Kriminologiyaning boshqa fanlar bilan aloqadorligi - Huquqshunoslik - Referatlar

Kriminologiyaning boshqa fanlar bilan aloqadorligi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

93 KB

Ko'chirib olish

Kriminologiyaning boshqa fanlar bilan aloqadorligi Reja: 1. Kriminologiya fani rivojlanishining hozirgi holati 2. Kriminologiyaning fan sifatida rivojlanish bosqichlari. 3. Kriminologiya fani asoschilari. 4. Kriminologiyaning rivojlanish bosqichlari.

Kriminologiyaning boshqa fanlar bilan aloqadorligi Kriminologiya boshqa fanlar tizimida alohida o‘rin tutib, bir qator ijtimoiy- huquqiy, tabiiy fanlar bilan o‘zaro munosabatga kirishadi. Bunday munosabatlarda asosan uch yo‘nalishda yondashuvlar mavjudligini ko‘rish mumkin. Dastlabki yondashuv, o‘z mazmuniga ko‘ra, kriminologiyaga umumijtimoiy fan sifatida qarashni taklif etadi. Chunki kriminologiya jinoyatchilikni ijtimoiy holat sifatida bilish va unga qarshi kurashni tashkil etishda shakllanadi. Uning ijtimoiy, ya’ni sotsiologiya, iqtisodiyot, psixologiya va pedagogika kabi fanlar bilan o‘zaro bog‘liqlikda o‘rgani- lishiga e’tibor qaratiladi (Kovalev M. I., Saxarov A. B., Utevskiy B. S. kabilar). Aynan shunday yondashuv Amerika olimlariga xosdir. Ularning fikrlariga ko‘ra, kriminologiya sotsiologiya fanining bir tarmog‘i hisoblanadi. Germaniya, Italiya va Fransiya davlatlari olimlarning fikricha, bu fan ijtimoiy-tabiiy fan sifatida e’tirof etilmoqda. Kriminologiya fanining o‘rni xususidagi ikkinchi yondashuvda uni huquqiy fanlar, ayniqsa, jinoyat huquqidan ajratmaslik lozim deb uqtiriladi. Kriminologiya jinoyat huquqining uzviy tarmog‘i bo‘lib, ushbu fanning ijtimoiy - aniq muammolarini o‘rgansa, jinoyat huquqi o‘z tadqiqot doirasida jinoiy-huquqiy munosabatlarni o‘rganadi (Gersenzon A. A., Menshagin V., Piontkovskiy A. A., Romashkin P. S., Strogovich M. S. kabilar). Uchinchi yo‘nalishda kriminologiya ijtimoiy-huquqiy fan sifatida e’tirof etiladi. Ushbu yo‘nalish hozirgi kunda ko‘pchilik olimlar tomonidan qo‘llab- quvvatlanmoqda. Bu yo‘nalishning asosiy mazmuni kriminologiya pred- metiga kiruvchi ba’zi muammolar (jinoyatchilikning sabablari, jinoyatchi ning shaxsi, jinoyatlarning oldini olish va unga yo‘l qo‘ymaslik)ni huquqiy munosabatlar nuqtai nazaridan ko‘rib chiqish chegarasidan chetga chiqqan bo‘lsa-da, aslida uning tadqiqot doirasi tegishli huquq tarmoqlari tizimiga kiruvchi huquqiy munosabatlarni (jinoyat, jinoyatchi, jinoyatlarning oldini olish, jinoiy va ma’muriy javobgarliklar kabi) jinoyat, jinoyat-protsessual huquq bilan bog‘liq holda tadqiq etadi.

Ko‘rinib turibdiki, kriminologiya ikki ijtimoiy fan - sotsiologiya va huquq fanlari bilan o‘zaro hamkorlikda tadqiq etiladi. Shuning uchun ham kriminologiya fanini ijtimoiy-huquqiy fan deyishga to‘liq asoslar mavjud. Shu o‘rinda kriminologiyaning jinoyatchilik bilan bog‘liq muammolarni ko‘rib chiquvchi fanlar bilan o‘zaro bog‘liqligi qanday va ular nimalarda namoyon bo‘ladi, degan savol tug‘iladi. Yuqorida ta’kidlanganidek, kriminologiya birinchi galda jinoyat huquqi bilan uzviy aloqada bo‘ladi. Uning asosiy muammolari jinoyat va jinoyatchi shaxsi bilan bog‘liq. Biroq kriminologiya jinoyat va jinoyatchini jinoiy-huquqiy jihatdan ta’riflash bilan birga, aynan shular bilan bog‘liq bo‘lgan jinoyatlarni o‘ziga xosligini, jinoyatchilik va uning sabablarini, jinoyat qurbonlari yoki jabrlanganlarni hamda aynan jinoyatchi shaxsini atroflicha tadqiq etadi. Shuningdek, kriminologiya va jinoyat huquqi fanlarining o‘zaro bog‘liqligi jinoyat huquqidagi mavjud jinoyat qonunchiligining yaratilishida, uni tatbiq etishdan kelib chiqadigan samara bilan bog‘liq muammolarni hal etishda yaqqol namoyon bo‘ladi. O‘z navbatida sotsiologiya va jinoyat huquqi nuqtai nazaridan yaratilgan tavsiyalar kriminologiya tomonidan jinoyatlarning sodir etilishiga yo‘l qo‘ymaslik va oldini olishda katta manba bo‘lib xizmat qiladi. Ta’kidlash joizki, jinoiy jazoning mavjudligi jinoyatlarning oldini olishda katta jinoiy-huquqiy omil hisoblanadi va aynan shu kabi omillarning samarasini oshirish maqsadida tadqiqotlar olib borish kriminologiyaning asosiy vazifalari jumlasiga kiradi. Shunga ko‘ra, kriminologiya nafaqat jazo orqali jinoyatchilikning oldini olish muammolarini hal etadi, balki uning oldini olishda zarur bo‘lgan boshqa chora-tadbirlar, usul va vositalarni ham keng tadqiq etib, zarur tavsiyalar beradi. Sotsiologiya, jinoyat huquqi fanlarining jinoiy jazolarni qo‘llash bora sida yaratgan ilmiy tavsiyalarini kriminologiya ilmiy-nazariy jihatdan tahlil etib boradi. Umuman olganda, kriminologiya fanining asosiy maqsadi, jinoyat huquqi fanidan farqli o‘laroq, jinoyatlarni jazo qo‘llash orqali emas, balki ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va madaniy yo‘nalishlarni tadqiq etish orqali uning oldini

