Kriminalistik tergov metodikasining umumiy holatlari - Huquqshunoslik - Referatlar

Kriminalistik tergov metodikasining umumiy holatlari

Yuklangan vaqt:

17.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

82.5 KB

Ko'chirib olish

Kriminalistik tergov metodikasining umumiy holatlari Reja: 1. Jinoyatlarni tergov qilish kriminalistik metodikasi tushunchasi, tuzilishi, tergov vaziyatlari 2. Jinoyatlarning kriminalistik tavsifi 3. Tergov va tezkor qidiruv xodimlarining o‘zaro hamkorligi

Jinoyatlarni tergov qilish metodikasi kriminalistika fanining to‘rtinchi qismida bo‘lib, u qonuniylik talablariga muvofiq holda, tergov va surishtiruvni samarali o‘tkazish bo‘yicha ilmiy tavsiyalarni ishlab chiqish maqsadida jinoyatlarni ochish, ter-gov qilish hamda ularning oldini olishni tashkil qilish va amalga oshirish qonuniyatlarini o‘rganadi. Bu qonuniyatlar jinoyat alomat-lari bo‘lgan hodisalar haqidagi dastlabki axborotni tekshirish, ji-noyatlarni tergov qilish chog‘ida isbotlanishi lozim bo‘lgan holat-larni aniqlaydi. Shuningdek, jinoyat ishlarining har xil turlari bo‘yicha haqiqatni aniqlash uchun tergov harakatlarini va jinoyat-protsessual qonunida nazarda tutilgan boshqa chora- tadbirlarning dasturlarini ishlab chiqish, jinoyatlarni tergov qilish uchun qo‘lla- niladigan tergov harakatlarini tayyorlash hamda o‘tkazish va shu kabi holatlarning eng muhim xususiyatlarini ham aks ettiradi. Ularni bilishga jinoyatlarni ochish, tergov qilish va oldini olish bilan bog‘liq obyektlarni kriminalistik nuqtai nazaridan o‘rganish, ter-gov faoliyatining asosiy rivojlanish yo‘nalishlarini umumlashti-rish va aniqlash, shuningdek tergov va surishtiruvni tashkil etish hamda ularni o‘tkazishdagi o‘ziga xos aloqalar va o‘zaro bog‘liqlik-ning barqaror jihatlarini tekshirish hamda aniqlash yo‘li bilan erishiladi. Kriminalistik metodika o‘rganadigan qonuniyatlar o‘z xususiyatiga ko‘ra ikki qismdan: umumiy qoidalar va jinoyatlarni tergov qilishning xususiy (turga oid) kriminalistik uslubiyotlar tizimidan iborat. Umumiy qoidalar — kriminalistik metodikaning nazariy asoslari bo‘lib, u kriminalistikaning mazkur qismining mavzui (predmeti)ni, ilmiy bilimlarning boshqa sohalari bilan aloqa-larini, xususiy kriminalistik metodikalarni tuzish, ishlab chiqish va ulardan foydalanishga oid eng muhim masalalarni hamda jinoyat- larni ochish, tergov qilish va ularning oldini olish muammolarini tadqiq etishni o‘z ichiga oladi. Pirovard natijada samarali xususiy kriminalistik metodikalarning yaratilishi va ularning jinoyatchi-likka qarshi kurashda muvaffaqiyatli qo‘llanilishi ana shu masala-larning qanchalik puxta ishlab chiqilganligiga bog‘liq bo‘ladi.

Xususiy metodlar kriminalistika fanining pirovard «mahsuloti» bo‘lib, amaliy xususiyatga ega bo‘lgan hamda tergovchilar va surishtiruvchilarga jinoyatlarning har xil turlarini ochish, tergov qilish va bartaraf etishda ularning ishlarini muvofiqlashtirish uchun mo‘ljallangan, nazariy jihatdan asoslangan tavsiyalar majmuidan iboratdir Kriminalistik metodikalarning umumiy qoidalaridan farqli o‘laroq xususiy uslubiyotlar bu — jinoyatlarning ayrim turlarini ochish, tergov qilish va jinoyatchilikni bartaraf etishni tashkil qilish bo‘yicha uslubiy toifalashtirilgan tizimidir. Kriminalistik tavsiyalar — jinoyatlarning muayyan turla-rini ochish, tergov qilish va ularning oldini olishni tashkil etish hamda amalga oshirish bo‘yicha ilmiy ishlab chiqilgan va amalda tekshirilgan qoidalar (takliflar)dir. Har bir xususiy uslubiyot amalda turli sharoitlarda ishlash uchun o‘zaro bir-biriga bog‘liq masla- hatlar tizimini (majmuini) hosil qiluvchi bir necha tavsiyani o‘z ichiga oladi. Tergov qilish metodikasi bu – jinoyat ishini yuritishga doir qonun talablaridan, vujudga kelgan tergov vaziyati xususiyatlaridan, jinoyatlarning mazkur turini ochish va tergov qilish nazariyasi va amaliyotiga doir bilimlardan kelib chiqib tergovchi tanlagan haqiqatni aniqlash usulidir. Shu tariqa sirtdan o‘xshash bo‘lgan «kriminalistik metodika», «xususiy kriminalistik metodika», «kriminalistik uslubiy tav-siya» va «tergov qilish metodikasi» atamalari o‘z mazmuniga ko‘ra bir-biridan farq qiladi. Jumladan, birinchi holda kriminalistika fanining mustaqil maxsus qismini, ikkinchisida - muayyan turdagi jinoyatni ochish, tergov qilish va ularni bartaraf etishni tashkil qilish hamda amalga oshirish bo‘yicha ilmiy-amaliy tavsiyalar tizi-mini (majmuini), uchinchisida - tegishli jinoyat ishlari bo‘yicha ishlash uchun alohida ilmiy asoslangan va amalda tekshirilgan maslahatni (taklifni), to‘rtinchi holatda esa — jinoyatni tergov qilishning tergovchi tomonidan tanlangan usulini anglash mumkin. Tarixiy nuqtai nazardan kriminalistik metodika tizimidagi asosiy elementlarning shakllanish jarayoni bir tekis kechmagan. Da-stlab kriminalistik metodlardagi umumiy qoidalarning ishlab chiqilganlik darajasi jinoyatlarning

