Kriminologiyaning fanlar tizimidagi o‘rni va boshqa fanlar bilan aloqasi

Kriminologiyaning fanlar tizimidagi o‘rni va boshqa fanlar bilan aloqasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

66.5 KB

Ko'chirib olish

Kriminologiyaning fanlar tizimidagi o‘rni va boshqa fanlar bilan aloqasi Reja: 1. Kriminologiya fani jinoyatchilikni umumiy va ijtimoiy miqyosda o‘rganadi 2. Kriminologiya musulmon huquqi bilan ham uzviy bog‘liq. 3. Kriminologiya statistika, ayniqsa, uning mustaqil sohasi bo‘lgan jinoyatga oid statistika bilan chambarchas bog‘liq.

Kriminologiyaning fanlar tizimidagi o‘rni va boshqa fanlar bilan aloqasi Kriminologiya fanlar tizimida alohida o‘ringa ega bo‘lib, bir qator ijtimoiy- huquqiy, tabiiy fanlar bilan o‘zaro munosabatga kirishadi. Kriminologik adabiyotlarda ushbu fanning fanlar tizimidagi o‘rni xususida uch xil yondashuv qayd etilgan. Birinchi yondashuvga ko‘ra, kriminologiya umumijtimoiy fan sifatida e’tirof etiladi. Kriminologiya jinoyatchilikning sotsiologik, iqtisodiy, psixologik va pedagogik jihatlarini o‘rganadi, deb tushuntiriladi. Ayrim rivojlangan xorijiy mamlakatlarda, masalan, AQSh va Angliyada kriminologiya sotsiologiyaning bir qismi hisoblanadi va ijtimoiy fanlar qatorida o‘qitiladi. Fransiyada kriminologiyaga ijtimoiy fanlarga nisbatan tabiiy fanlarga yaqinroq, deb qarashadi. Italiyada hozirgacha Ch. Lombrazo antropologiya maktabining ta’siri kuchli. Germaniyada esa bir qator olimlar kriminologiyani biologiya fanlariga yaqin, deb hisoblaydilar. Ikkinchi yondashuvga ko‘ra, kriminologiya huquqiy fan sifatida e’tirof etiladi. Kriminologiyani jinoyat huquqidan ajratmaslik lozim, u jinoyat huquqining uzviy tarmog‘i hisoblanadi va ushbu fanning ijtimoiy muammolarini o‘rganadi, jinoyat huquqi esa, o‘z tadqiqotlari doirasida jinoiyhuquqiy munosabatlarni o‘rganadi, deb tushuntiriladi. Uchinchi yondashuv namoyandalari kriminologiyani ijtimoiy-huquqiy fan sifatida e’tirof etadilar. Kriminologiya asosiy ijtimoiy hodisalar (ayniqsa, jinoyatlarning sabab va sharoitlari, jinoyatchi shaxsi, jabrlanuvchi shaxsi, jinoyatlar profilaktikasi)ni o‘rganishda huquqiy munosabatlar doirasidan chetga chiqadi, biroq ushbu ijtimoiy hodisalarning asosiy tayanch nuqtalari (xususan, jinoyat, jinoyatchi, jabrlanuvchi) huquqning tegishli tarmoqlari (jinoyat huquqi, jinoyat protsessi) bilan belgilanadi, deb tushuntiradilar.