olishning eng maqbul usul hamda vositalarini yaratishdan iborat. Kriminologiya fani jinoyat protsessi bilan ham uzviy bog‘langan bo‘lib, sodir etilgan jinoyatlarning sabab va sharoitlarini aniqlashga qaratilgan protsessual choralarni qayd etish orqali bunday harakatlarga yo‘l qo‘ymas- likni belgilaydi. Bunday tadbirlarning huquqiy asoslari O‘zbekiston Respub likasi JPKning 36- bobida batafsil bayon etilgan. Jinoyatchilikning oldini olish va unga yo‘l qo‘ymaslikda kriminologiya va kriminalistika fanlari o‘rtasida ham o‘zaro umumiy maqsad mavjud bo‘lib, bunda har ikki fan jinoyat sabablarini o‘z nuqtai nazarlariga ko‘ra o‘rganadilar. Shu o‘rinda ta’kidlash joizki, kriminalistika fani birinchi galda jinoyatlarni ochishda zarur bo‘lgan texnik usul va vositalarni, alohida turdagi jinoyatlarni tergov qilish metodini hamda ayrim tergov harakatlari o‘tkazish taktikasini ilmiy jihatdan o‘rganadi va zarur xulosalar yaratadi. Eng asosiysi, sanab o‘tilgan usul hamda vositalarni ishlab chiqishda kriminalistik tavsiyalar jinoyat-protsessual qonun talablariga asoslanadi. Biroq jinoyatlarni tergov qilish, ochish va ularning oldini olish bir maqsadni, ya’ni jinoyatlarga umuman yo‘l qo‘ymaslikni ta’minlashga qaratilganligidan ko‘z yummaslik lozim 1 . Kriminologiya fani jinoyatchilikni umumiy va ijtimoiy miqyosda o‘rganadi, shu orqali uning umumijtimoiy sabablarini ochib beradi va jinoyatchilikka yo‘l qo‘ymaslik choralari tizimini yaratadi. Kriminalistika fani esa jinoyatni sodir etish usuli, tayyorlanish jarayoni va jinoyatni yashirish usullari va boshqalarni o‘rganish orqali jinoyatning sabablari hamda sodir etilishiga shart-sharoit yaratgan vaziyatni o‘rganadi va shu asosida ilmiy tavsiyalar yaratadi. Ko‘rinib turibdiki, jinoyatlarning oldini olish va unga yo‘l qo‘ymaslikda kriminalistika fani ham o‘z o‘rniga ega. Aynan kriminalistika fani alohida turdagi jinoyatlarning sodir etilishiga sabab bo‘luvchi holatlarni hodisa sodir bo‘lgan joyning o‘zidayoq «birinchi bo‘lib» aniqlash imkoniyatiga ega va shu asosida o‘zining dastlabki xulosalarini beradi. Shuning uchun bo‘lsa kerakki, 1 Qarang : Ёкубов О. Ю., Пулатов Ю. С. Криминалистикага кир иш . - Т., 1996. - 19-20-6.

kriminalistika va kriminologiya fanlari asoschilaridan biri avstriyalik Gans Gross o‘zining «Sud tergovchilari uchun qo‘llanma» (1893 y.) kitobida politsiya va tergov organlarining jinoyatchilikka qarshi kurash tajribalarini umumlashtirgan holda har ikki fanning umumiy muammolarini ilmiy jihatdan hal etish lozimligini ta’kidlagan edi. Kriminologiya fanining jinoiy jazolarni ijro etish fani bilan hamkorligi esa o‘ziga xos murakkab vazifalarni hal etishi bilan e’tiborga loyiqdir. Chunki kriminologiya va jinoiy jazolarni ijro etish fanlari bir-biriga o‘zaro muvofiq holda retsidiv jinoyatlarning oldini olish hamda bunday jinoyatlar sodir etuvchi retsidivist jinoyatchilar shaxsini o‘rganish, ularning maishiy moslashishi bilan bog‘liq vazifalarni birgalikda hal etadilar. Shu bilan birga, bunday o‘zaro hamkorlik jinoiy jazolarning ta’siri samarasini oshirish muammolarini birgalikda ko‘rib chiqishga ham imkon yaratadi. Xalqaro tajribalarning ko‘rsatishicha, bir qator davlatlarda kriminologiya fani jinoiy jazolarni ijro etish huquqi (penitensiar fanlar) fani doirasida o‘rganiladi. Aslida jinoiy jazolarni ijro etish huquqi fanining tadqiqot doirasi kriminologiya fani tadqiqot doirasidan tor bo‘lgani holda (bu fanning tadqiqot obyekti jazoni ijro etish bilan bog‘liq ijtimoiy-huquqiy munosabatlar hisoblanadi) har ikki fan umumiy masala - jinoyatchilikning oldini olishning zarur choralari va ularni joriy etishning ilmiy-nazariy tavsiyalarini yaratadi. Shu bilan birga, har bir fan zaminida yaratilgan usul hamda vositalar orqali qo‘yilgan maqsadga erishiladi. Albatta, kriminologiya tomonidan yaratilgan va jinoyatchilikni o‘rganishda zarur bo‘lgan xususiy metodlar jinoiy jazolarni ijro etish huquqida samara bermasligi mumkin. Zero, jazoni ijro etish muassasalarida va aynan ozodlikdan mahrum etilganlarga qo‘llaniladigan ta’sir choralaridan farqli o‘laroq, kriminologiya fani tomonidan yaratilgan metodlar ko‘p hollarda ozodlikdan mahrum qilish bilan bog‘liq bo‘lmagan jazo turi bel- gilangan shaxslar bilan ishlashni tashkil etishning ilmiy asoslarini yaratadi. Masalan, profilaktika ta’sir choralari jinoyat sodir etishi mumkin bo‘lgan har bir shaxsga nisbatan qo‘llaniladi. Biroq bu ta’sir choralari shakli va metodlariga

