Kriminalistika fani, uning vazifalari, tizimi, yuridik va boshqa fanlar bilan aloqalari - Huquqshunoslik - Referatlar

Kriminalistika fani, uning vazifalari, tizimi, yuridik va boshqa fanlar bilan aloqalari

Yuklangan vaqt:

17.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

88 KB

Ko'chirib olish

Kriminalistika fani, uning vazifalari, tizimi, yuridik va boshqa fanlar bilan aloqalari Reja: 1 . Kriminalistika fani va uning vazifalari 2. Kriminalistika tizimi 3. Kriminalistikaning yuridik va boshqa fanlar bilan aloqalari

Kriminalistika jinoyatchilikni ochish va tergov qilishning taktik- metodologik usullari va shu maqsadda qo‘llaniladigan ilmiy-texnik vositalar va ularni joriy qilish to‘g‘risidagi fan. Uning asosiy vazifasi tergov qilishda va jinoyatchilikni ochishda huquqni himoya qiluvchi organlarni ilmiy asoslangan usullar, vositalar va metodlar bilan qurollantirishdan iboratdir. Hozirgi kriminalistika tarkibiga kirgan g‘oyalar, mulohaza va tavsiyalar juda qadimdan boshlab turli mamlakatlarda jinoyatchilikka qarshi kurash tajribasida shakllanib kelgan. Bu haqda I.F.Krilovning bir qator asarlarida batafsil bayon qilingan. Shuningdek, nemis olimi Lyudvig fon Yagemann jinoyatlarni tergov qilish nazariyasini 1838 yilda «Sud tergovi bo‘yicha qo‘llanma» kitobida atroflicha yoritib berdi.. XlX asrning oxirlarida sud tibbiyoti, jinoyatchilarni ro‘yxatga olish, ashyoviy dalillarni tekshirish va tergov faoliyatining tashkiliy asoslariga e’tibor kuchaydi. «Kriminalistika» atamasi lotincha criminal - jinoyat so‘zidan olingan. Birinchi marta XlX asr oxirida avstriyalik olim Gans Gross jinoyatning tergov qilish texnikasi, taktikasi va metodikasini o‘rganadigan fanga nisbatan shu atamani qo‘llagan edi. U jinoyat huquqiga nisbatan kriminalistikani yordamchi fan hisoblab, kriminalistika jinoyat huquqini amalga oshirishga qaratilgan ta’limot, deb atadi (Gross G. Rukovodstvo dlya sledovateley kak sistema kriminalistiki. 3-izd. SPb. 1908). «Agar tergovchi guvohning ko‘rsatuvlarini tushuna olmasa, noto‘g‘ri baholasa, jinoyatchi qo‘llagan usullarni bilmasa yoki kriminalistik qoidalar bilan umuman tanish bo‘lmasa, barcha urinishlari besamar bo‘lib qoladi” –deb yozadi G.Gross. Kriminalistikani turli mamlakatlarda turlicha nom bilan atashgan: «ilmiy politsiya», «texnik politsiya», «jinoiy texnika» va h.k. Bizning davrimizda ham bu atama bir xilda qo‘llanilmaydi. Bir qator mamlakatlarda u kriminalistik texnika ma’nosida ishlatiladi.