Kriminologiyaning fanlar tizimidagi o‘rni xususidagi uchinchi yondashuv umume’tirof etilgan. Chunki kriminologiya ikki ijtimoiy fan – sotsiologiya va huquq tutashgan joyda turadi. Shuning uchun ham kriminologiya fanini ijtimoiy- huquqiy fan deyishga to‘liq asoslar mavjud. Shu o‘rinda kriminologiyaning jinoyatchilik bilan bog‘liq muammolarni u yoki bu darajada o‘rganuvchi fanlar bilan o‘zaro bog‘liqligi qanday va ular nimalarda namoyon bo‘ladi, degan savol tug‘iladi. Kriminologiyaga eng yaqin fan jinoyat huquqi hisoblanadi, chunki jinoyat va jinoyatchi (jinoyat subyekti) tushunchalari jinoiy-huquqiy normalar bilan belgilanadi. Kriminologiya kelgusida jinoyatchilikda ro‘y beradigan o‘zgarishlarni bashorat qiladi va bu bilan jinoyat qonunining rivojlanishiga asosiy ta’sir ko‘rsatadi. Ya’ni, jinoyat qonunida jinoyat deb belgilangan qanday qilmishlarning ijtimoiy xavfliligi oshib ketayotganligi yoki qanday qilmishlarning ijtimoiy xavflilik darajasi kamayib ketganligini ko‘rsatib, Jinoyat kodeksi Maxsus qismi moddalarining sanksiyasini kuchaytirish yoki yumshatish, jinoyat qonunida javobgarlik belgilangan qilmish uchun javobgarlikning boshqa turlari (masalan, ma’muriy javobgarlik)ni belgilash kabi masalalarni hal qilishda jinoyat huquqiga yordam beradi. Natijada kriminologiya sohasidagi bilimlar nafaqat kriminologiya fanining, balki jinoyat huquqi fanining rivojlanishiga ham jiddiy ta’sir ko‘rsatadi. Shuningdek, kriminologik bilimlar jinoyatchilikka qarshi kurash choralarini ishlab chiqishning asosi bo‘lib xizmat qiladi va bu bilan mamlakatda jinoiy- huquqiy siyosatni ishlab chiqishga yordam beradi. Kriminologiya fani jinoyat protsessi bilan ham uzviy bog‘langan bo‘lib, sodir etilgan jinoyatlarning sabab va sharoitlarini aniqlashga qaratilgan protsessual choralarni qayd etish orqali bunday harakatlarga yo‘l qo‘ymaslikni belgilaydi. Bunday tadbirlarning huquqiy asoslari O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat- protsessual kodeksining 36-bobida batafsil bayon etilgan. Ma’lumki, jinoyat-protsessual qonuni normalariga binoan, jinoyat sodir qilishga olib keluvchi holatlar jinoyat ishi bo‘yicha isbotlanishi kerak. Shu sababli,

surishtiruv, dastlabki tergov, prokuratura va sud organlariga jinoyatning sabab va sharoitlarini aniqlash hamda bartaraf qilish majburiyati yuklangan. Binobarin, aniqlangan kriminogen holatlarga protsessual ta’sir qilish shakllari belgilanishi shart. Buning hammasi jinoyat ishlarini tergov qilish va sudda ko‘rish amaliyoti uchun kriminologiyadagi jinoyatchilikning sabab va sharoitlari, jinoyatchi shaxsi haqidagi qoida va xulosalar muhim ahamiyatga ega ekanligini ko‘rsatadi. Shu bilan birga, jinoyat-protsessual qonunlari doirasida amalga oshiriladigan harakatlar muayyan jinoyat, uning sabab va sharoitlari, jinoyatchi shaxsi haqida ma’lumotlar olishning eng samarali vositasi hisoblanadi. Shuning uchun ham kriminologik izlanishlar o‘tkazishda jinoyat ishi materiallarini o‘rganishdan keng foydalaniladi. Jinoyatlar profilaktikasini amalga oshirishda kriminologiya va kriminalistika fanlari o‘rtasida ham o‘zaro umumiy maqsad mavjud bo‘lib, bunda har ikki fan jinoyat sabablarini o‘z nuqtai nazarlariga ko‘ra o‘rganadilar. Shu o‘rinda ta’kidlash joizki, kriminalistika fani birinchi galda jinoyatlarni ochishda zarur bo‘lgan texnik usul va vositalarni, alohida turdagi jinoyatlarni tergov qilish metodini hamda ayrim tergov harakatlarini o‘tkazish taktikasini ilmiy jihatdan o‘rganadi va zarur xulosalar yaratadi. Eng asosiysi, sanab o‘tilgan usul hamda vositalarni ishlab chiqishda kriminalistik tavsiyalar jinoyat-protsessual qonun talablariga asoslanadi. Biroq, jinoyatlarni tergov qilish, ochish va ularning oldini olish bir maqsadni, ya’ni jinoyatlarga umuman yo‘l qo‘ymaslikni ta’minlashga qaratilganligidan ham ko‘z yummaslik lozim. Kriminologiya fani jinoyatchilikni umumiy va ijtimoiy miqyosda o‘rganadi Kriminologiya fani jinoyatchilikni umumiy va ijtimoiy miqyosda o‘rganadi, shu orqali uning umumijtimoiy sabablarini ochib beradi va jinoyatlar profilaktikasi choralari tizimini yaratadi. Kriminalistika fani esa, jinoyat sodir etish usuli, tayyorlanish jarayoni va jinoyatni yashirish usullari va boshqalarni o‘rganish orqali jinoyatning sabablari hamda sodir etilishiga shart-sharoit yaratgan vaziyatni o‘rganadi va shu asosda