ko‘ra, JIEMda jazo o‘tayotgan shaxslarga nisbatan jinoiy jazolarni ijro etish huquqi fani tomonidan tadqiq etilsa, boshqa hollarda bu kriminologiya fanining tadqiqot obyektiga kiradi. Kriminologiya fani olib boradigan tadqiqotlar jinoyat statistikasi bilan uzviy bog‘liq ekanligini alohida qayd etish lozim. Statistik ma’lumotlar jinoyatchilikning umumiy holati, jinoyatchilar va ularning shaxsiga oid ma’lumotlar (xususan, aholishunoslik doirasida)dan iborat bo‘ladi. Shu bilan birga, statistika ishlarini tashkil etishning ilmiy metodlari kriminologik tadqiqotlarni tashkil etishda katta o‘rin tutishini (kuzatuv, ma’lumotnoma va guruhiy tabaqalash jarayonida) ko‘rish mumkin. Binobarin, XIX asrdan boshlab kriminologiyaning asosiy muammolarini tadqiq etishda statistika nazariyotchilari (A. Ketle) ilmiy kuzatuvlar olib borgani tarixdan yaxshi ma’lum. Aynan shu tadqiqotlar asosida jinoyat chilikning bir qator ijtimoiy holatlar bilan uzviy bog‘liqligi aniqlangan. Jumladan, A. Ketle xulosalariga ko‘ra, jinoyatchilarning jinsi, yoshi, jinoyat sodir etish joyi va jinoyat qurollarini ishlatishlaridan kelib chiqqan holda jinoyat sodir etilishining qiyosiy ko‘rsatkichlarini aniqlash mumkin. Shu bilan birga, olim jinoyatchilik jamiyat hayotidagi juda ko‘p salbiy holatlar bilan bog‘liq ekanligiga alohida e’tibor qaratganligini ham ta’kidlash lozim. Yana bir qator huquqiy fanlarning tadqiqotlari asosida yaratilgan tavsiyalar ham kriminologiya uchun katta ahamiyatga ega (ayniqsa, konstitutsiyaviy va ma’muriy huquq sohasi). Zotan, jinoyatlarning sabablari, sharoitlari va jinoyatchi shaxsining o‘ziga xosligi bilan bog‘liq bo‘lgan ijtimoiy profilaktik chora- tadbirlarni amalga oshirishuvchi davlat va jamoat organlari ishtirokining muhim jihatlarini ochib berish kriminologik tadqiqotlarning e’tiborga loyiq jihati hisoblanadi. Ta’kidlash joizki, kriminologiya o‘zining ilmiy-amaliy tadqiqotlarida jinoyatni o‘rganish va uning sabab hamda sharoitlarini tadqiq etish borasida mustaqil faoliyat ko‘rsatadi, jamiyatda barcha huquqbuzarliklarga qarshi kurash konsepsiyasini ishlab chiqadi. Boshqa huquqiy fanlar, xususan, jinoyatchilikni

tadqiq etish yo‘nalishida faoliyat ko‘rsatuvchi fanlar aynan kriminologiya tavsiyalaridan ilmiy tadqiqot hamda jinoyatchilikka qarshi kurash amaliyotida keng foydalanadilar. Kriminologiya ijtimoiy-huquqiy fanlar sirasiga kirgani bois nafaqat huquqiy, balki bir qator ijtimoiy fanlar tavsiyalaridan jinoyatchilikni o‘rga- nishda yaqindan foydalanadi. Psixologiya va pedagogika fanlari tomonidan yaratilgan ilmiy tavsiyalar kriminologiya uchun alohida ahamiyatga ega. Buning o‘ziga xos jihati kriminologiya predmetiga kiruvchi shaxsning jinoiy xatti-harakatlari (qarashlari, ma’naviyati, jinoiy an’analari, qiziqishlari va ehtiyojlari)ni o‘rganishga beqiyos yordam berishi va shu asosida umumiy yoki yakka tartibdagi profilaktika ta’sir choralarini yaratish hamda shaxsning jamiyat manfaatlariga zid bo‘lgan qilmishlari va, umuman, jinoyatlarning ol- dini olish ishlarida zamin yaratishdan iboratdir. Hozirgi kunda jadal sur’atlarda rivojlanayotgan fan-texnika taraqqiyoti kriminologiya fani maqsadlari uchun olib boriladigan tadqiqotlarda zamona- viy fanlar (axborotlashtirish, tibbiyotning turli yo‘nalishlari, ayniqsa, psixo logiya va psixotriyada erishilgan yutuqlar) tavsiyalariga tayanish va ularning ilmiy metodlaridan foydalanishga keng imkoniyatlar yaratilayotganligini e’tiborga olgan holda fikr yuritish maqsadga muvofiqdir. Kriminologiya fani rivojlanishining hozirgi holati Kriminologiya fan sifatida XX asrning 60-yillaridan boshlab jadal rivoj- lana boshladi. Dastlab oliy o‘quv yurtlari dasturlarida o‘quv predmeti sifatida ta’sis etilgan bo‘lsa-da, vaqt o‘tishi bilan uning tadqiqotlari fan tadqiqotlari darajasiga ko‘tarildi. Shuning uchun ham kriminologiyaning aynan shu ikki yo‘nalishdagi shakllanishi va rivojlanish jarayoniga xolisona yondashish va baho berish lozim. Kriminologiya fanining o‘quv predmeti sifatida shakllanishi. Krimi nologiya mustaqil o‘quv predmeti sifatida 1963-64-o‘quv yilidan Moskva Davlat universitetining yuridik fakultetida o‘qitila boshlandi. Ushbu o‘quv predmeti uchun bo‘ladigan mashg‘ulotlarga dastlab 40 soat ajratilgan. Biroq ushbu o‘quv predmetiga bo‘lgan ehtiyojning oshib borishi tufayli dars soatlari ham ortib bordi.