Kriminalistika tarixi jinoyatni ochish, tergov qilish va oldini olish maqsadida tergov amaliyotini o‘rganish va umumlashtirish, texnik va tabiiy bilimlardan faol foydalanish asosida shakllandi. Keyingi yuz yillik davomida boshqa fanlar erishgan qator yutuqlar kriminalistikada jinoyatni tergov qilish va ochish maqsadida keng foydalanildi. Kriminalistika maqsadlari uchun mo‘ljallangan yoki maxsus tayyorlangan texnik vositalar, usullar va metodlar tizimini yaratish ishlari ancha faollashdi. Fotografiya kashf etilgandan keyin uning umumilmiy va amaliy qoidalaridan iborat kriminalistik texnikaning tarkibiy qismi hisoblangan sud fotografiyasi vujudga keldi. Kimyo va fizika fanlari erishgan yutuqlar hujjatlarni kriminalistik texnika vositalari va metodlari yordamida tadqiq etish; fiziologiya qonunlari dastxatni o‘rganish, psixologiya qonunlari so‘roq qilish taktikasini tashkil qilish uchun asos yaratib berdi. Ayni vaqtda tergov, sud tajribasini va ekspert amaliyotini o‘rganish va o‘zlashtirish kriminalistikani alohida fan sifatida tarkib topishiga sabab bo‘ldi. Ammo bu fanning tabiati haqida umumiy tushuncha shakllanishi ko‘p mashaqqatli bo‘lgan. Masalan XX-asr boshlarida bu fanga jinoyatchilikka qarshi kurashda faqat amaliy ahamiyatga ega degan qarashlar oldinga surilgan. Natijada 30-yillarning oxirigacha kriminalistika amaliy texnika fani, degan xato ta’rif amal qildi, bu esa uning nazariyasi rivojlanishiga to‘siq bo‘ldi va amalda foydalanishga xalaqit bera boshladi. Taniqli olim B.M.Shaver 1938 yilda kriminalistikada texnik va taktik ta’limotlar mujassamlangani haqida yozdi va uni har tomonlama asoslashga harakat qildi. 1950 yili A.I.Vinberg kriminalistikaga ta’rif berib, uni jinoyatni ochish va aybdorlarni topish, jinoyatning oldini olish usullari qo‘llaniladigan; izlash, yig‘ishning texnik va taktik usullari, sud dalillarini qayd etish va tadqiq etish to‘g‘risidagi fan, deb atagan edi. Mazkur ta’rif ba’zi bir to‘ldirishlar va o‘zgartirishlar bilan bir necha o‘n yillar davomida e’tirof etib kelindi. 50-yillar boshida kriminalistika fani yuzasidan keng ravishda bahs-munozaralar natijasida texnik vositalar, texnik usullar va metodlar jinoiy-protsessual qonunlar tomonidan ko‘zda tutilgan harakatlarni

bajarish uchun mo‘ljallangan degan xulosaga kelindi. Shu asosda S.P.Mitrichev: «Kriminalistika jinoyatni ochish va oldini olish maqsadida dalillarni izlash, yig‘ish, qayd etish va tadqiq etish bo‘yicha jinoyat-protsessual qonunida nazarda tutilgan harakatlarni bajarish uchun qo‘llaniladigan texnik vositalar, taktik usullar va metodlar to‘g‘risidagi fan» (Kriminalistika. S.P.Mitrichev va M.B.Shalamov tahriri ostida. M., 1963. 7-b.) degan ta’rifni ilgari surdi. Hozirgi vaqtda ko‘pchilik olimlar va amaliyotchilar 1967 yilda R.S.Belkin va Y.N.Krasnobayev tomonidan taklif etilgan quyidagi ta’rifni ma’qullaydilar: «Kriminalistika — jinoyat sodir etish mexanizmi qonuniyatlari, jinoyat va uning ishtirokchilari to‘g‘risidagi axborotning paydo bo‘lishi, dalillarni yig‘ish, tadqiq etish, baholash va foydalanish qonuniyati, sud tadqiqoti va jinoyatning oldini olishning maxsus vositalari va metodlari qonuniyatlarini bilishga asoslangan fandir» (Kriminalistika R.S.Belkin, V.P.Lavrov, I.M.Luzgin umumiy tahriri asosida. M., 1987. 10-b.) Kriminalistikaning umumiy vazifasi – jinoyat sud ishlarini yuritish vazifalaridan kelib chiqadi va jinoyatni tez va to‘la ochishga ta’sir ko‘rsatishdan, aybdorni fosh qilish va qonunni to‘g‘ri joriy etishni ta’minlashdan, shaxs, uning huquqi va erkinliklari, mol-mulkini, shuningdek, korxona, muassasa va tashkilotlar manfaatini jinoiy tajovuzlardan himoyasini ta’minlashdan iborat. Boshqacha aytganda, kriminalistikaning umumiy vazifasi – jinoyat huquqi va jinoyat protsessi bilan hal etiladigan vazifalarga mos keladi. Kriminalistikada foydalanadigan texnik vositalar, taktik usullar va metodlar ularning barcha qirralariga qaramay bitta umumiy belgiga ega: ular protsessual qonun asosida joriy qilinishi va uning talablari va normalariga muvofiq kelishi kerak. Yuqorida keltirilgan umumiy vazifalar bilan birga kriminalistikaning o‘ziga xos vazifalari ham mavjud. Ular quyidagilardan iborat: tergov va ekspert amaliyotida samarali foydalanishga yo‘naltirilgan texnik vositalar, taktik usullar va metodik tavsiyalarning yangilarini ishlab chiqish va mavjudlarini takomillashtirish;