ilmiy tavsiyalar ishlab chiqadi. Ko‘rinib turibdiki, jinoyatlar profilaktikasida kriminalistika fanining ham o‘z o‘rni bor. Kriminologiya fanining jinoyat-ijroiya huquqi fani bilan hamkorligi o‘ziga xos murakkab vazifalarni hal etishi bilan e’tiborga loyiqdir. Chunki kriminologiya va jinoyat-ijroiya huquqi fanlari bir-biriga o‘zaro muvofiq holda retsidiv jinoyatlarning oldini olish hamda retsidivist jinoyatchilar shaxsini o‘rganish, ularning jazoni o‘tab chiqqanidan so‘ng ijtimoiy hayotga moslashishi bilan bog‘liq vazifalarni birgalikda hal etadilar. Bunday o‘zaro hamkorlik jinoiy jazolarning ta’siri samarasini oshirish muammolarini birgalikda ko‘rib chiqishga ham imkon yaratadi. Xalqaro tajribalarning ko‘rsatishicha, bir qator davlatlarda kriminologiya fani jinoyat-ijroiya huquqi fani (penitensiar fanlar) doirasida o‘rganiladi. Aslida jinoyat-ijroiya huquqi fanining tadqiqot doirasi kriminologiya fani tadqiqot doirasidan tor bo‘lgani holda (bu fanning tadqiqot obyekti jazoni ijro etish bilan bog‘liq ijtimoiy-huquqiy munosabatlar hisoblanadi) har ikki fan umumiy masala – jinoyatlar profilaktikasining zarur choralari va ularni amaliyotga joriy etishning ilmiy-nazariy tavsiyalarini yaratadi. Shu bilan birga, har bir fan zaminida yaratilgan usul hamda vositalar orqali qo‘yilgan maqsadga erishiladi. Kriminologiya retsidiv jinoyatchilikni o‘rganish bilan jazoni ijro etishda turli masalalarni oqilona hal qilishga, jazoni ijro etish muassasalarining faoliyatini takomillashtirishga yordam beradi. Kriminologiya tezkor-qidiruv huquqi bilan ham uzviy bog‘liq. Tezkorqidiruv choralarini to‘g‘ri qo‘llash va ularning samarali bo‘lishi uchun bu faoliyatni amalga oshiruvchi xodimlar hozirgi vaqtdagi jinoyatchilikning qonuniyatlari, xususiyatlari, jinoyatchi shaxsiga xos xususiyatlar, muayyan jinoyatni sodir etilish mexanizmi haqida to‘g‘ri tushunchalarga ega bo‘lishlari kerak. Bundan tashqari, tezkor-qidiruv ishlari ma’lum darajada kriminologik yo‘nalishga egadir. Shunday tezkor-qidiruv choralari borki, ular butunlay jinoyatlar profilaktikasi manfaatlariga bo‘ysunadi. Shu bilan birga, tezkorqidiruv faoliyati jinoyatchilikning oldini olish faoliyatini axborotlar bilan ta’minlash manbaini birmuncha kengaytiradi.