1964-1965-o‘quv yilidan boshlab kriminologiya sobiq Ittifoq hududida mavjud bo‘lgan yuridik oliy o‘quv yurtlari yuridik fakultetlarining o‘quv predmetlari qatoriga kiritildi. Shundan keyin bu o‘quv predmeti bir qator maxsus o‘quv yurtlarida ham o‘rganila boshlandi. Mamlakatimizda ham ushbu fanga bo‘lgan qiziqish kundan kunga ortib bormoqda. Sobiq Ittifoq davrida bu fanning nomlanishi va mazmuni borasida bir qator yondashuvlar mavjud bo‘lganligini ko‘rish mumkin. O‘z vaqtida (1974-yilda) ushbu predmet o‘quv kursi sifatida «Kriminologiya va ichki ishlar organlarining profilaktika faoliyatini boshqarish» deb nomlangan bo‘lsa, 1975-1976-o‘quv yilidan «Huquqbuzarliklarning oldini olishni tashkil etish» deb nomlandi (ushbu o‘quv predmetining bir bo‘limi sifatida kriminologiyaning fan sifatidagi asosiy muammolari yoritila boshlandi). 1978-1979-o‘quv yilidan boshlab, ushbu o‘quv predmetining nomla- nishiga aniqlik kiritish maqsadida, u «Huquqbuzarliklarning oldini olish» deb nomlandi. Shu bilan birga, uning tarkibida huquqbuzarliklarning oldini olishda boshqaruvni tashkil etish masalasi mazmunan saqlab qolindi. Hozirda aynan shu o‘quv predmeti «Kriminologiya va ijtimoiy profilaktika» deb nomlanmoqda. Bir qator davlatlarda, xususan, Rossiya Federatsiyasi IIV tizimidagi oliy va o‘rta maxsus (yuridik mutaxassisligi yo‘nalishidagi) o‘quv yurtlarida «Kriminologiya» va «Huquqbuzarliklarning oldini olish» («Profilaktika prestupleniy») o‘quv kurslari (100 va 200 soatlik) saqlab qolingan. Ta’kidlanganidek, kriminologiya va huquqbuzarliklarning oldini olish muammolarini o‘rganishga mamlakatimizda ham alohida e’tibor qaratil- moqda. Hozirgi kunda bu o‘quv kurslarini o‘qitish Yuridik institut, O‘zbekiston davlat Milliy universiteti, bir qator universitetlarning yuridik fakultetlari xamda Ichki ishlar vazirligi Akademiyasi kabi oliy ta’lim muassasalarining o‘quv dasturiga kiritilgan. Kriminologiya va huquqbuzarliklarning oldini olish kabi o‘quv pred- metlarini o‘rganish shu yo‘nalishda yetuk ilmiy-pedagogik mutaxassislar tayyorlashni ham taqozo etadi. Shu maqsadda mamlakatimizda krimino logiyaning

o‘quv predmeti, qolaversa, fan sifatida rivojlanishiga alohida e’tibor qaratilganligi tufayli uning har ikki yo‘nalishda jadal rivoj- lanayotganligini ko‘rish mumkin. O‘tgan yillar davomida ushbu yo‘nalishda mutaxassislar tayyorlash bo‘yicha bir qator tadbirlar amalga oshirildi, zarur darslik va o‘quv qo‘llanmalari yaratildi. Kriminologiya rasman «Jinoyat huquqi, kri minologiya, jinoiy jazolarni ijro etish» (12.00.08) kabi tadqiqot olib boriladigan fanlar ro‘yxatiga kiritilgan. Shu bois mamlakatimizda ushbu soha yo‘nalishida fan nomzodlari, fan doktorlari ko‘plab tayyorlanmoqda. Kriminologiyaning fan sifatida rivojlanish bosqichlari. Krimino logiyaning fan sifatida rivojlanishiga baho berish uchun o‘quv predmeti sifatida bosib o‘tgan bosqichlarini ham e’tiborga olish lozim. Shunga ko‘ra, kriminologiyaning rivojlanish bosqichlarini har ikki holatni umumlashtirgan holda ko‘rib chiqish maqsadga muvofiqdir. Chunki kriminologiya o‘quv predmeti sifatida shakllanish barobarida fan sifatida ham o‘z ilmiy-nazariy qarashlarini boyitib bordi. Binobarin, kriminologiyaning o‘tgan qisqa tarixiy shakllanish jarayonining ko‘rsatishicha, shakllanishi keng va xilma-xil ijtimoiy munosabatlarni ilmiy tahlili bilan uzviy bog‘langan. Buning sababi, umumiy muammo, ya’ni jinoyatchilikka qarshi kurashning samarasini oshirish uchun uning tadqiqot obyektiga kiruvchi muammolarni chuqur va atroflicha o‘rganishga bo‘lgan qiziqishning oshganligidandir. Bu, birinchidan, turli soha olimlari va tadqiqotchilarining o‘z kasbiy ehtiyojlaridan kelib chiqqan qiziqishlari kriminologiya muammolari bilan bog‘langanligi bo‘lsa, ikkinchidan, jinoyatchilikni o‘rganish borasida tad qiqot olib borgan huquqshunos olimlarning o‘z ehtiyojlari uchun krimi- nologiya muammolariga chuqurroq yondashganliklaridandir. Shu bois kriminologiya sohasidagi tadqiqotlar chegarasining kengayishi tadqiqot- larning nazariy asoslarini yaratishiga asos bo‘ldi. Shuning uchun ham kriminologiya barcha fanlar va, ayniqsa, huquq- shunoslik fanlarining birdamligini ta’minlovchi fan sifatida shakllandi. Kriminologiya fan sifatida e’tirof etilgan vaqtdan qanchalik uzoqlashar ekanmiz,