huquqbuzarlikning oldini olish vositalari va metodlarini vujudga keltirish va ularni takomillashtirish; kriminalistikada hozirgi tabiiy, texnik va ijtimoiy fanlar: matematika, informatika, biologiya, falsafa, mantiq, psixologiya va boshqa fanlarni samarali joriy etish yo‘llarini izlab topish. Jinoyatlarni tez va to‘la ochishga erishish – bu tayyorlanayotgan yoki sodir etilgan jinoyatning haqiqiy manzarasini ochish va ish yuzasidan haqiqatni tiklash demakdir. Jinoyatni to‘la ochish – qonuniy kuchga kirgan sud hukmi bilan amalga oshiriladi. Sud muhokamasiga qadar jinoyatni ochishda tezkor-qidiruv va tergov organlari ishtirok etadi. Ulardan har biri o‘z protsessual vakolati doirasida harakat qiladi, bunda ular o‘zlariga xos vosita, usul va metodlarni qo‘llab, jinoyatni to‘la ochishning umumiy vazifalarini hal qilishda hissalarini qo‘shadilar. Tezkor-qidiruv organlari kriminalistikada ishlab chiqilgan ilmiy-texnik vositalar, taktik usullar va operatsiyalardan foydalanadilar, ammo ular faoliyatlarining natijalari – jinoiy-huquqiy oqibatlari – faqat tergov jarayonida, ya’ni protsessual qonunda belgilangan yo‘llar bilan amalga oshiriladi. Yanglish fikr, tarafkashlik, noxolislik, ayniqsa zo‘ravonlik va tahdid qonun bilan taqiqlab qo‘yilgan. Jinoyatni tergov qilish – qonunda ko‘zda tutilgan tartibda surishtiruv va dastlabki tergov organlari faoliyatini tashkil etadi, bunda ijtimoiy xavfli xatti- harakatlar mavjudligi yoki mavjud emasligi, uni sodir etgan shaxs aybdorligi yoki aybdor emasligi va ishni to‘g‘ri hal qilish uchun ahamiyatli hisoblangan boshqa holatlar belgilab olinadi. Bularni isbot qilish uchun kriminalistika vositalari, usullari va metodlari yordamida protsessual qonunda ko‘rsatilgan manbalar qo‘lga kiritiladi. Jinoiy ishlarni tergov qilishning o‘ziga xos tomonlari mavjud. Shulardan biri, jinoyatni aniqlash bilvosita tarzda amalga oshiriladi. Tergovchining o‘zi jinoyat hodisasini ko‘rmaydi, balki uning odamlar xotirasidagi ifodasini o‘rganadi (guvohlar, jabrlanganlar va h.k.) va jinoyat qoldirgan o‘zgarishlar: «qoldiq hodisa» yoki keng ma’nodagi jinoyat izlarini o‘rganadi.

