Kriminalistika metodlari - Huquqshunoslik - Referatlar

Kriminalistika metodlari

Yuklangan vaqt:

17.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

66.5 KB

Ko'chirib olish

Kriminalistika metodlari Reja: 1. Kriminalistikada qo‘llaniladigan metodlar tasnifi 2. Umumilmiy kriminalistik metodlar 3. Maxsus kriminalistik metodlar

Metod – bu ma’lum maqsadga erishish uchun tabiat va ijtimoiy hayotdagi hodisalarni tadqiq etish usullari degan ma’noni anglatadi. Faqat tadqiqot natijalari emas, balki unga olib boradigan yo‘l ham haqiqiy bo‘lishi kerak. Har qanday fanlar kabi kriminalistika ham tabiat va jamiyat voqeliklarini hamda predmetlarni bilishning umumfalsafiy va mantiqiy usullariga suyanadi. Lekin har bir fan o‘zi tekshiradigan jabhalarning mohiyati va tadqiq qilishning maqsad-vazifalariga xos bo‘lgan turli muayyan uslublardan foydalanadi, shuningdek, yangi uslublar yaratadi. Kriminalistikada turli xil metodlar qo‘llaniladi, ularni tasniflashda, eng avvalo, kriminalistikaning fan va amaliyot borasidagi metodlarini farq qilish kerak. Ulardan foydalanish imkoniyatlari tergov harakatlarini amalga oshirish maqsadi, shart-sharoiti va usullari bilan belgilanadi. Masalan, tergov eksperimenti amaliy faoliyat metodi sifatida faqat protsessual qonun bilan qat’iy tartibga solingan holda qo‘llaniladi va ish uchun ahamiyatli bo‘lgan ma’lumotlarni tekshirish hamda aniqlab olish maqsadida amalga oshiriladi. Ilmiy ekspertimentlarga bunday talablar qo‘yish shart emas. Kriminalistika, amaliy faoliyatda metodlar protsessual qonunlar va kriminalistikaning nazariy qoidalari asosida yaratiladi va foydalaniladi. Shu bilan birga kriminalistik metodlar boshqa barcha fanlar to‘plagan ilmiy qoidalarga ham suyanadi. Masalan, shaxsni so‘roq qilishda sud psixologiyasi qoidalari asos bo‘lib xizmat qiladi, mantiq qoidalari tergov versiyalarini yaratish va foydalanishda muhim rol o‘ynaydi. Kriminalistikada metodlar quyidagi talablarni qanoatlantirishi kerak: qat’iy ilmiy asosga suyanish; qonunlarni buzmaslik; axloq normalariga rioya qilish; xavfsiz bo‘lish.

Kriminalistikada qo‘llaniladigan metodlar tasnifi turli asoslarga ega. Ular mazmuniga ko‘ra umumilmiy va maxsus turlarga bo‘linadi. 2. Umumilmiy kriminalistik metodlar Umumilmiy metodlar ichida, eng avvalo, dialektik metod muhim o‘rin egallaydi. Unga binoan har bir buyum boshqalari bilan o‘zaro aloqalarda, harakatda, muayyan sharoitlarda kelib chiqishi va yo‘qolishi mumkin. Jinoyatni ochish va tergov qilishda kelib chiqadigan har qanday masalani hal etishda dialektika tadqiq etilayotgan hodisaga obyektiv yondashuvning munosabatlari va aloqalarini, shuningdek, unga xos barcha xususiyatlarni e’tiborga olishni talab etadi. Dialektika qonunlari barcha narsalar va voqeliklarning mohiyatini tadqiq qilish, bilish, shunday ekan jinoyatni ochish va uni sodir etgan shaxsni aniqlash imkoniyati bor, degan bilish nazariyasiga asoslanadi. Dialektik metod turli munosabat va aloqalar e’tiborsiz qolib ketishidan, bir tomonlama tergov qilishdan, faqat bir xil holat bilan qiziqishdan saqlaydi. Umumilmiy metodlarning muayyan turlariga kuzatuv, qiyoslash, o‘lchash, tasvirlash, eksperiment o‘tkazish, modellashtirish va boshqalar kiradi. Kuzatuv. Predmetlar va hodisalarni faol bir maqsadga qaratilgan reja asosida va bevosita qabul qilish kuzatuv orqali amalga oshiriladi. Kuzatuv amaliy faoliyatda tintuv va boshqa tergov harakatlarini amalga oshirish chog‘ida alohida ahamiyatga ega. Kuzatuv vazifalari predmet yoki hodisa xarakteriga qarab belgilanadi. Bir holatda – qidirilayotgan narsani topish, ikkinchi holatda uning aniq xossalari va belgilarini aniqlash, uchinchi holatda – tintuv va boshqa tergov xatti- harakatlari o‘tkazishda gumon qilinuvchi yoki ayblanuvchi xulq-atvorini tahlil qilish zarur. Shu munosabat bilan kuzatuv jarayonida aniqlangan va protsessual mustahkamlangan ba’zi faktlar dalillik ahamiyatiga ega bo‘lishi, boshqalari versiyalarni tuzish uchun material bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Qo‘shimcha texnik vositalar va turli asboblarni qo‘llash sharoitida kuzatuv doirasi va samaradorligi oshadi.