uning jinoyatchilikka qarshi kurashni tashkil etishda zarur bo‘lgan nazariy asoslarini va amaliyotdagi ahamiyatini yaqqolroq sezamiz. Kriminologiyaning fan sifatida jadal rivojlanishi falsafa, sosiologiya, tarix, ijtimoiy psixologiya, psixologiya, statistika, matematika, aholishu- noslik, boshqaruv nazariyasi, iqtisodiyot, tibbiyot va boshqa fanlar bilan o‘zaro bog‘liqlikka olib kelganligi o‘quvchiga yaxshi ayondir. To‘g‘ri, shu o‘rinda ularning nafaqat uzviy bog‘langanligiga e’tibor qaratish, balki sanab o‘tilgan har bir fan kriminologiya muammolariga aniq maqsadlari asosida yondashishlarini e’tibordan chetda qoldirmaslik zarur. Kriminologiya ilmiy-nazariy muammolarining jinoyatchilik bilan bog‘liq holatlarini o‘rganish har bir fan bilan o‘zaro chegara mavjudligini e’tirof etgan holda, jinoyatchilikning yuzaga kelishida omil bo‘lgan har bir jarayon va holatlarni o‘rganish barcha fanlar tadqiqotlari doirasiga kirishini ham ko‘ramiz. Zotan, kriminologiya o‘z mohiyatiga ko‘ra, ijtimoiy-huquqiy fanga aylandi. Bu o‘rinda gap universal kriminologlar xususida borayotgani yo‘q. Bunda biz o‘z ishining murakkab jihatlarini chuqur anglagan mutaxassislarni e’tiborga olmoqdamiz. Kriminologiya muammolari bo‘yicha shug‘ullanayot- gan har bir mutaxassis ma’lum darajada (huquqshunos sifatida huquqiy fanlarni bilgani holda) kriminologiya bo‘yicha tadqiqot olib borish uchun va o‘z faoliyatini rejalashtirish jarayonida jinoyatchilik va uni kelib chiqishiga ta’sir etuvchi barcha muammolarni tadqiq etishda umumilmiy hamda ilmiy asoslangan xususiy metodlarni bilishi va ularning ilg‘or tajribalaridan foydalanishi darkor. Buni kriminologiya fanning talabi va tutgan o‘rni taqozo etadi. Kriminologiya fanining shakllanishi hamda rivojlanishida. G. A. Ahmedov, B. A. Ahmedov, A. A. Axmadeyev, G. A. Avanesov, A. Blinder, A. A. Gersenzon, Z. S. Zaripov, I. Ismailov, I. I. Karpes, M. I. Kovalev, V. N. Kudryavsev, N. F. Kuznetsova, G. M. Minkovskiy, Q. Mirzajonov, S. S. Ostroumov, A. B. Saxarov, X. Sulaymonova, M. D. Shargorodskiy, A. S. Shlyapochnikov, A. M. Yakovlev kabi rossiyalik hamda o‘zbekistonlik huquqshunos olimlarning xizmatlari katta Shu bilan birga, huquqshunoslikning boshqa sohalarida faoliyat ko‘rsatib,

kriminologiyaning taraqqiy etishiga hissa qo‘shgan olimlarni ham ko‘rsatish zarur. Bular R. S. Belkin, B. Y. Bogdanov, G. G. Zuykov, V. I. Kurlyandskiy, A. G. Lekar, B. A. Mirenskiy, V. A. Lukashov, B. S. Nikiforov, E. X. Narbutayev, A. A. Piantkovskiy, Y. S. Pulatov, A. L. Remenson, T. R. Saitbayev, A. A. Samandarov, N. A. Struchkov, I. X. Hakimov, A. A. Hamdamov va boshqalar. Sanab o‘tilgan olimlarning aksariyati hozirgi kunda ham o‘zlarining ilmiy- nazariy xulosalari bilan kriminologiya fanining rivojlanishiga yaqindan ko‘maklashmoqdalar. Kriminologiya fani asoschilari. Yuqorida aytib o‘tganimizdek, kriminologiya o‘zining shakllanishi va rivojlanishi jarayonida ma’lum bir bosqichlarni bosib o‘tdi. Bu fanning hozirgi darajaga yetishida uning yuzaga kelishiga hissa qo‘shgan olimlarning g‘oyalari qanchalik zarur va chuqur bo‘lganligidan dalolatdir. Bu jarayonga o‘zlarining ulkan hissalarini qo‘shgan olimlarning ilmiy tadqiqotlari xulosalariga tarixiy nuqtai nazaridan emas, balki fanni yanada rivojlantirish istiqbollari xususida fikr yuritgan holda yondashish lozim. Fanning dastlabki nazariy asoslarini yaratib, uning manfaatlari uchun zarur ilmiy tavsiyalar qoldirgan Aleksey Adolfovich Gersenzon, Sergey Sergeyevich Ostroumov, Boris Samaylovich Utevskiy, Mixail Davidovich Shargorodskiy, Andrey Andreyevich Pintkovskiy, Aleksandr Semenovich Shlyapochnikov kabi olimlarni eslash maqsadga muvofiqdir. Hech bir mubolag‘asiz aytish mumkinki, ular o‘zlari yashagan davrdayoq krimi nologiya tarixida qolishlariga zamin yaratgan edilar. Bu olimlar nafaqat kriminologiyaning kelgusi taraqqiyotiga zarur bo‘lgan ilmiy asoslarni yaratdilar, balki kriminologiyaning rivojlanishida zarur bo‘lgan yo‘nalish- larni ham belgilab berdilar. Bu yo‘nalish kriminologiya sohasida tadqiqotlar olib borayotgan yosh olimlar uchun katta ahamiyatga egadir. To‘g‘ri, kriminologiyaning fan sifatida shakllanishining dastlabki davrida juda ko‘p huquqshunos olimlar fan muammolari xususida fikr bildirganliklarini ko‘rish mumkin. Biroq aynan yuqorida sanab o‘tilgan olimlarning fikrlari ilmiy- nazariy jihatdan asosli bo‘lgani uchun ham ko‘pchilik tomonidan qo‘llab-