Tergov ishlarini amalga oshirishda uning asosiy amaliyotlari – obyektlarni izlash, yig‘ish, qayd etish, tadqiq etish – qonunda belgilangan tartibga ko‘ra sud dalillari hisoblanadi. Faqat shu yo‘llar bilan ijtimoiy xavfli xatti-harakatlar mavjudligi yoki mavjud emasligi, uni sodir etgan shaxsni topishda ahamiyatli bo‘lgan boshqa holatlarni belgilash mumkin. Protsessual qonunga muvofiq dalillarni gumon qilinuvchi, ayblanuvchi, himoyachi, ayblovchi, shuningdek, jabrlanuvchi, fuqaroviy da’vogar, fuqaroviy javobgar va ularning vakillari, xullas har bir fuqaro, muassasa, korxona va tashkilot taqdim qilishi mumkin. Ammo dalillarni izlash, ularni saqlash, qayd etish va tadqiq qilishda tergov organlari asosiy rol o‘ynaydi. Dalillarni topish, ya’ni ularni izlash – tergov organlari faoliyatida muhim va ayni vaqtda murakkab vazifa hisoblanadi: bu shuning uchun ham qiyinki, jinoyatchi ko‘p hollarda jinoyat sodir etgan izni yo‘qotish yoxud yashirishga harakat qiladi va shuningdek, o‘zining jismoniy tabiatiga ko‘ra izlar ko‘pincha yaqqol ko‘rinmaydi. Barmoq izlari jinoyatchiga daxldor ko‘plab predmetlarda qoladi, kriminalistik maqsadlarda uni aniqlash va undan foydalanish XlX asr oxiri, XX asr boshlarida ma’lum bo‘ldi. Dalillar joyni ko‘zdan kechirish, tintuv o‘tkazish, namuna olish, guvohlarni so‘roq qilish va boshqa tergov harakatlari vositasida olinadi. Ularni izlashda kriminalistik texnika vositalarini mohirona qo‘llash, tergov taktikasi usullari va metodik tavsiyalariga rioya qilish talab etiladi. Dalillarni topish uchun ularning kelib chiqish sabablarini yaxshi bilish zarur. Ularni izlashda tasodiflarga ishonmaslik lozim; qayerda, qachon va qanday obyektiv qonuniyatlar asosida ularning kelib chiqish sabablarini bilish kerak. Tergov organlari va sud duch kelayotgan hodisalar qanchalik xilma-xil bo‘lmasin, xarakteri turlicha bo‘lgan ma’lum qonuniyatlarga asoslanadi. Bir hodisa tabiiy-ilmiy qonuniyatlarga, boshqasi kriminal xarakterdagi qonuniyatga asoslanadi.

Guvohlar yong‘in sodir bo‘lgan joyda tutunni kuzatgan bo‘lsalar, biror predmet kuyganligi to‘g‘risida taxmin qilish mumkin, tutun ko‘kimtir bo‘lsa - qonuniyatga ko‘ra soch, teri, rezinka va boshqa buyumlar kuyganligini anglatadi. Alanga ko‘kimtirroq nursiz bo‘lsa, shakar, glitserin, yog‘och spirti yoki tarkibida 25foizdan ko‘proq kislorod bo‘lgan boshqa buyumlar yonayotganligini ko‘rsatadi. Bu amaliy kuzatuvlar natijasidir. Sanchadigan-kesadigan yoki chopadigan qurol bilan tan jarohati yetkazilganda yaralangan joydan ko‘p qon ketadi, jabrlanuvchi topilgan joyda qon izlari bo‘lmasa jarohat boshqa joyda yetkazilganligini ko‘rsatadi. Kriminalist bunday holatlarga qarab qanchalik tez yo‘nalish olsa, u hodisaning haqiqiy xarakteri to‘g‘risida shunchalik asoslangan tarzda xulosa chiqarishi mumkin. Kriminalistika o‘zining amaliy qonuniyatlariga ham ega bo‘lishi kerak. Ular jinoyatchi shaxsning jismoniy va ruhiy holatlari va sodir etgan jinoyat usullari o‘rtasidagi aloqalarida namoyon bo‘ladi. Mashg‘ulot yoki kasb-koriga qarab jinoyat quroli va har xil maxfiy qurollar tanlanadi. Jinoyatni sodir etish va yashirish usullari bilan ro‘y bergan hodisa izlari qonuniy jihatdan bir-biriga bog‘liq. Ammo shuni ta’kidlash kerakki, kriminalistika vositalari, usullari va metodlari yordamida ochilgan izlar va boshqa dalillarga asoslangan ma’lumotlar protsessual qonun yo‘li bilan aniqlansa, ular dalillar sifatida muhim ahamiyat kasb etadi. Aks holda ular dalil bo‘la olmaydi. Qo‘lga kiritilgan izlar va boshqa ashyoviy dalillarni asl holatda saqlash kerak. Saqlash chog‘ida ko‘rinishi, shakli o‘zgargan predmetlar dalillik kuchini yo‘qotishi mumkin. Masalan, voqea sodir bo‘lgan joydan topilgan o‘q u yoki bu sabablar bilan (noto‘g‘ri o‘ralgan, boshqa metal predmetlar tegib turgan) mikrorelyef (mayda g‘adir-budirliklar)ini yo‘qotadi, natijada u otilgan o‘sha qurolga mos kelmay qolishi mumkin. Ashyoviy dalillarni dastlabki ko‘rinishda saqlash iloji bo‘lmasa, uning bir nusxasi, yasama varianti, qolipi, maketi va boshqalari tayyorlanib olib qo‘yiladi. Isbotlashga navbat kelganda ular yasama ashyoviy dalillar rolini bajaradi.