ayrim turlarini tergov qilish uslublari rivojlanishidan juda orqada qolgan. Xususiy metodlarni tayyorlash chog‘ida paydo bo‘lgan ko‘pgina masalalar uzoq vaqt mobaynida ilmiy asosga ega bo‘lmay, ilmiy jamoatchilik tomonidan turlicha hal qilingan bo‘lsa – da, ammo yagona nazariyani tashkil etmagan. XIX asr oxiri va XX asr boshlaridagi kriminalistikaga oid asarlarda jinoyatlarni tergov qilish metodlariga bag‘ishlangan nazariy bo‘limlarning mavjud emasligi buni yaqqol tasdiqlaydi. Kriminalistik metodlardagi ikki hadli tizimning dastlabki ilmiy asoslaridan biri I.N.Yakimov tomonidan berilgan hamda mamlakatimiz va chet el kriminalistlarining asarlarida rivojlan-tirilgan. Ularning ishlarida kriminalistika fani mazkur bo‘limi-ning ko‘pgina muammolari, shu jumladan, kriminalistik metodika-ning tizimi to‘g‘risidagi masala hal etilgan. Metodikaning tarkibiy qismlari bir-birini to‘ldirib, har xil turdagi jinoyatlarni ochish, tergov qilish va ularning oldini olishni tashkil etishga doir mustaqil ilmiy qoidalarning yaxlit va bo‘linmas majmuini hosil qiladi. Shuni ta’kidlash joizki, krimi-nalistik metodlardan tashqari, ilmiy bilimlarning hech bir sohasi bu masalalarni tadqiq etish bilan shug‘ullanmaydi va turli toifadagi jinoyat ishlari bo‘yicha surishtiruv va tergovni samarali o‘tkazish uchun amaliyotga bunday nazariy jihatdan asoslangan tavsiyalarni bermaydi. Shu bilan birga, kriminalistik metodikaning mustaqilligi nisbiy xususiyatga ega. Negaki u kriminalistikaning boshqa qismlari bilan uzviy tarzda bog‘langan. Bu esa mazkur fan-ning faqat bir bo‘limi hisoblanadi va shunday bo‘lib qolmoqda. Metodikaning mustaqilligi kriminalistikaning predmeti va butun tizimi doirasi bilan cheklangan. Fanda mazkur tarmoqning paydo bo‘lishi jinoyatlarni tergov qilishning tashkil etilishini faqat nazariy tadqiq etish yo‘li bilangina erishilishi mumkin bo‘lgan ijtimoiy jihatdan ahamiyatli maqsadlar mavjudligini aks ettiradi. Jinoyatchilikka qarshi kurash samaradorligini oshirish uchun zarur bo‘lgan yangi ilmiy yo‘nalish yuzaga kelishining obyektiv shart-sharoiti aynan ana shundan ibo- ratdir. Kriminalistik metodikada ijtimoiy muhim vazifalarning mavjud bo‘lishi, uning rivojlanishidagi keyingi davrlaridan to hozirgi paytga qadar saqlanib qoldi.