quvvatlandi. Kriminologiyaning rivoji uchun yaratilgan ilmiy-tadqiqot maktablari fandagi mavjud ilmiy tajribalarni mukammallashtirishga xizmat qilmoqda. Binobarin, fan uning asoschilari «yelkasida» bizgacha yetib kelgan ilmiy ta’limotlar manbai bo‘lib qoldi. Kriminologiyaning rivojlanish bosqichlari. Kriminologiyaning rivoj lanishi jamiyatda ro‘y beradigan ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy o‘zgarishlar asosida kechishini aslo nazardan chetda qoldirmaslik zarur. Zotan, kriminologiya fan sifatida e’tirof etilgan dastlabki bosqichida va hozirda jamiyat hayotida ro‘y berayotgan o‘zgarishlar bir-biridan farq qilishini e’tiborga olish lozim. Kriminologiya fan sifatida vujudga kelgan davrdan buyon o‘tgan qisqa davr ichida jamiyat hayotida nafaqat ijtimoiy-siyosiy o‘zgarishlar, balki shu bilan bog‘liq holda, kishilarning dunyoqarashi, ongida ham yangicha fikrlashlar yuzaga kelganligini ko‘rish mumkin. Tabiiyki, bu holat krimi nologiya fani va uning amaliy ahamiyatiga ham davr talabi asosida yondashishni taqozo etmoqda. Shu bois kriminologik tadqiqotlar (ham nazariy, ham amaliy tomondan) aniq ilmiy va amaliy faoliyat sifatida namoyon bo‘lmoqda, fan esa jinoyatchilikka qarshi kurashni ta’minlash uchun ilmiy-nazariy tavsiyalar manbai bo‘lib qolayotganligini ko‘rish mumkin. Bir so‘z bilan aytganda, kriminologiya davr talabiga ko‘ra o‘zining yangi rivojlanish bosqichiga o‘tdi. Bayon etilganidek, dastlab u o‘quv predmeti sifatida mavjud bo‘lgan bo‘lsa, hozirda alohida mavqega ega bo‘lgan fanlar qatoriga chiqib oldi. Shu o‘rinda kriminologiyaning jinoyatchilikka qarshi kurashni tashkil etishda katta ilmiy- nazariy manba ekanligini unutmaslik zarur. Birinchidan, kriminologlar tomonidan jamiyat uchun yot bo‘lgan qilmish (jinoyat)ni tor ma’nodagi huquqiy tushuncha emasligi va unga nisbatan ijtimoiy hamda psixologik tushuncha sifatida qarash e’tirof etildi. Bu esa insonning qilmishiga nisbatan yangi ilmiy nuqtai nazardan yondashish omilini yuzaga keltirdi va jinoyatchilikning huquqiy jihatdan belgilangan chegaradan chetga chiquvchi sabab va sharoitlarining oldini olishda profilaktika chora-tadbirlari

jinoyatchilikka qarshi kurashdagi bosh yo‘nalish ekanligi va, umuman, jinoyatchilikka qarshi kurashdagi bu yo‘nalishlarning murakkabligi, shu bilan birga, xilma-xil bo‘lishini isbotlash kabi muammolarga e’tibor qaratildi. Jinoyatchilikka qarshi kurashda faqat tor ma’nodagi huquqiy cheklashlar bilan qanoatlanmasdan, ijtimoiy jihatdan yondashish hamda kriminologik tadqiqotlarni atroflicha (kompleks) tadqiq etishga yo‘l ochildi. Ikkinchidan, hozirgi davrdagi mavjud dolzarb muammolarni ilmiy tahlil etish masalalariga nisbatan yangicha yondashishga e’tibor qaratildi. Uchinchidan, turli yo‘nalishda amalga oshiriladigan kriminologik tad qiqotlar tizimini takomillashtirish bo‘yicha sezilarli ishlar amalga oshirildi. Hozirda esa bu tizim zamon talablariga javob beradigan darajaga keltirildi. Bu tizimga kiruvchi, kriminologiya bo‘yicha ilmiy tadqiqot olib boruvchi ilmiy muassasa, oliy o‘quv yurtlari, laboratoriya, bo‘lim va seksiyalarning vazifalari aniqlashtirildi. Kriminologiya bo‘yicha tadqiq etiladigan mavzular rejasini ishlab chiqish yo‘lga qo‘yildi. Ilmiy ishlar olib borish yuzasidan nazorat hamda bu borada muvofiqlashtirish ishlarining samarasini oshirishga e’tibor qaratildi. To‘rtinchidan, jinoyatchilikka qarshi kurashni tashkil etishda ishtirok etuvchi turli soha olimlarining hamkorligi samarasini oshirishdagi dastlabki qadamlar qo‘yildi. Ilmiy tadqiqot va amaliy faoliyat yo‘nalishlarida kompleks yondashishga e’tibor qaratildi. Beshinchidan, mamlakatimiz va xorijiy davlatlar kriminologlarining nufuzi oshdi. Buning isboti sifatida kriminolog olimlarning ko‘pgina xalqaro miqyosdagi ilmiy kongress, simpozium va boshqa ilmiy anjumanlarga keng jalb qilinishini ko‘rsatish mumkin. Bir qator kriminologlar ushbu fan tarkibidagi ilmiy maktab va yo‘nalishlarning asoschilari sifatida e’tirof etilgan. Kriminologik tadqiqotlarning asosiy yo‘nalishlari. Fanning asosiy muammolari o‘ziga xos aniq maqsadlarda va atroflicha hamda tegishli yo‘nalishlarda o‘rganiladi. Jumladan, fanning nazariy va metodologik asoslari (A. A. Axmadeyev, Z. S. Zaripov, I. Ismailov, I. I. Karpes, M. I. Kovalev, V. N. Kudryavsev, N. F.