Dalillarni qayd etish deganda, ularni u yoki bu usul bilan mustahkamlab qo‘yish tushuniladi. Bunda dalillarning mohiyatini faqat tergovchilar idrok etib qolmay, jinoyat ishini o‘rganishda va sud muhokamasi chog‘ida u bilan tanishayotganlar uchun ham tushunib olish oson bo‘ladi. Qayd qilish hamma hollarda ham ilmiy asoslangan, amaliy tushunish, shu asosda voqelikni to‘g‘ri aniqlash uchun imkon berishi kerak. Ilmiy bilimlar rivojlanishi natijasida qayd etish usullari va vositalari ham rivojlanib, o‘zgarib boradi. Qayd etishning eski usullari – so‘roq natijalarini yozma tarzda ifodalash hisoblanadi. Bayonnomalar esa shu bugungacha har qanday tergov harakatlarini amalga oshirishda ko‘rsatuvlarni qayd etishning majburiy usuli hisoblanadi. Keyinchalik qayd etish usullari ko‘paydi. Bayonnoma bilan birga hozirgi amaliyotda foto suratini olish, chizish, plan, sxema va chizma olish, nusxa ko‘chirish, shaklini yasash, maket tayyorlash, ovozini yozish, kinoga, videoga tushirish keng qo‘llaniladi. Qayd etishning u yoki bu usulini tanlash tergov o‘tkazadigan shaxsga ham bog‘liq, shuning uchun ham ularni qo‘llash ixtiyoriy deyish mumkin. Ammo sharoitga qarab, qayd etishning u yoki bu usulini qo‘llash zarur bo‘lsa, tergovchi bu zaruratni qiyin va murakkab, deb e’tiborsiz qoldira olmaydi. Qayd etishning qaysi usuli qo‘llanilganligi to‘g‘risida tergov bayonnomasida yozib qo‘yish kerak. Bu talab bajarilmasa qayd etish holati dalillik ahamiyatini yo‘qotadi. Dalillarga ularning yig‘ilishi va tadqiqot qilinishiga qarab baho beriladi. U ishning barcha holatlarini har tomonlama, to‘la va obyektiv tergov qilish asosida va shunga tayangan holda qonun va tergovchi zakovati bilan amalga oshiriladi. Kriminalistik texnika – bu faqat texnika vositalarining yig‘indisi bo‘lib qolmay, balki kriminalistikaning umumiy nazariyasi va tabiiy hamda texnika fanlari asosida ishlab chiqilgan ilmiy qoidalar, usullar va metodlar majmuidir. Bunda daliliy obyektlarni topish, saqlash, qayd etish, tadqiq etish va jinoyatning oldini olish uchun protsessual qonunga muvofiq ulardan foydalanish maqsad qilib qo‘yilgan. Kriminalistik texnika vositalaridan ham tergovchi, ham ekspert