Inson ijodiy faoliyatining maqsadlarini ham atrof-muhitdagi obyektiv hodisalar keltirib chiqaradi. Shunga ko‘ra jinoyatchilikka qarshi faol kurash olib borishga ko‘maklashish hamda muayyan jinoyat ishlari bo‘yicha haqiqatni aniqlashda surishtiruv, tergov organlariga va sudga yordam ko‘rsatish kriminalistik metodikaning umumiy maqsadlari hisoblanadi. Ana shu maqsadlarga erishish uchun kriminalistik metodika jinoyatlarning har xil turlarini tergov yo‘li bilan ochish, tergov qilish va ularning oldini olishdagi ilg‘or tajribani o‘rganadi va umumlashtiradi; jinoyatlarning ayrim turlarini ochish, tergov qilish va ularning oldini olishni tashkil etish hamda amalga oshirish bo‘yicha ilmiy asoslangan uslubiy tavsiyalarni ishlab chiqadi. Huquq, jinoyatchilikka qarshi kurash amaliyoti va fan kriminalistik metodikaning manbalari hisoblanadi. Ularning qoidalari kriminalistikadagi mazkur bo‘limning rivojlanishga asos bo‘ldi va uning hozirgi taraqqiyotini ta’min etmoqda. Jinoyat va jinoyat-protsessual huquq normalari metodikaning manbalaridan biridir. Ular jinoyat - sudlov ishlarini yuritishning umumiy shart-sharoitlarini belgilaydi va shu sababli kriminalistik metodikaning hamda har bir xususiy kriminalistik uslubiyot-ning umumiy qoidalarini ishlab chiqish asosida amalga oshiriladi. Shu bilan bir vaqtda kriminalistik uslubiy tavsiyalar qonunga asoslanib va amaldagi huquqiy normalarga zid yoki fuqarolarning huquqlari va qonuniy manfaatlari buzilishiga olib kelishi mumkin bo‘lgan biron-bir maslahat va yo‘l- yo‘riqlarni istisno etgan holda, jinoyat va jinoyat-protsessual normalarini sharhlash bilan chegara-lanmay jinoyatlarning xilma-xil turlarini ochish, tergov qilish va oldini olishning maqbul tartibini belgilaydi. Jinoyatlarni ochish, tergov qilish va ularning oldini olish amaliyoti kriminalistik metodikaning yana bir muhim manbai hisoblanadi. Uni o‘rganish va umumlashtirish jinoyatlarning ayrim turlarini tergov qilish bo‘yicha samarali tavsiyalarni ishlab chiqishga ko‘maklashadi. Shu bilan bir qatorda, amaliyot kriminalistik metodika nazariyasining to‘g‘riligini belgilovchi mezon hamdir. Shaxs-ning jinoyatni sodir etishdagi aybdorligi faqat sud tomonidan e’tirof etilishi

sababli sudlarning hukmlarida amalda mazkur jinoyatni tergov qilishning to‘g‘riligi, ya’ni kriminalistik uslubiy tavsiyalar qo‘llanishining asosliligini belgilaydi. Nihoyat, ilmiy bilimlar, avvalo, kriminalistikaning avval qayd etilgan bo‘limlarining hamda jinoyatchilikka qarshi kurash muammolarining, xususan jinoyatlarni tergov qilishni o‘z nuqtai nazaridan tadqiq etuvchi boshqa fanlarning qonun-qoidalari kriminali-stik metodikaning uchinchi manbai bo‘lib xizmat qiladi. Kriminali-stik metodikaning kriminalistik umumiy nazariyasi, texnikasi va taktikasi bilan aloqalari ancha murakkab. Bir tomondan, krimina-listik metodikada kriminalistika fanining yakunlovchi bo‘limi sifatida uning boshqa bo‘limlarining xulosalari va qoidalaridan keng foydalaniladi, ikkinchi tomondan, kriminalistik metodika kriminalistikaning umumiy nazariyasi, texnikasi va taktikasi rivojlanishiga faol ta’sir ko‘rsatadi. O‘zining tutgan o‘rni va hal etadigan vazifalarining o‘ziga xosligiga ko‘ra kriminalistik metodika kriminalistikaning boshqa bo‘limlariga doimo tayanadi hamda ishlab chiqilayotgan nazariyalar va tavsiyalarning pirovard «oluvchisi» vazifasini bajargan holda ularning ilmiy ishlanmalarini qo‘llaydi. Kriminalistikaning oldingi bo‘lim qoidalari va xulosa-lari kriminalistik metodikadagi nazariyalarni umumiylik asosida jamlash, ya’ni ularni oddiy jamlash yo‘li bilan emas, balki dialektik mushohada qilish hamda har xil turdagi jinoyatlarning oldini olish, ularni fosh etish va tergov qilishni samarali tashkil etish uchun tegishli xulosalar ishlab chiqish jarayonida qo‘llaniladi. Ilmiy bilimlarning bir-biriga yaqin, o‘zaro bog‘liq tarmoq-lari orasida jinoyat huquqi, jinoyat protsessi, boshqaruv, psixologiya, mantiq fanlari va bir qator maxsus fanlar kriminalistik metodikaning manbalari sifatida katta ahamiyatga ega. Ana shu fanlarning bir qancha qoidalari kriminalistikaning mazkur bo‘limidagi nazariy asoslarni rivojlantirish va jinoyatlarning ayrim turlarini tergov qilishning samarali usullarini ishlab chiqish uchun unumli qo‘llaniladi. Tergov amaliyotiga har xil turdagi jinoyatlarning oldini olish, ularni ochish va tergov qilishni tashkil etish hamda amalda bajarish samaradorligini oshiradigan