Kuznetsova, G. M. Minkovskiy, Q. Mirzajonov, S. S. Ostroumov, A. B. Saxarov, M. Sobirov, A. S. Shlyapochnikov, A. M. Yakovlev), ushbu fan tarmog‘ining tarixiy shakllanishi qonuniyatlari (N. A. Struchkov, A. S. Shlyapochnikov), jinoyatchilik sabablari (B. A. Blinder, I. I. Karpes, V. N. Kudryavsev, N. F. Kuznesova, A. M. Yakovlev), jinoyatchi shaxsini o‘rganish yo‘nalishlarida (Y. M. Antonyan, Y. D. Bluvshteyn, P. S. Dagel, A. I. Dolgova, K. Y. Igoshev, N. S. Leykina, I. S. Noy, Y. S. Pulatov, V. N. Fadeyev, V. D. Filimonov) tadqiqotlar olib borilgan. Bu muammolarni tadqiq etish keng miqyosda olib borilayotganligi e’tiborga loyiqdir. Buning sababi olimlar tomonidan ijtimoiy tadqiqotlarga katta qiziqish bilan qaralayotganligi va chuqur nazariy umumlashtirish jarayoni ro‘y berayotganligidir. Shuningdek, alohida e’tibor statistik (N. N. Kondrashov, S. S. Ostroumov, G. I. Salomaxa) va matematik (Y. D. Bluvshteyn, S. Y. Vitsin, V. V. Pankratov) tadqiqotlarning yo‘lga qo‘yilayotganligida ham ko‘rish mumkin. Yana bir yo‘nalish - kriminologiyada ilmiy bashorat (prognoz) qilish, rejalashtirish va modellashtirish yo‘nalishlarida ham sezilarli tadqiqotlar amalga oshirilmoqda (R. M. Abizov, Y. D. Bluvshteyn, S. Y. Vitsin, V. K. Zvirbul). Jinoyatchilikka qarshi kurashda dolzarb bo‘lgan masala «jinoyatchilik geografiyasi»ni o‘rganish hisoblanadi. Bu yo‘nalish ham kriminologiyada katta tadqiqot obyekti bo‘lib qolmoqda. Demografiya bilan bog‘liq vaziyatlar hamda jarayonlar (M. M. Babayev, E. V. Kuznetsova, Y. B. Urlanis, D. X. Narbutayev), turmushdagi ayrim vaziyatlarning jinoyatlar sodir etilishidagi o‘rni (Y. M. Antonyan, A. I. Dolgova, O. Murodov), latent (yashirin) jinoyatlarni o‘rganishning nazariy asoslari va metodikasini ishlab chiqish (I. L. Shraga, A. A. Konev) kabilar ana shunday tadqiqot obyektlari hisoblanadi. Hozirgi kunda kriminologiyaning e’tibori voyaga yetmaganlar to monidan sodir etilayotgan jinoyatchilik muammolariga qaratilganligi diqqatga sazovordir (Z. S. Zaripov, U. Abdug‘aniyev, K. Y. Igoshev, A. I. Dolgova, G. M. Minkovskiy, Q. Mirzajonov, A. A. Samandarov), shuningdek, ayollar sodir etayotgan jinoyatlarning kriminologik tadqiqoti ham katta qiziqish uyg‘otmoqda

(K. R. Abdurasulova, G. S. Sharipova). Kriminolog olimlar jinoyatchilikning yuzaga kelishiga ta’sir etuvchi ayrim salbiy jarayonlarni tadqiq etishga ham alohida e’tibor bilan qaramoqdalar. Bir qator ijtimoiy, psixologik, iqtisodiy, g‘oyaviy, siyosiy, demografik masalalar va ularning jinoyatchilikka ta’sir etish holatlarining ilmiy-nazariy tahlil etilayotganligi shular jumlasidandir (Z. S. Zaripov, V. N. Kudryavsev, V. V. Klochkov, Q. Mirzajanov, U. Tadjixanov, V. N. Fadeyev, A. M. Yakovlev). Viktimologiya (bu yo‘nalish asoschisi L. V. Frank) muam molarini o‘rganishga (G. G. Abdullaxo‘jayev, V. D. Rivman, A. A. Samandarov) bo‘lgan qiziqish ortganligini ham e’tirof etish zarur. Ehtiyotsizlik oqibatida sodir etiladigan (P. S. Dagel, V. Y. Kvashis) jinoyatlar va o‘zgalar mulkini talon-toroj qilish jinoyatlarining (A. D. Gersenzon, V. T. Taraseyevich, I. X. Hakimov, I. L. Shraga, P. B. Bakunov) kriminologiya nuqtai nazaridan ko‘rib chiqilishi ham o‘z mazmun va mohiyatiga ega. Jinoyatchilarga nisbatan qo‘llaniladigan ta’sir choralarini yaratishga, ilmiy- nazariy jihatdan yondashishga e’tibor kuchaytirilgan (A. P. Zakalyuk, A. A. Samandarov, M. S. Sabirov). Bir qator xorijiy davlatlar olimlarining (I. I. Karpes, N. F. Kuznetsova, F. M. Reshetnikov) kriminologiya sohasida olib borayotgan tadqiqotlarining mohiyatini ochib berishga qaratilgan ilmiy tadqiqotlarni ko‘rish mumkin. Hozirgi paytda huquqbuzarliklarning oldini olishda amalga oshiriladigan profilaktika ishlarini tashkil etishning ilmiy tadqiqoti (G. A. Axmedov, B. A. Blinder, N. I. Zagorodnikov, M. S. Zaripov, A. K. Irkaxodjayev, I. G. Filanovskiy, M. X. Rustambayev, M. Usmonaliyev), jinoyat protsessi va kriminalistika (R. S. Belkin, S. V. Borodin, G. G. Zuykov, B. A. Mirenskiy, I. M. Luzgin), jinoiy jazolarni ijro etish huquqi (L. V. Bagriy-Shaxmatov, A. I. Marsev, Yu. S. Pulatov, N. A. Struchkov, A. N. Remenson, A. A. Shamansurov, I. V. Shmarov), operativ qidiruv faoliyati (B. Y. Bogdanov, D. V. Gerbilskiy, A. G. Lekar, V. A. Lukashov, Y. S. Pulatov, T. R. Saitbayev, U. Tadjixanov, A. A. Hamdamov)ni kriminologik nuqtai nazaridan ko‘rib chiqish va tadqiqotlar olib borish sezilarli darajada ortmoqda.