Davlat va huquq nazariyasi fani bilan kriminologiyaning aloqasi, avvalo, mamlakatimiz Konstitutsiyasining ko‘pgina qoidalari bevosita profilaktik xususiyatga ega ekanligida, ular fuqarolarni jamiyatdagi umuminsoniy, axloqiy va huquqiy normalar ruhida tarbiyalashga qaratilganligida ko‘rinadi. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi shaxsning har tomonlama rivojlanishini huquqiy jihatdan mustahkamlaydi va kafolatlaydi. Bu esa, shaxsga salbiy ta’sir qiluvchi holatlarga to‘siq bo‘lib, huquqbuzarliklarga olib keluvchi sabab va sharoitlarni bartaraf qilishga xizmat qiladi. Konstitutsiyada davlatning fuqarolar oldidagi, fuqarolarning jamiyat, davlat va boshqa fuqarolar oldidagi javobgarligining mustahkamlanganligi jinoyatlar profilaktikasida muhim ahamiyatga ega. Kriminologiya musulmon huquqi bilan ham uzviy bog‘liq. Shariat O‘rta Osiyo xalqlari hayotida, ularning huquqiy ongi, huquqiy madaniyati shakllanishida ko‘p asrlar davomida chuqur iz qoldirgan huquq tizimidir. Shariat normalarida yerdan, suvdan foydalanish va atrof muhitni muhofaza qilish masalalari aniq belgilangan, savdo-sotiq ishlarida halollik, lafz, insof kabi qoidalarning huquqiy mustahkamlanishi hozirgi kunda ekologik va iqtisodiyot sohasidagi jinoyatlarning oldini olish chora-tadbirlarini ishlab chiqishda muhim ahamiyatga ega. Insonning poklanishi, jamiyatni axloqiy-ruhiy jihatdan sog‘lomlashtirishda islom dinining ijobiy ta’siri katta. Hozirgi kunda kriminologik olimlar oldida turgan asosiy vazifalardan biri – shariat normalarini o‘rganish va jinoyatchilikning oldini olishda, shaxsning ma’naviy shakllanishiga salbiy ta’sir qiluvchi kriminogen holatlarni bartaraf qilish chora-tadbirlarini ishlab chiqishda ulardan o‘rinli va asosli foydalanish hisoblanadi. Konstitutsiyaviy huquq fanining ma’lumotlari ham kriminologiya uchun katta ahamiyatga ega. Ular jinoyat sodir etish sabablari va omillarini o‘rganish hamda jinoyatchi shaxsini tavsiflashda ham, jinoyatlar profilaktikasi subyektlari bo‘lgan davlat organlari va jamoat birlashmalarining vazifalari va vakolatlarini belgilashda ham, huquqbuzarliklarning oldini olish chora-tadbirlarini aniqlashda ham zarur. Ma’muriy huquq bilan kriminologiya o‘rtasida aloqa, birinchidan, huquqbuzarlarga qarshi kurashda ma’muriy-huquqiy vositalarning ahamiyati bilan,