muassasalari foydalanadi, texnik asbob-anjomlar esa eng murakkab va xilma-xil ekspert tadqiqoti o‘tkazish imkoniyatini beradi. Kriminalistikaning bu qismiga asosiy kriminalistika texnikalari, sud fotografiyasi, izlar to‘g‘risidagi ta’limot (trasologiya), sud ballistikasi, hujjatlarning texnik-kriminalistik tadqiqoti, xat va dastxatning kriminalistik tadqiqoti, odamning tashqi qiyofasi bo‘yicha tasvirlash va kriminalistik ro‘yxat kiradi. Kriminalistik texnika mavzusining xilma-xilligiga qaramay, ularning rivojlanishi va tabiiy-texnik asoslari umumiy bo‘lib qolaveradi. Tergov taktikasi – bu kam kuch, vosita va vaqt sarflab yuqori samaraga erishish maqsadida jinoyatni tergov qilish, ochish va oldini olishda qo‘llaniladigan kriminalistikaning umumnazariy qoidalari, mantiq, psixologiya, sud etikasi va boshqa ilmiy bilimlardan foydalanishga asoslangan dastlabki tergovning taktik usullari va metodlarining tergovni rejalashtirishning majmuidir. Tergov taktikasi faqat dalillarni ochish va tadqiq qilishga yo‘naltirilgan ayrim tergov harakatlari o‘tkazish usullarini ishlab chiqibgina qolmay, ayni vaqtda vujudga kelgan tergov vaziyatlaridan kelib chiqib, aniq bir ishni tergov qilishning umumiy yo‘nalishini tanlashga ham yordam beradi. Jinoyatning alohida turlarini tergov qilish – bu jinoyatning har bir turiga tegishli o‘ziga xos xususiyatlarni hisobga olib tergov qilish, ularni ochish va oldini olishda qo‘llaniladigan ilmiy qoidalar, texnik vositalar, taktik usullar va metodik qoidalar (tavsiyalar) majmuidir. Qo‘llaniladigan vositalar, usullar va tavsiyalar bir jinoyatni tergov qilishda samarali bo‘lishi mumkin. Masalan qotillik jinoyatiga nisbatan qo‘llanilgan usul boshqa jinoyatlarni, aytaylik loqaydlikni tergov qilishda samara bermasligi mumkin. Tavsiya qilingan metodika har bir jinoyatni tergov qilish, ochish va oldini olish protsessida eng qulay natijalarga erishish uchun maqsadga muvofiq vosita, usul va metodik qoidalarni tanlash imkoniyatini beradi.

2. Kriminalistika tizimi Gans Gross «Tergovchilar uchun kriminalistika tizimidan qo‘llanma» asarida kriminalistika tizimida uch elementga asoslandi: tergov taktikasi, texnikasi va metodikasi. Bu tuzilmani juda mukammal deb bo‘lmasdi, olimning o‘zi ham buni yaxshi tushunar edi, u qo‘llanmaning kirishida shunday deb yozgan edi: «Kriminalistika hali juda yosh fan, qandaydir yakuniy natijaga albatta yetib kelishi kerak, hozircha bir narsa deb bo‘lmaydi, ammo unga ma’lumki, kelajakdagi o‘zgarish ham doimiyligicha qolmaydi, doimiylik umuman hech qachon bo‘lmaydi, faqat uzluksiz harakatgina doimiy bo‘lib qoladi». Darhaqiqat, dastlabki davrda kriminalistika tizimiga jinoiy texnika asos qilib olindi. Bu masalalar YE.F.Burinskiyning «Sudda ishlatiladigan hujjatlar ekspertizasi» (1903y.), V.I.Lebedovning «Jinoyatni ochish san’ati» (1912y.), S.N.Tregubovning «Jinoyat texnikasi asoslari» asarlarida chuqur tahlil etildi. Kriminalistika darsligining dastlabki nashrlarida (1929, 1935y.) uning tizimi ikki qismni o‘z ichiga olgan edi – jinoyat texnikasi va jinoyat taktikasi, 1939 yili kriminalistikaning uchinchi qismi – jinoyatning ayrim turlarini tergov qilish haqida darslik nashr etildi. O‘shandan beri kriminalistika uch qismga bo‘lib o‘rganilardi: texnika, taktika va metodika. Hozirgi vaqtda vatanimizda kriminalistika tizimini to‘rtga bo‘lib o‘rganish qabul qilingan: 1) kriminalistika-ning ilmiy asoslari va metodologiyasi; 2) kriminalistik texnika; 3)kriminalistik taktika; 4) jinoyatlarning alohida turlarini tergov qilish metodikasi. 3. Kriminalistikaning yuridik va boshqa fanlar bilan aloqalari Kriminalistika jinoyatchilikka qarshi kurash vazifalarini hal qilishga yo‘naltirilgan yagona yuridik fan emas. Jinoyat huquqi, kriminologiya, jinoyat