ancha takomillashgan xususiy kriminalistik metodiyotlarni joriy etish jinoyatchilikka qarshi kurashni takomillashtirishning muhim yo‘nalishlaridan biri hisob-lanadi. Tergovchilarning ishni maqbul tarzda tashkil etish bo‘yicha ilmiy asoslangan tavsiyalarga bo‘lgan ehtiyojlarini qanoatlantirgan holda, kriminalistika jinoyatlarni tergov qilishning ko‘plab hamda shakl va mazmun jihatidan xilma-xil xususiy metodlarni vujudga keltirmoqda. Yangi xususiy kriminalistik metodlarni ishlab chiqish quyi-dagi tamoyillar asosida amalga oshiriladi: Xususiy kriminalistik metodlarning nazariy jihatdan asoslanganligi. Kriminalistik uslubiy tavsiyalar tizimi ilmiy ish mahsulidir va shular tufayli hamisha nazariy jihatdan muayyan darajada asoslangan bo‘ladi. Biroq xususiy metodlar jinoyatlarni ochish, tergov qilish va ularning oldini olish amaliyoti shunday nazariy asoslanganlik darajasiga ega bo‘lishini talab qiladiki, toki ularning tavsiyalarini qo‘llash tergovning samarali tashkil etilishini ta’minlasin. Bunday darajaga, agar xususiy metodlar faqat tajriba yo‘li bilan ishlab chiqilgan qoidalar va amaliyot uchun samarali tavsiyalarni o‘z ichiga olgan taqdirda erishiladi. Kriminalistik uslubiy tavsiyalarning tizimi oqilona, tejamli, maqbul bo‘lishi kerak. Kriminalistik uslubiy tavsiyalarning muayyanligi. Ji-noyatlarni tergov qilishni tashkil etish — yakka tartibdagi jarayon-dir. Uning mazmuniga jinoiy qilmishning xususiyatlari, jinoyat-ning oqibatlari, jinoyatchining shaxsiy xususiyatlari, tergovchining mehnat sharoiti va boshqa shu singarilar ta’sir ko‘rsatadi. Shu bilan birga, bir turdagi (bir xildagi) jinoyatlarni tergov qilishda ko‘pgina umumiy xususiyatlar ham mavjuddir, bular - tipik tergov tusmollarining mavjudligi, isbotlash predmetining umumiy ekan-ligi, tergov harakatlariga tayyorgarlik ko‘rish va uni o‘tkazish xusu-siyatlarining o‘xshashligi va boshqalar. Shu sababli kriminalistik uslubiy tavsiyalar imkoni boricha tayin, lekin biron-bir yagona xu-susiy hol uchun emas, balki mazkur turdagi jinoyatlarni ochish, ter-gov qilish va ularning oldini olishni tashkil etish hamda amalga oshirish uchun

mo‘ljallangan bo‘lishi kerak. Kriminalistik uslubiy tavsiyalarning umumiyligi va aniqligi, me’yori, ularning amaliyot ehtiyojlari hamda nazariy imkoniyatlari bilan bog‘liq ilmiy qoidalarni tavsiflash darajasida namoyon bo‘ladi. Jinoyatlarni tergov qilish metodlarining bosqichma-bosqichligi. Tashkil etilishi nuqtai nazaridan jinoyatlarni tergov qilish jarayonini uchta alohida bosqichga bo‘lish lozim. Har bir bosqich bu – tergov qilishning shunday bosqichiki, uning davomida umumiy vazifalar bilan bir qatorda, uning o‘ziga xos vazifalari ham hal etiladi. Birinchi boskich bu - dastlabki tergov harakatlarini bajarish davridir. Mazkur harakatlar ham umumiy, ham o‘ziga xos vazifalarni (jinoyat alomatlariga ega bo‘lgan hodisani aniqlash, aybdorni «iz bosilmasdan» ta’qib qilish hamda ushlash va hokazo) hal etishga qaratilgan. Qoida tariqasida, ular darhol o‘tkaziladi. Dastlabki kechiktirib bo‘lmaydigan tergov harakatlari nisbatan cheklangan muddatda o‘tkaziladi, lekin uning qancha davom etishini jinoyatlar-ni tergov qilishning barcha hollari uchun oldindan belgilab qo‘yish mumkin emas. Umuman olganda, shuni qayd etish zarurki, tergov qilishning dastlabki bosqichi kechiktirib bo‘lmaydigan, shoshilinch tergov harakatlarini o‘tkazish bilan tugaydi. Jinoyatlarni tergov qilish dastlabki bosqichining muddati cheklanganligi tergovchining faoliyati imkoni boricha jadallashtirilishni talab qiladi. Ikkinchi boskich bu – ish bo‘yicha dalillarni to‘plash va tekshi-rishga qaratilgan barcha qolgan tergov harakatlarini bajarish dav-ridir. Mazkur bosqichning asosiy vazifalari: aybdorni sodir etil-gan jinoyatda fosh etish, ayb e’lon qilish, dastlabki bosqichda aniqlanmay qolgan holatlarni aniqlashtirishdan iborat. Uchinchi boskich bu — tergov qilishning yakunlovchi bosqichi. Mazkur bosqich tergovchi tomonidan tergov qilishni tamomlash, ya’ni dalillarni to‘plash, tekshirish va baholashga qaratilgan tergov harakatlarini yuritishni tugatish to‘g‘risida qaror qabul qilingan paytdan e’tiboran boshlanadi va ishni prokurorga yuborish yoki jinoyat ishini tugatish to‘g‘risida qaror chiqarish bilan tugallanadi.