Qiyoslash - tashqi dunyoni idrok qilishning asosiy usullaridan biri. Qiyoslashsiz tabiatda va jamiyatda sodir bo‘layotgan faqat murakkab hodisalarni emas, balki juda oddiy hodisalarni ham bilish mushkul. Bilish jarayonida, shu jumladan, jinoyatni tergov qilish va ekspertiza jarayonida mazkur metodni keng qo‘llash zarurati yuqorida ta’kidlangan holat bilan izohlanadi. Qiyoslash kriminalistikada, umuman identifikatsiyalash maqsadida o‘tkazilayotgan tadqiqotda alohida ahamiyatga ega. Qiyoslash metodini qo‘llash mantiqning ikki qoidasiga javob berishi kerak: 1) obyektiv voqelikning bir xilda predmetlari va hodisalarini, bir turdagi tushunchalarni qiyoslashga yo‘l qo‘yiladi; 2) qiyoslashda muhim ahamiyatga molik belgilardan foydalaniladi. Kriminalistik maqsadlarda amalga oshiriladigan qiyoslashda tez-tez uchraydigan belgilar muhim o‘rin tutadi. Qiyoslash metodi kriminalistik amaliyotda mantiqiy bilishning boshqa metodlari, ya’ni tahlil qilish, hodisalarni bir butun holda tekshirish usuli bilan qo‘shib olib boriladi. O‘lchash. Bu metod yordamida o‘lchanadigan buyum va o‘lchov birligi, miqyosi yoki etaloni (metr, kilogramm, minut, litr, harorat, rang kabilar) o‘rtasidagi nisbat orqali belgilanadi. Aniq o‘lchovga ega bo‘lish uchun maxsus asbob va anjomlardan foydalaniladi. O‘lchov ilmiy va amaliy faoliyatda muntazam qo‘llaniladi. U kriminalistikada hodisa yuz bergan joyni va ashyoviy dalillarni o‘rganishda, ekspertiza va boshqa tergov harakatlari o‘tkazishda foydalaniladi. Tasvirlash. Mazkur metod vositasida tadqiq etilayotgan obyektlar belgilari va xossalari tasvirlab yoziladi (sanaladi). Bu uslub obyekt haqida to‘la tasavvur hosil qilish yoki alohida tomonlari, tarkibiy qismlari to‘g‘risida xulosa qilish imkoniyatini beradi. Tasvirlash sifatli va miqdorli, tuzilmali va funksional, to‘la va to‘liq emas va h.k. bo‘lishi mumkin. U og‘zaki va yozma shaklda, shu jumladan raqam, rasm, ramz va boshqacha tarzda amalga oshiriladi. Buyum va voqeliklarni bevosita va bilvosita tasvirlash turlari bor. Birinchi holatda kriminalist tekshirilayotgan obyektning belgilarini, ya’ni shaxsan o‘zi qabul qilgan, his etgan narsani tasvirlaydi, ikkinchi holatda boshqa odamlar