protsessi ham shu maqsadga xizmat qiladi. Shuning o‘zi kriminalistikani ushbu fanlar bilan aloqasi zarurligini ko‘rsatadi. Kriminalistika, eng avvalo, jinoyat huquqi bilan aloqador. Gans Gross kriminalistikani «Jinoyat huquqi voqeligi to‘g‘risidagi fan» deb atagan edi. Binobarin, kriminalist dastlab jinoyat haqida ta’limotga ega bo‘lishi va unga tayanishi lozim. Jinoyat sabablarini o‘rganuvchi va uning oldini olish tadbirlarini ishlab chiqadigan kriminologiya bilan kriminalistikaning aloqasi ham yaqqol ko‘rinib turibdi. Kriminalistika kriminologiyaning nazariy qoidalari va amaliy materiallarini qo‘llaydi, kriminologiya ham o‘z navbatida aniq jinoyat sodir etishga olib keladigan sabab va sharoitlarni ochish bo‘yicha kriminalistik bilimlardan keng foydalanadi. Kriminalistika o‘g‘irlik, hujjatlarni qalbakilashti-rish va boshqa jinoyatlarning oldini olishga da’vat etilgan maxsus usullar va texnik vositalar ishlab chiqishda ham faol qatnashadi. Kriminalistika jinoyat protsessi bilan uzviy bog‘liq. Ilgari ba’zi bir huquqshunos olimlar uni «jinoyat protsessining davomi yoki maxsus kursi» (M.S.Strogovich va boshqalar), deb atagan edilar. Kriminalistika ham jinoyat protsessi, ham jinoyatga oid sud yuritish ishlari vazifalariga bo‘ysunadi, jinoyat protsessi prinsiplari va normalariga rioya qilib, kriminalistik texnika vositalari, taktik usullar va metodlardan foydalana oladi. Bu talablarni buzgan holda to‘plangan, qayd qilingan va tadqiq etilgan faktik ma’lumotlar sud dalillari bo‘lolmaydi, o‘z kuchi va ahamiyatini yo‘qotadi. Jinoyatni tergov qilishda qo‘llaniladigan kriminalistik usullar va vositalar jinoyat protsessual va normalarga muvofiq ishlab chiqiladi, ammo ko‘pchiligi bevosita protsessual qonunda belgilab qo‘yilmagan. Vaqt o‘tishi bilan ulardan ba’zilari huquqiy tartibga solingan. Masalan, tergov eksperimentlari o‘tkazish va tanib olish uchun ko‘rsatishga oid taktik usullar kriminalistikada ishlab chiqilgan bo‘lib, uzoq yillar huquqiy tartibga solinmay, faqat 60-yillarda qonundan joy oldi.

Kriminalistika jinoyatni ochish va tergov o‘tkazish to‘g‘risidagi fan bo‘lsa- da, fuqarolik protsessiga nisbatan begona emas. Dastlabki rivojlanish bosqichlarida kriminalistika fuqarolik protsessida qo‘llanilmagan edi. Hozirgi fuqarolik protsessini amalga oshirish uchun hujjatlarni texnik-kriminalistik va dastxat ekspertizasida va boshqa ashyoviy dalillarni aniqlashda kriminalistik usullar va metodlar tez-tez ishlatib turiladi. Bozor munosabatlariga o‘tish va xo‘jalik yuritish faoliyatining yangi shakllari, bank tizimining rivojlanishi, muomalaga turli qimmatli qog‘ozlar – aksiyalar, veksellar chiqarilishi munosabati bilan fuqarolik ishlarda kriminalistikani qo‘llash doirasi ancha kengaydi. Kriminalistika faqat yuridik fanlar bilan emas, balki boshqa fanlar: mantiq, etika, psixologiya, tezkor-qidiruv faoliyati nazariyasi va boshqalar bilan aloqador hisoblanadi. Mantiqiy fikr yuritish isbot qilish jarayoni samaradorligining zaruriy shartidir. Ilmiy bilimlarning rivojlanishi, ularning integratsiyalashuvi natijasida bilimlarning maxsus tarmog‘i, tergov mantig‘i yoki isbotlash mantig‘i vujudga keldi, uning qoidalari tergov protsessida dalillarni tahlil qilishda foydalaniladi. Sud etikasi jinoyatni tergov qilishda qonun bilan birga qo‘llaniladigan axloq qoidalarini ishlab chiqadi. Tergovchi u yoki bu texnik vositalar, taktik usullar va kriminalistik metodlardan foydalanish jarayonida axloq qoidalari talablarini buzishga haqqi yo‘q. Axloqsiz usullar va vositalar yordamida tergov qilishga yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi, chunki bu jinoyat hisoblanadi. Sud psixologiyasi va uning qonunlari huquqbuzar, jabrlanuvchi, guvohlar va jinoyat protsessining boshqa ishtirokchilarining xulq-atvori, niyatini to‘g‘ri tushunish va tushuntirib berish imkoniyatini beradi. Shu asosda ularning xulq- atvorlarini va shunga olib kelgan sabablarni obyektiv baholash imkoniyatini beruvchi shart-sharoitlar vujudga keladi. Sud psixologiyasi tergov o‘tkazayotgan shaxsning axloqi va xatti-harakatlarini to‘g‘ri baholashga yordam beradi. Psixologik omillar tergov ishlarini tashkil etish va o‘tkazishga, natijalar samarali bo‘lishiga yordam beradi, bu ularni nafaqat hisobga olish, balki oldindan ko‘ra