O‘z mazmuniga ko‘ra u ish bo‘yicha to‘plangan dalillar baholanishini, qo‘shimcha va takroriy harakatlar amalga oshirilishini hamda tergovni nihoyasiga yetkazish tartibini belgilashni o‘z ichiga oladi. Xususiy kriminalistik metodlarda tavsiyalar ana shu bosqich-larga muvofiq tizimlashtiriladi. Jinoyatlarni tergov qilish jarayonida turli tergov va-ziyatlari yuzaga keladi va ularning yechimini hal qilish lozim bo‘ladi. Tergov amaliyoti jinoyatlarning har bir turi uchun tipik bo‘lgan tergov vaziyatlarining mazmunini hisobga oladigan hamda un-ga bog‘liq holda tergovni tashkil qilishning u yoki bu usuli tavsiya etadigan xususiy kriminalistik umummetodlar yaratishni talab qiladi. Jinoyat ishi bo‘yicha tergov vaziyati jinoyatni tergov qilishning mu-ayyan davridagi vaziyatni tavsiflovchi holatlar (sharoitlar, omillar) majmuidan iborat bo‘ladi. Tipik tergov vaziyatlari jinoyatlarni tergov qilishning barcha bosqichlariga xosdir, lekin kriminalistik metodlarda ko‘pincha da-stlabki tipik tergov vaziyatlari tahlil qilinadi. Ularning xilma-xilligi ko‘p turli tavsiyalarni va ularning tizimlarini ishlab chiqishni talab qiladi. Tipik tergov vaziyatlari hisobga olingan holda jinoyatlarni tergov qilish metodlarining yaratilishi tavsiya-larning mazmunini aniqlashtiradi hamda ularning amaliy qimma-tini oshiradi. Jinoyatlarni tergov qilishning kriminalistik metodla-rining umumiyligi. Jinoyatlarni ochish, tergov qilish va ularning oldini olish chog‘ida kriminalistik uslubiy tavsiyalardan foydala-nish qulay bo‘lishi uchun xususiy uslubiyotlarning konstruktiv bir-ligi tamoyiliga, ya’ni ichki mustaqilligi va ko‘p turliligiga amal qilgan holda ularning maqbul tuzilishiga rioya etish zarur. Mazkur tamoyillarga ko‘ra ishlab chiqilgan xususiy kriminali-stik metodlar shuningdek, tergovchining ichki ishlar organlari tez-kor va boshqa xizmat xodimlari bilan o‘zaro hamkorligi xususiyatla-rini; jamoatchilik yordamidan foydalanishga doir yo‘l-yo‘riqlarni; tergovchi tomonidan ayrim turdagi jinoyatlarni tergov qilish chog‘i-da uning oldini olishga doir faoliyatini tashkil etish bo‘yicha tav-siyalarni ham o‘z ichiga olgan bo‘lishi kerak.