Shu qatori boshqa huquqiy fanlar tomonidan ham kriminologik muammolarni tadqiq etish va ushbu fan tavsiyalaridan o‘z tarmoq manfaatlarida foydalanishni yo‘lga qo‘yishga e’tibor qaratilmoqda. Hozirgi kunda kriminologiya yo‘nalishida xalqaro hamkorlik qilish va o‘zaro tadqiqotlar olib borish ishlarini tashkil etishda bir-biri bilan uzviy bog‘liq tizim yuzaga kelganligini ko‘rish mumkin. Jumladan , Ukrainada kriminologiya muammosi bilan A . P . Zakalyuk , A . Zelinskiy, A. S. Tararuxin kabi olimlar faoliyat ko‘rsatayotgan bo‘lsalar, Latviyada E. Y. Stumbina, R. E. Elbur, A. N. Podradov, Litvada Y. D. Bluvshteyn, Estoniyada X. A. Randalu, Qozog‘istonda U. S. Djekebayev, Y. I. Kairjanov, Turkmanistonda A. Amanov, Arma- nistonda G. S. Sarkisov, Gruziyada A. A. Gabiani, I. G. Ugrexamidze, Sankt- Peterburgda N. S. Leykina, B. V. Voljenkin, Vladivostokda P. S. Dagel, Sverdlovskda M. I. Kovalev, Saratovda I. S. Noy kabi olimlar keng miqyosda ilmiy tadqiqot ishlarini olib bormoqdalar. Kriminologiya muammolarini atroflicha tadqiq etishda respublikamizda ham o‘ziga xos tajriba maktabi mavjud. Ayniqsa, davlat mustaqilligi sharoitida jinoyatchilikka qarshi kurashni tashkil etish borasida zarur tadqiqotlar amalga oshirilmoqda. Ushbu tadqiqotlar yangidan yaratilgan qonunlar mohiyatidan kelib chiqqan holda amalga oshirilmoqda. Zotan, mustaqil davlatning qonunlari bevosita shaxsning huquq va manfaatlarini ta’minlashga qaratilgan bo‘lishi lozim. Shundan kelib chiqqan holda oxirgi yillarda K. R. Abdurasulova, P. B. Bakunov, Z. S. Zaripov, M. S. Zaripov, I. Ismailov, F. Toxirov, Y. M. Karaketov, Q. Mirzajonov, Y. S. Pulatov, M. X. Rustambayev, M. S. Sobirov, A. A. Samandarov, M. Usmonaliyev, A. A. Shamansurov kabi olimlar tomonidan kriminologiya muammolari bo‘yicha bir qator darsliklar, monografiya va o‘quv qo‘llanmalari yaratilganligini ko‘rish mumkin. Kriminologiya nuqtai nazaridan atroflicha tadqiqotlar olib borish ilmiy bilishga bo‘lgan ehtiyojning mavjudligidan kelib chiqmoqda. Shuning uchun ham fan tadqiqotlari qo‘yilgan barcha maqsadlarga erishdi, deyish mutlaqo noo‘rindir. Zero, jamiyat rivoji muttasil ravishda har bir fan oldiga yangidan- yangi muammolarning yechimini topishni ko‘ndalang qilib qo‘yaveradi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1.O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 1992. 2..Mejdunarodniy pakt o grajdanskix i politicheskix pravax. Mejdunarodnaya zashita prav i svobod cheloveka. Sbornik dokumentov. M.: Yurid.lit., 1990 g. 3. .Osnovniye prinsipi nezavisimosti sudebnix organov. Mejdunarodniye prava i svoboda cheloveka: Sbornik dokumentov. M: Yurid.lit., 1990 g. 4. Vseobshaya deklaratsiya prav cheloveka. – Prava cheloveka. Osnovniye mejdunarodniye dokumenti: Sbornik dokumentov. M.: Mejdunarodniye otnosheniya. 1989 g. – S. 134-142. 5. Konvensiya o pravovoy pomoshi i pravovix otnosheniyax po grajdanskim, semeynim i ugolovnim delam. (Xo‘jalik va huquq Xozyaystvo i pravo. – Tashkent. 1997, №1-2. S. 58-76). 6. Ugolovno-protsessualniy kodeks Respubliki Uzbekistan. – T.: Adolat, 1999. 7. «O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o‘zgartishlar va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasining 2001 yil 7 dekabrdagi Qonuni.

O'xshashlar

Kriminologiyaning fanlar tizimidagi o‘rni va boshqa fanlar bilan aloqasi

Kriminalistika fani, uning vazifalari, tizimi, yuridik va boshqa fanlar bilan aloqalari

Kriminologiya fani uning predmeti va metodlari

Kriminologiya fanining metodlari

Kriminologiya fanining maqsadi va vazifalari