bilish zarurligini ko‘rsatadi. Masalan, so‘roq qilish va ko‘rsatuvlarga baho berishni sud psixologiyasisiz faraz qilib bo‘lmaydi. Tezkor-qidiruv faoliyati nazariyasi – kriminalistik qoidalar asosida ishlab chiqilgan. Tezkor-qidiruv faoliyati nazariyasining kriminalistika bilan aloqasi chambarchas bog‘liqdir. Ayniqsa, isbot qilish jarayonida va alohida tergov harakatlari olib borilayotganda tezkor axborotni vujudga keltirish, qayta tashkil etish, to‘plash, undan foydalanish katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Kriminalistika sud tibbiyoti bilan faqat bog‘liq bo‘lib qolmay, balki doimo aloqada faoliyat ko‘rsatadi. Buni sud ishlarini yuritishda haqiqatni aniqlash, ashyoviy dalillarni tadqiq etish metodlari umumiyligi bilan izohlash mumkin. Qotillik yoki tan jarohati yetkazish bilan bog‘liq ishlarning birortasini sud tibbiyoti ishtirokisiz hal qilib bo‘lmaydi. Jasad, qotillik qurollari, kiyim-kechaklar va boshqa ashyoviy dalillar kriminalistika va sud tibbiyotining umumiy obyekti hisoblanadi va ularni tadqiq qilish ko‘pincha kompleks tibbiy-kriminalistika ekspertizasi shaklida amalga oshiriladi. Shuni ham ta’kidlash kerakki, sud tibbiyoti vakillari N.S.Bokarius, Y.M.Kubitskiy, S.D.Kustanovich, Y.S.Sapojnikov va boshqalar daktiloskopiya, sud ballistikasi, dastxatshunos-lik va kriminalistikaning boshqa bo‘limlarini rivojlantirishda katta hissa qo‘shdilar. Kriminalistika, shuningdek, sud psixiatriya fani bilan bog‘liq bo‘lib, ruhiy kasallikka chalinganlar tomonidan sodir etilgan ijtimoiy xavfli harakatlarni tergov qilishda hisobga olinadi. Gumon qilinuvchi, ayblanuvchi va jabrlanganlar shaxsini o‘rganishda aqli rasoligi yoki aqli norasoligi to‘g‘risidagi ruhshunosning xulosalari hal qiluvchi ahamiyatga ega. Yana shuni ta’kidlash kerakki, kriminalistikada tibbiy fanlar (fizika, kimyo, biologiya, fiziologiya va boshqalar), texnikaga oid fanlar (radioelektronika, hisoblash texnikasi va boshqalar) va matematika fanlari qonunlari va qoidalaridan keng foydalanib kelinmoqda. Tegishli asbob-anjomlar va metodlar odatda jinoyatchilikka qarshi kurash vazifalariga moslashtiriladi yoxud kriminalistika vazifalarini hal qilishda, maxsus vosita va metodlarni ishlab chiqish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi.

O'xshashlar

Kriminologiyaning boshqa fanlar bilan aloqadorligi

Kriminologiyaning fanlar tizimidagi o‘rni va boshqa fanlar bilan aloqasi

Kriminalistika metodlari

Yuridik psixologiyaning dolzarb vazifalari va predmeti

Jinoyatlarni tergov qilish kriminalistik uslubiyotining umumiy qoidalari