Kriminalistikaning jinoyatlarni tergov qilish uslubiyotini bilish va undan foydalanishda xususiy kriminalistik metodlarni tasniflash muhim ahamiyatga ega. Kriminalistik metodika nazariyasiga bag‘ishlangan zamonaviy ishlarda xususiy metodlarni tasniflashni bir qancha asoslar bo‘yicha o‘tkazish qabul qilingan. Jinoyat qonuniga munosabati nuqtai nazaridan xususiy metod-lar tipik (turga oid) va maxsus metodlarga bo‘linadi. Tipik metod-lar jumlasiga amaldagi jinoyat qonunida belgilangan jinoyat tur-lari (masalan, odam o‘ldirish, o‘g‘irlik, firibgarlikni tergov qilish metodlari va hokazo) bo‘yicha tuzilgan uslubiyotlar kiradi. Jinoyat to‘g‘risidagi qonun hujjatlari yangilanishi munosaba-ti bilan tegishlicha yangi xususiy metodlarni ishlab chiqish zaruriya-ti paydo bo‘ladi. U yoki bu qilmish uchun jinoiy javobgarlikning bekor qilinishi yoki ularning jinoiylik toifasidan chiqarilishi (dekriminalizatsiya qilinishi) tergov qilishning ayrim metodlariga bo‘lgan ehtiyojni istisno etadi. Tipik xususiy metodlar soni ji- noyatlarning mavjud turlariga muvofiq bo‘lishi kerak. Metodlar-ning ana shu soni eng yuqori (maksimal) hisoblanadi. Shu sababli kriminalistika oldida barcha zarur bo‘lgan, lekin hozircha mavjud bo‘lmagan xususiy metodlarni ishlab chiqish vazifasi turadi. Maxsus metodlar jumlasiga qonunda belgilangan jinoyatlar-ning turlari bo‘yicha emas, balki boshqa asoslar bo‘yicha tuzilgan xu-susiy metodlarni kiritish kerak bo‘ladi. Jumladan, ana shu maqsad uchun asoslar sifatida jinoyat sodir etilgan joy, jinoyatchining, jabrlanuvchining shaxsi, jinoyat sodir etilgan paytdan boshlab o‘tgan vaqt va boshqa shu singarilar tanlanishi mumkin. Kriminali-stikaga oid adabiyotlarda temir yo‘l, suv va havo transportidagi ji-noyatlarni; voyaga yetmaganlar va retsidivistlar sodir etgan jinoyat-larni; o‘tgan yillarning ochilmay qolgan jinoyatlarini tergov qilish metodlari ma’lum. Aniqlashtirilish darajasiga ko‘ra, jinoyatlarni tergov qilish metodlari bir bosqichli, ikki bosqichli va (tafsilotlashtirilishi) ko‘p bosqichli bo‘lishi mumkin. Masalan, o‘g‘irliklarni tergov qilish metodi ularni tergov qilish bo‘yicha umumiy tavsiyalarnigina emas, balki xonadon va avtomashina o‘g‘irliklarini, mayda

o‘g‘irliklarni, korxonalar, muassasalar va tashkilotlardagi o‘g‘irliklarni; pochta o‘g‘irliklarini va boshqa shu singarilarni tergov qilish metodlari-ni ham o‘z ichiga oladi. Jinoyatlarni tergov qilishning xususiy metodlari hajmiga ko‘ra to‘liq va qisqartirilgan turlarga bo‘linadi. Aksariyat hollarda u yoki bu turdagi jinoyatni tergov qilishning butun jarayonini o‘tka-zish uchun uslubiy tavsiyalar ishlab chiqiladi. Ba’zan esa tadqiqotlar tergov qilishning biron-bir bosqichini tashkil etish va amalga oshi-rish bo‘yicha uslubiy tavsiyalarni ishlab chiqish bilan cheklanadi. Chu-nonchi, dastlabki tergov harakatlarini o‘tkazish bo‘yicha kriminali-stik uslubiy tavsiyalar ancha keng tarqalgan. Jinoyatlarning qamrab olinadigan turlari bo‘yicha xususiy me-todlar kompleks va aniq turlarga bo‘linadi. Ikki yoki undan ortiq o‘zaro bog‘liq turdagi jinoyatlarni tergov qilish metodlari, masalan, talonchilik va bosqinchiliklarni tergov qilish metodikasi, o‘t qo‘yishlar va yong‘inga qarshi xavfsizlik qoidalariga jinoyatkorona rioya etmasliklarni tergov qilish uslubi singarilar kompleks me- todlar hisoblanadi. 2. Jinoyatlarning kriminalistik tavsifi Jinoyat ishlari bo‘yicha muvaffaqiyatli ish olib borish uchun tergovchilar va surishtiruvchilarga, avvalo, tergov qilinayotgan tur-dagi jinoyatlarning batafsil kriminalistik tavsifi talab qilinadi. Jinoyatlarning kriminalistik tavsifi jinoyat va jazo to‘g‘ri-sidagi qonunda belgilab qo‘yilgan ijtimoiy jihatdan xavfli g‘ay-rihuquqiy qilmishlarning ko‘rib chiqilayotgan turlarining eng mu-him tomonlari to‘g‘risidagi umumlashtirilgan daliliy ma’lumot-lardan hamda ularga asoslangan ilmiy xulosalar va tavsiyalar tizi- midan iborat bo‘ladi. Kriminalistik tavsiflarni bilish jinoyat ishlarini tez, har tomonlama va xolisona tergov qilishni tashkil etish uchun zarurdir. Jinoyatlarning kriminalistik tavsifi kompleks (ya’ni, uyg‘un birlikdagi) mazmunga ega. Ularning asosiy qismi jinoiy xulq me-xanizmini, jinoyat