ko‘rsatgan belgilar asosida, masalan, guvohlar, jabrlanganlarning so‘zlari asosida shaxs qiyofasini tasvirlaydi. Qiyoslash ma’lum tartibda bajariladigan tasvirlash va solishtirib ko‘rish elementlari bilan bog‘lab olib borishdir. Jumladan, kriminalistikada odamning tashqi qiyofasini so‘z orqali ifodalash, ta’riflab berish anatomik va funksional belgilar yordamida amalga oshiriladi. Izchilligi, belgilarining soni va so‘z tarzidagi ifodasi ma’lum tasvirlar vositasida bayon etiladi. Bunday tasvirlarda solishtirish elementlari ancha ahamiyatli o‘rin egallaydi. Eksperiment. Uning zaminida tekshirilayotgan hodisani o‘rganish va uning boshqa hodisalar bilan aloqasini aniqlash maqsadida o‘tkaziladigan ilmiy asoslangan tajriba yotadi. Bunda tekshirilayotgan hodisa sun’iy ravishda iloji boricha to‘la va aniq takrorlanadi. Eksperiment kuzatuv bilan birga olib boriladi, ammo bu mazkur metodlar aynan bir xil ekan, degan ma’noni bildirmaydi. Eksperimentning o‘ziga xos belgisi kuzatilayotgan hodisa jarayoniga eksperiment o‘tkazuvchining faol aralashuvidan iborat. Kriminalistikada eksperimental tekshirish va aniqlab olish, ba’zi hollarda tergov yoki sudda ko‘rilayotgan ish yuzasidan ahamiyatli bo‘lgan yangi ma’lumotlarni olish uchun o‘tkaziladi. Tergov eksperimenti, albatta, protsessual shaklda amalga oshiriladi. Ekspertizani amalga oshirishda ham ilmiy tadqiqotga xos sharoitlarda eksperiment o‘tkaziladi. Eksperimentlar-ning umumiy tomonlari ilgaridan tayyorlangan sharoitda o‘tkaziladigan tajribalar, olingan natijalar bo‘lib, ularning to‘g‘riligi sinab ko‘rish orqali kafolatlanadi. Modellashtirish. Bu metod texnik fanlar zaminida vujudga kelib, ijtimoiy fanlarda modellashtirish keng tarqalgandan keyin umumilmiy metod sifatida e’tirof etila boshlandi. Uning mohiyati obyektni o‘xshash model orqali bilishdan iborat, bunda tadqiq qilinayotgan obyekt uning asosiy belgilari, xususiyatlari orqali tiklanadi. Model moddiy va ideal bo‘lishi mumkin. Har ikki xil model ham kriminalistikada keng foydalaniladi.

Jinoyat protsessida materialdan tayyorlangan modellarga gipsli shakl yasash, barmoq izlari nusxasi olish, voqea sodir bo‘lgan joyning konstruksiyasini tayyorlash, M.M.Gerasimov metodi asosida odamning bosh ko‘rinishini tiklash kabilar kiradi. Bilish jarayonida ideal model ham ma’lum rol o‘ynaydi. Bunga, eng avvalo, tezkor-qidiruv, tergov va ekspert versiyalari kiradi. Modellashtirish rolini baholar ekanmiz, har qanday yaxshi nusxa hech qachon originalni to‘la ifodalay olmasligini e’tiborga olmoq kerak. Nusxa obyektning belgilari, xossalari va sifatidan bir qisminigina ifodalaydi. Ammo modellashtirish vositasida tadqiq qilinayotgan obyekt to‘g‘risida bir oz bo‘lsa-da, qo‘shimcha axborot olish mumkin. Bunday axborot tergovchining bo‘lib o‘tgan hodisalar to‘g‘risida tasavvurini kengaytiradi. Ekspertlar amaliyotida boshqa bir qancha umumilmiy metodlardan foydalaniladi. Matematik metod tobora keng o‘rin egallamoqda. Axborot hisoblash markazlari EHMning yangi avlodi bilan ta’min etilgan bo‘lib, ular Ichki ishlar vazirligi va boshqa huquqni himoya qiluvchi organlar tizimida keng ishlatilmoqda. Kriminalistik ekspertiza amaliyotida an’anaviy qo‘llanilayotgan fizikaviy va kimyoviy metodlar anchani tashkil qiladi. Mikroskopiya, gazsimon moddaning mass-spektral analizi, rentgen tuzilmasi analizi, emission, atom-absorbsion spektral analizi va boshqa maxsus metodlar juda keng va samarali foydalanilmoqda. 3. Maxsus kriminalistik metodlar Ilmiy-texnika taraqqiyoti asrida faqat umumilmiy tadqiqot metodlari emas, balki maxsus metodlardan foydalanish ham o‘sib bormoqda. Ulardan ba’zilari paydo bo‘lsa, boshqalari modifikatsiya oqibatida tubdan o‘zgaradi, uchinchisi o‘z ahamiyatini yo‘qotadi. Kriminalistikaning o‘zida ishlab chiqilgan maxsus metodlar jumlasiga sud-fotografiya, trasologiya, sud-ballistikasi va boshqalar kiradi. Masalan, tergov va ekspert amaliyotida sud-fotografiyasi tomonidan tashkil etilgan tanib olish (signaletik), mikros’yomka, fotografik rang ajratish, qiyin sharoitlarda

