olishda quyidagi huquqiy tadbirlarning amalga oshirilishi maqsadga muvofiqdir: - bozor sharoitida iqtisodiy munosabatlar subyektlarining faoliyat yo‘nalishlarida zarur bo‘lgan huquqiy muvofiqlashtirishni yo‘lga qo‘yish; - xo‘jalik faoliyatini yurituvchi subyektlar faoliyatida band subyekt larning jismoniy va yuridik shaxslar tomonidan sodir etiladigan qonun- buzarliklarning oldini olish uchun moddiy jazo qo‘llashning mukammal tizimini yaratish; - jamiyat ehtiyojlariga zid holda xo‘jalik faoliyatini yuritishga qarshi ma’muriy va jinoiy-huquqiy javobgarlikni joriy etish; - u yoki bu faoliyat yo‘nalishlarini tartibga solish maqsadida turli cheklashlarni joriy etish; - xususiy yoki qo‘shma korxonalarni tuzish va ro‘yxatga olishdagi sun’iylik, buxgalteriya faoliyatidagi ko‘zbo‘yamachiliklarga aniq jinoiy yoki ma’muriy javobgarlik joriy etish; - iqtisodiyot cohasida qabul qilinayotgan qonunlarni iqtisodiy-moliya- viy; tashkiliy-iqtisodiy, kriminologik, ekologik va psixologik asoslarining mukammal bo‘lishini ta’minlash uchun muntazam ravishda ekspertiza o‘tkazilishini tashkil etish; - xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini muvofiqlashtirish maqsadida amalga oshiriladigan huquqiy islohotlarni o‘tkazishda moliyaviy, soliq, bojxona nazoratlarining tashkiliy asoslarini takomillashtirishga e’tibor qaratish; - xo‘jalik sohasidagi jinoyatlarni aniqlash va ularning sabab hamda sharoitlarini aniq ifodalashda nazorat olib boruvchi va huquq-tartibot organlarining vakolatlari doirasini to‘g‘ri belgilash; - xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatida mavjud axborot man- balarining daxlsizligini ta’minlash, shu bilan birga, axborotlarni asossiz ravishda soxtalashtirish, yashirish, yo‘qotish kabi holatlarning yuzaga kelmasligini

ta’minlashning huquqiy asoslarini yaratish. Sanab o‘tilgan holatlar bo‘yicha doimiy ravishda ilmiy-nazariy tadqi qotlarni yo‘lga qo‘yish ham katta ahamiyatga ega. Shunga ko‘ra, krimino logiya faning ushbu muammoni hal etishi alohida ahamiyatga ega ekanligini yodda tutish lozim. Iqtisodiyot asoslari va xo‘jalik yuritish faoliyatidagi jinoyatlarning oldini olishda quyidagi tarbiyaviy choralarga ham alohida e’tibor qaratish lozim: - jamiyat a’zolari va asosan ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish, boshqaruv sohalarida faoliyat ko‘rsatayotgan shaxslar ongida iqtisodiy bilim, o‘zgalar bilan o‘zaro hamkorlik qilishning ilmiy asoslari, birdamlik kabi dunyoqarashni shakllantirish; - iqtisodiyot sohasida faoliyat ko‘rsatuvchi subyektlar dunyoqarashida boylik va manmanlikka hirs qo‘ymaslik, ijtimoiy yashash tarzida barcha uchun umumiy mezon chegarasidan chetga chiqmaslik an’analarini shakl- lantirish; - tijorat va iqtisodiyot sohasidagi boshqa yo‘nalishlarda faoliyat ko‘rsatuvchi subyektlarning huquqiy bilimi va unga amal qilish kabi huquqiy itoatkorlik xislatlarini shakllantirish; - qonun ustunligini ta’minlash asosida yutuqlarga erishgan tadbirkorlar, ishlab chiqarish korxonalari, mehnat jamoalari faoliyatlarini doimiy ravishda targ‘ib qilish; - savdo, tijorat, hunarmandchilik kabi yo‘nalishlarda o‘zbek xalqiga xos an’analarni yangidan shakllantirish; - iqtisodiy munosabatlar bobida chet ellarda mavjud ijobiy tajribalarni o‘rganish va hayotga joriy etish; - ommaviy axborot vositalari orqali iqtisodiyot asoslari hamda xo‘jalik yuritishdagi ayrim qonunbuzarliklar va ularni sodir etayotgan shaxslar kirdikorlarining fosh etilishini namoyish etish va ommaga yetkazish. Ushbu tarbiyaviy choralarni olib borish samarasi ularni tashkil etishda chuqur ilmiylik va xalq an’analariga tayanib ish tutishni taqozo etadi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1.O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 1992. 2.Mejdunarodniy pakt o grajdanskix i politicheskix pravax. Mejdunarodnaya zashita prav i svobod cheloveka. Sbornik dokumentov. M.: Yurid.lit., 1990 g. 3.Osnovniye prinsipi nezavisimosti sudebnix organov. Mejdunarodniye prava i svoboda cheloveka: Sbornik dokumentov. M: Yurid.lit., 1990 g. 4.Vseobshaya deklaratsiya prav cheloveka. – Prava cheloveka. Osnovniye mejdunarodniye dokumenti: Sbornik dokumentov. M.: Mejdunarodniye otnosheniya. 1989 g. – S. 134-142. 5. Konvensiya o pravovoy pomoshi i pravovix otnosheniyax po grajdanskim, semeynim i ugolovnim delam. (Xo‘jalik va huquq Xozyaystvo i pravo. – Tashkent. 1997, №1-2. S. 58-76). 6. Ugolovno-protsessualniy kodeks Respubliki Uzbekistan. – T.: Adolat, 1999.

O'xshashlar

Alohida olingan jinoyatlarning sabab va sharoitlari

Iqtisodiyot sohasidagi jinoyatlarning kriminologik tavsifi va ularning oldini olish

Jinoyatchilikning sabab va sharoitlari

Bugungi jinoyatchilikning sabab va sharoitlari tavsifi

Kriminologiyaning fanlar tizimidagi o‘rni va boshqa fanlar bilan aloqasi