to‘g‘risidagi axborotni olish va undan foydala-nish tarkibini kriminalistik tadqiq etish, jinoyatchining va jabr-lanuvchilarning shaxsini aniqlash va hokazo jarayonida aniqlanadi. Shu bilan birga, ularda yaqin turuvchi yuridik fanlarning ayrim qoidalari bo‘ladi. Biroq boshqa fanlardan bunday foydalanish odatdagi ilmiy uyg‘unlashuv (integratsiya) doirasi bilan cheklangan bo‘ladi va tavsiflarning kriminalistik mohiyatiga ta’sir etmaydi. Kriminalistik tavsiflar jinoyatlarning muayyan turlariga ham, o‘xshash (bir-biriga yaqin) guruhlariga ham berilishi mumkin bo‘lib, bu ularning juda xilma-xil bo‘lishiga olib keladi. Jinoyatlar kriminalistik tavsiflarining mazmuni tavsifla-nayotgan jinoiy qilmishning mohiyatiga, tergov qilish xususiy me-todlarning turi va ishlanganlik darajasiga, ilmiy tadqiqotning vazifalari va usullariga hamda bir qator boshqa omillarga bog‘liq bo‘ladi. Bundan tashqari, jinoyatlarning kriminalistik tavsiflari tarkibiy tuzilish shakliga ko‘ra bir-biridan farq qiladi. Krimina-listik tavsifda bor- yo‘g‘i bir necha kirish qoidalarini o‘z ichiga ol-gan ishlar ham uchraydi. Ayni paytda jinoyatlarni tergov qilishning shunday xususiy metodlari ham borki, ularda ana shu tavsif ular-ning asosiy qismini tashkil etadi. Biroq ko‘rsatib o‘tilgan farq- larga qaramay, jinoyatlar zamonaviy kriminalistik tavsiflarining aksariyatida bir qancha barqaror takrorlanuvchi elementlar mavjud bo‘lib, ana shularning majmui ularning tipik tuzilmasini hosil qiladi. Qoida tariqasida, kriminalistik tavsiflar ko‘rib chiqilayotgan jinoyatlar turining tushunchasini aniqlashdan va uni tergov qilish-ning umumiy shart- sharoitlarini (tergov qilishning izchilligi, muddatlari hamda shakli va hokazo) tavsiflashdan boshlanadi. Bun-day axborot ma’lumotnoma vazifasini bajargan holda imkon boricha qisqa bayon qilinadi va tegishli kriminalistik tavsifni ta’rif- lash uchun tayanch bo‘lib xizmat qiladi. Kriminalistik tavsifda ko‘-rib chiqilayotgan jinoyat turi tushunchasini aniqlash bilan birgalik-da ijtimoiy munosabatlarning zamonaviy rivojlanish bosqichida unga qarshi kurashning holati va ahamiyati tavsifi bo‘ladi. Jinoyat-larning ko‘rib chiqilayotgan turiga qarshi kurashning dolzarbligini belgilash jinoyatlarni tergov qilish xususiy kriminalistik

metod-larining to‘g‘ri ijtimoiy-siyosiy yo‘nalishda bo‘lishi va tergovchilar faoliyati samaradorligini oshirish uchun zarurdir. Jinoyatlar to‘g‘risidagi eng tipik boshlang‘ich axborotning ta’rifi jinoyatlar kriminalistik tavsifining muhim elementlari jumlasiga kiradi. Ana shu axborotning mazmuni va shakliga qarab tekshirishga oid ishlar tartibi hamda ularni ochish, tergov qilish va ularning oldini olishning dastlabki bosqichlari dasturlari belgi- lanadi. Jinoyatlarning kriminalistik tavsifi tarkibiga, shuning-dek jinoyatlarni sodir etish va yashirish usullari haqidagi ma’lu-motlar tizimi ham kiradi. Jinoyatlarni sodir etish usuli deganda jinoiy qilmishni tayyorlash, sodir etish va yashirishga, shu jumla-dan, tegishli qurollar va vositalarni qo‘llashga, joy va vaqtni tan-lashga, tegishli holatlardan foydalanishga qaratilgan o‘zaro aloqa-dor hamda o‘zaro bog‘liq harakatlar tizimi tushuniladi. Jinoyatlar kriminalistik tavsiflarining majburiy element-lari jumlasiga ehtimol tutilgan jinoyatchining va ehtimoldagi jabrlanuvchining shaxsi to‘g‘risidagi ma’lumotlar kiradi. Krimina-listik metodika sohasidagi tadqiqotlar shundan dalolat beradiki, jinoiy tajovuz jabrlanuvchi, jinoyatni sodir etish usuli, uning xususiyatlari, oqibatlari va jinoyatchining shaxsi o‘rtasida muayyan aloqadorlik bo‘ladi. Bunday aloqadorlik haqidagi kriminalistik ma’lumotlardan foydalanib, tergovchilar va surishtiruvchilar ay-rim jinoyatlar yuzasidan ehtimol tutilgan jinoyatchining shaxsi to‘g‘risida asosli tusmollarni olg‘a surishlari hamda tergov qilish-ning eng maqsadga muvofiq dasturini belgilab olishlari mumkin. Nihoyat, jinoyatlarning mazkur turini tergov qilishda aniqla-nishi lozim bo‘lgan holatlar doirasi jinoyatlar kriminalistik tav-siflarining yana bir elementi hisoblanadi. Azaldan har qanday jinoyatni tergov qilishda haqiqatni aniq-lash yetti hadli formula bilan, ya’ni nima, qayerda, qachon, qay tarzda, kim, kimning yordamida, nima uchun degan yettita savolga javob olish bilan bog‘langan. Lekin bu formulani universal deb bo‘lmaydi, chun-ki u juda qisqa bo‘lib, u har xil turdagi jinoyatlarni tergov qilish xususiyatlarini hisobga olish imkonini bermaydi. Jinoyat ishlari-ni