fotografiyadan foydalanish va boshqa metodlar mavjud. Trasologiyada oyoq, poyabzal, buzish qurollari kabi asboblarning izlarini topadigan va qayd qiladigan maxsus metodlar ishlab chiqilgan. Sud-ballistikasida o‘qni burab chiqaradigan, o‘qni profilografik tadqiq etish, kesadigan va tekis stvolli qurolning identifikatsiyasi bo‘yicha optik va mexanik metodlar yaratilgan. Kriminalistikada ishlab chiqilgan maxsus metodlardan ba’zilari boshqa sohalarda ham qo‘llanmoqda. Masalan, fotografik rang ajratish metodi kriminalistikada yaratilgan bo‘lsa ham, undan hujjatlarni tadqiq qilishda muvaffaqiyatli foydalanilmoqda. Fotoportret identifikatsiyasi metodi tarixiy tadqiqotlarda, sud-dastxatshunoslik, ham muallifshunoslik tadqiqotlarida ishlatilib kelinmoqda. Kriminalistikada qo‘llaniladigan umumilmiy metod ham, maxsus metod ham ma’lum talablarga javob berishi kerak. Bunday talablar mezon xizmatini o‘taydi: 1) metodning natijalari to‘g‘ri bo‘lishi kafolatlanganligi; 2) foydalanish qulayligi, ya’ni metodni joriy etish natijasida olingan xulosalar jinoyat protsessining barcha ishtirokchilariga tushunarli bo‘lishi; 3) xavfsizligi; 4) samaradorligi; 5) kam xarajatli ekanligi. Shuningdek, qonunga zid bo‘lgan giyohvand moddalar, gipnoz, telepatiya va boshqa metodlar hamda vositalardan dalil sifatida, xususan shaxsni ayblash uchun asos sifatida foydalanishga yo‘l qo‘yilmaydi. Har bir fan amaliyot bo‘sag‘asida zarurat sababli bunyodga kelib, allaqancha rivojlanish bosqichlarini bosib o‘tadi, boshqa fanlar negizida boyib, shakllanib alohida guruh sifatida ajralib chiqadi. Undagi hayotiy voqeliklarni o‘rganish, umumlashtirish, taxlil etish, sinab ko‘rish, turli xulosa va g‘oyalarga kelish, xilma- xil yo‘nalishlarda yutuq va xatolar ta’sirida o‘z diqqat markazida bo‘lgan voqelik va narsalarga baho berishni o‘zgartib, aniqlashtirib boradi. Ana shu murakkab jarayon jinoyatni tadqiq qilish, uni ochish, sodir etgan shaxsni fosh qilish uslubiga, «san’atiga» xizmat qiluvchi kriminalistika faniga ham xos. Unda ham turli nazariy qarashlar, tushunchalar, usullar, aloqalar, ta’riflar, atamalar uzluksiz bunyod etilib, asoslantirib kelgan. Uning umumiy nazariyasida asosan dalillarni, ya’ni turli xatti-