ikkinchidan, jinoyatlar profilaktikasi subyektlari faoliyatining tartibga solinishida ma’muriy-huquqiy normalarning tutgan o‘rni bilan belgilanadi. Shuningdek, kriminologiya boshqa huquqiy fanlar: fuqarolik, fuqarolik- protsessual, mehnat, oila va nikoh huquqlari hamda boshqa huquq sohalari bilan ham aloqador. Avvalo, bu aloqa ushbu huquq sohalariga taalluqli bo‘lgan qonun normalarining jinoyatlar profilaktikasi uchun huquqiy asos bo‘lib xizmat qilishida ko‘rinadi. Ta’kidlash joizki, kriminologiya fani jinoyatlar profilaktikasi konsepsiyasini ishlab chiqadi. Boshqa huquqiy fanlar, xususan, jinoyatchilikni tadqiq etish yo‘nalishida faoliyat ko‘rsatuvchi fanlar aynan kriminologiya tavsiyalaridan ilmiy tadqiqot hamda jinoyatchilikka qarshi kurash amaliyotida keng foydalanadi. Kriminologiya ijtimoiy-huquqiy fanlar sirasiga kirgani bois, nafaqat huquqiy, balki bir qator ijtimoiy fanlarning tavsiyalaridan jinoyatchilikni o‘rganishda yaqindan foydalanadi. Falsafa bilan kriminologiya fanining aloqasi haqida kriminologiyaning metodologik asoslari to‘g‘risida fikr yuritganimizda batafsil to‘xtalib o‘tdik. Psixologiya va pedagogika fanlari tomonidan yaratilgan ilmiy tavsiyalar kriminologiya predmetiga kiruvchi shaxsning jinoiy xatti-harakatlari (qarashlari, ma’naviyati, jinoiy an’analari, qiziqishlari va ehtiyojlari)ni o‘rganishda va shu asosda profilaktik ta’sir choralarini ishlab chiqishda alohida ahamiyatga ega. Kriminologiya, ayniqsa, psixologiyaning mustaqil sohasi bo‘lgan yuridik psixologiya bilan uzviy aloqador. Psixologik bilimlar jinoyatchilikning subyektiv sabab va sharoitlari, jinoyatchi shaxsi, muayyan jinoiy xatti-harakatning motivi va jarayonini o‘rganishda, shuningdek, yakka tartibdagi jinoyatlar profilaktikasining muhim yo‘nalishlarini ishlab chiqishda alohida ahamiyatga egadir. Ayniqsa, jinoyatchilikni bashorat qilish uchun muhimdir. Pedagogikaning kriminologiya bilan aloqasini alohida ta’kidlash lozim. Pedagogika fanining qoida va xulosalariga asoslangan holda kriminologiyada jinoyatchilikning tarbiyadagi va bilim berishdagi kamchiliklar, oilada, maktabda va boshqa turdagi ijtimoiy muhitda ma’naviy shakllanishning noqulay sharoitlari

bilan bog‘liq bo‘lgan sabablari o‘rganiladi. Kriminologlar tomonidan pedagogik nazariya va amaliyot yutuqlariga tayangan holda huquqbuzar va jinoiy yo‘lga kirishi mumkin bo‘lgan shaxslarga ta’sir qiluvchi tarbiyaviy choralar ishlab chiqiladi. Shuningdek, pedagogik ma’lumotlar jinoyat sodir qilgan shaxslarga nisbatan qo‘llanilgan yakka tartibdagi choralarning natijalarini bilishda ham muhim ahamiyatga ega. Shu bois, pedagogika bilan kriminologiya fanlari asosida kriminologik pedagogika yo‘nalishida maxsus fan shakllanishi haqidagi fikrlar hozirgi kunda jiddiy ahamiyat kasb etadi 1 . Jamiyat hayotidagi demografik jarayonlarning, tabiiy muhitdagi o‘zgarishlarning jinoyatchilikka ta’sir etishi kriminologiyaning demografiya va ekologiya fanlari bilan ham uzviy bog‘liqligini ko‘rsatadi. Kriminologiya statistika, ayniqsa, uning mustaqil sohasi bo‘lgan jinoyatga oid statistika bilan chambarchas bog‘liq. Jinoyatga oid statistika jinoyatchilik, unga qarshi kurash choralari va natijalari, jinoyatchi shaxsi haqidagi ma’lumotlarga ega bo‘lib, kriminologik izlanishlar uchun manba hisoblanadi. Bundan tashqari, kriminologiya statistikaning aholiga oid, iqtisodiy, ijtimoiy- madaniy va boshqa sohalaridan ham keng foydalanadi. Amaliy jamiyatshunoslik fani bilan ham kriminologiya uzviy bog‘liq. Amaliy jamiyatshunoslik dialektika asosida muayyan ijtimoiy munosabatlarni bilish bilan jamiyat tuzilishining turli qismlarini, mehnat, bo‘sh vaqt, ma’lumot, madaniyat, axloq, shahar va qishloqlarning rivojlanishi hamda boshqa ijtimoiy hodisalarni o‘rganadi. Bularning hammasi u yoki bu darajada kriminologik nuqtai nazardan ahamiyatga ega. Jamiyat rivojining hozirgi bosqichida kriminologiyaning iqtisodiyot fani bilan aloqasi yaqqol namoyon bo‘lmoqda. Bu aloqa quyidagilar bilan belgilanadi: jinoyatchilikning jamiyatda mavjud bo‘lishini taqozo qiluvchi asosiy hodisa va jarayonlar iqtisodiy sohadadir; jinoyatchilikning o‘zi ham, uning oqibatlari ham iqtisodiy xususiyatlarga ega; jinoyatchilikka, uning sabab va sharoitlariga ta’sir 1 Qarang: Усмоналиев М., Каракетов Й. Криминология: Дарслик. – Т., 2001. – Б. 15.