harakatlar oqibatida qoladigan izlarning shakllanishi, ularni qidirish, topish va yig‘ish, tadqiq etish, baholash va ularga oid faktik ma’lumotlardan foydalanish qonuniyatlari to‘g‘risida ta’limot o‘rin olgan. Ana shu umumnazariy ta’limot asosida bir qator kriminalistik juz’iy ta’limotlar shakllangan va rivojlangan. Ular jumlasiga: identifikatsiya nazariyasi; ko‘nikmalar haqida ta’limot; jinoyatni sodir etish usullari haqida ta’limot; izlarni bunyodga kelish mexanizmi haqida ta’limot; daliliy ma’lumotlarni aks ettirish, ishga ilova qilish qoidalari; turli obyektlarning belgilari (alomatlari) haqida ta’limot; jinoyatlarni ro‘yxatga olish usullari; ekspert tadqiqotlarini o‘tkazish uslublari; tergov versiyalari va rejalashtirish qoidalari; kriminalistik bashorat qilish nazariyasi kiradi. Yuqorida keltirilgan barcha nazariya, ta’limot va qoidalarning ahamiyati bir xil emas, albatta. Masalan, identifikatsiya nazariyasini aksariyat olimlarning umumnazariy tusga ega deb hisoblashlari bejiz emas. Mazkur nazariyaning mohiyati alohida mavzuda bayon etiladi. Umumnazariy ahamiyatga ega bo‘lgan yana bir ta’limot jinoyat mexanizmiga oid bo‘lib, uning tarkibi juda keng va quyidagilarni o‘zida qamrab oladi: jinoyat subyekti; uning o‘z jinoiy qilmishi, oqibatlari va ishtirokchilariga munosabati; tajovuz predmeti; jinoyatni sodir etish sabablari; jinoyatning oqibatlari; jinoyat sodir etilgan joy, vaqt va boshqa shart-sharoitlar; jinoyat sodir etishga imkon bergan va to‘sqinlik qilgan holatlar; jinoyat sodir etilayotganda hozir bo‘lgan shaxslarning faol va passiv xulq- atvorlari kabilar.

Umuman yuqoridagilarni inobatga olib, kriminalistika jinoyatni tergov qilish mahorati haqida fan deb qisqa ta’riflash, shuningdek, uning asosiy mohiyatini ta’kidlash uchun bu fanning keyingi bir necha o‘n yilliklar davomida otaxoni bo‘lgan R.S.Belkin ta’biri bilan kriminalistika-jinoyat mexanizmi, u va uning ishtirokchilari haqida axborotlarni, dalillarning bunyodga kelishi, ularni yig‘ish, tadqiq qilish, baholash va ulardan foydalanish qonuniyatlarini bilishga asoslangan jinoyatlarni tekshirish va oldini olishga qaratilgan maxsus vositalar hamda usullar to‘g‘risidagi fan desak bo‘ladi. KRIMINALISTIKA USLUBLARI UMUM ILMIY USLUBLAR MAXSUS USLUBLAR Kuzatish, t asvirlash, o ‘lchash, t a qq oslash, e ksperiment, m odellashtirish, p rognoz q ilish, m atematik uslublar e vristik uslublar: ta h lil, sintez, induksiya, deduksiya va bosh q alar Bosh q a fanlardan olingan uslublar: fizikaviy, ximiyaviy, biologik, antropologik, statistik, sotsiologik va bosh q a uslublar Kriminalistikaning o‘z uslublari: Sud fotografiyasi, trasologiya, ballistika, xatshunoslik va kriminalistik texnikaning boshєa soѕalarida єo‘llaniladigan uslublari KRIMINALISTIKA FANI TAMOYILLARI

- Mafkuraviy єarashlar va talabalardan xolislik va mustaєillik - Tarixiylik va ilmiy bilimlarning vorisligi - Fan predmetida tizimlilik - Progressiv tara qq iyot

O'xshashlar

Kriminalistika fani, uning vazifalari, tizimi, yuridik va boshqa fanlar bilan aloqalari

Kriminologiya fanining metodlari

Kriminologiya fanidagi tadqiqot metodlari

Kriminalistik tergov metodikasining umumiy holatlari

Kriminologik tadqiqotlarning tashkiliy asoslari va metodlari