qiluvchi kompleks chora-tadbirlar ichida iqtisodiy chora-tadbirlar alohida ajralib turadi. Muxtasar qilib aytganda, inson xulq-atvori yaxlit hodisa bo‘lsa-da, odamlar xulq-atvorining u yoki bu jihatlarini mufassalroq o‘rganish uchun uni ayrim qismlarga, chunonchi: ijtimoiy, biologik, psixologik, ma’naviy, fiziologik va boshqa qismlarga shartli ravishda ajratadilar. Shu bois, inson xulq-atvorini falsafa, din, sotsiologiya, tibbiyot, pedagogika, psixologiya, yurisprudensiya va bir qator fanlar o‘rganadi. Inson xulq-atvorini o‘rganuvchi fanlar qanchalik ko‘p bo‘lmasin, uni to‘liq bilib bo‘lmaydi. Amerikalik kriminolog Veron Foks kinoya bilan ta’kidlaganidek, «inson xulq-atvorini biror-bir fan nuqtai nazaridan tushunib yetishga harakat qilish besh nafar ko‘rning filni tavsiflashga urinishini eslatadi» 2 . Kriminologiya fani insonning har qanday xulq-atvorini emas, balki jinoiy xususiyatga ega, jinoyat qonuni normalarini buzish bilan bog‘liq jinoiy xulq- atvorini o‘rganadi. Kriminologiya inson xulq-atvorini o‘rganuvchi boshqa tabiiy va ijtimoiy fanlardan asosan shu jihati bilan farq qiladi hamda insonning jinoiy xulq-atvori haqidagi bilimlarni ishlab chiqishda inson xulq-atvorini o‘rganuvchi fanlarning natijalariga tayanadi. Hozirgi vaqtda jadal sur’atlarda rivojlanayotgan fan-texnika taraqqiyoti kriminologiya fani maqsadlari uchun olib boriladigan tadqiqotlarda zamonaviy fanlar (axborotlashtirish, tibbiyotning turli yo‘nalishlari, ayniqsa, psixologiya va psixiatriyada erishilgan yutuqlar)ning tavsiyalariga tayanish va ularning ilmiy metodlaridan foydalanishni taqozo etmoqda. 2 Фокс В. Введение в криминологию. – М., 1985. – С. 17.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1.O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 1992. 2..Mejdunarodniy pakt o grajdanskix i politicheskix pravax. Mejdunarodnaya zashita prav i svobod cheloveka. Sbornik dokumentov. M.: Yurid.lit., 1990 g. 3. .Osnovniye prinsipi nezavisimosti sudebnix organov. Mejdunarodniye prava i svoboda cheloveka: Sbornik dokumentov. M: Yurid.lit., 1990 g. 4. Vseobshaya deklaratsiya prav cheloveka. – Prava cheloveka. Osnovniye mejdunarodniye dokumenti: Sbornik dokumentov. M.: Mejdunarodniye otnosheniya. 1989 g. – S. 134-142. 5. Konvensiya o pravovoy pomoshi i pravovix otnosheniyax po grajdanskim, semeynim i ugolovnim delam. (Xo‘jalik va huquq Xozyaystvo i pravo. – Tashkent. 1997, №1-2. S. 58-76).

O'xshashlar

Kriminologiyaning boshqa fanlar bilan aloqadorligi

Kriminologiya fanining maqsadi va vazifalari

Kriminologiya fani uning predmeti va metodlari

Kriminologiya fan sifatida

Davlat va huquq nazariyasi umumnazariy fan sifatida