tergov qilishda aniqlanishi lozim bo‘lgan savollar doirasini o‘n ikkitagacha ko‘paytirish to‘g‘risidagi taklif ham bu kamchiliklarni bartaraf etgani yo‘q. Shuni hisobga olib, jinoyatlar zamonaviy kriminalistik tav-siflarning aksariyatida ularni tergov qilish paytida aniqlanishi lozim bo‘lgan, jinoyatlar tarkibining asosiy elementlari bo‘yicha muayyan tizimga solingan holatlar ro‘yxati keltiriladi. Bular: a) tajovuz qilish obyekti (tajovuz nimaga qaratilgan, nimaga zarar yetkazilgan, zararning miqdori va hokazo); b) tajovuzning obyektiv tomoni (qayerda, qachon, qay tarzda, bir shaxsning yoki bir kishining harakatlari bilanmi, ulardan har bi-rining tutgan o‘rni (roli), qanday holatlarda, oqibatlari qanaqa, yetkazilgan zarar, qilmish va oqibatlar o‘rtasidagi sababiy bog‘la-nish, jinoyatga ko‘maklashgan holatlar va hokazo); v) tajovuz subyekti (tajovuzni kim sodir etdi, uning shaxsi-ni tavsiflovchi ma’lumotlar, agar shaxslar guruhi ishtirok etgan bo‘lsa, ular kimlar); g) tajovuzning subyektiv tomoni (ayb, uning shakli, qasddan qilingan ayb bo‘lsa uning sababi va maqsadi). Bayon qilishning bunday usuli har xil turdagi jinoyatlarni tergov qilishda aniqlanishi lozim bo‘lgan holatlar butun doirasi-ning o‘ziga xosligini ifodalaydi va bir vaqtning o‘zida ilmiy ma’lumotlardan amaliyotda nisbatan osonlik bilan foydalanilishini ta’minlaydi. Shu bilan birga, jinoyatlarni tergov qilishda isbotlanishi lo-zim bo‘lgan holatlar doirasini ortiqcha aniqlashtirib yuborish joiz emasligini hisobga olish kerak. Negaki u jinoyat tarkibining ji-noyat-huquqiy tahliliga aylanib qolishi mumkin bo‘lib, bu uslubiy tavsiyalardagi kriminalistik xususiyatlarning yo‘q bo‘lib ketishiga olib keladi. Jinoyatlar kriminalistik tavsifi tushunchasini qisqacha bayon qilish nihoyasida shuni qayd etish zarurki, u yangi kriminalistik ilmiy kategoriya hisoblanadi, shu sababli takomillashish va rivoj-lanishda davom etmoqda. Uning tarkibiy tuzilishi oydinlashmoqda, jinoyatlar muayyan turlarining nazariy jihatdan asoslangan krimi-nalistik tavsiflarini faollik bilan ishlab chiqish jarayoni bor-

moqda va ularning qoidalaridan jinoyat ishlari bo‘yicha tergovchilar faoliyatini takomillashtirish uchun foydalanish yo‘llari taklif etilmoqda. Mazkur turdagi jinoyatlarni tergov qilish usullari. Bu bo‘limda tergov harakatlari, tezkor-qidiruv va qonunda na-zarda tutilgan boshqa choralarning maqbul ketma-ketligini tanlash bo‘yicha tavsiyalar bayon qilinadi. Tergov qilish dasturlari metod-larning eng muhim qismlaridan bo‘lib, tipik tergov vaziyatlari va tusmollarini hisobga olgan holda, bosqichma-bosqich asosda (ayniqsa jinoyat payqab qolingani to‘g‘risidagi dastlabki axborot olingan paytdan e’tiboran tergov qilishning dastlabki bosqichi uchun bataf-sil) tuziladi. Jinoyatchi aniqlanmagan; jinoyatchi jinoyat ustida qo‘lga tushi-rilgan; jinoyat ishi tezkor-qidiruv faoliyati jarayonida aniqlangan ma’lumotlarni hisobga olgan holda qo‘zg‘atilgan; jinoyatchi aybini tan olib kelgan va boshqa shu singari tergov vaziyatlari uchun tergov qilish dasturlari kriminalistika oid adabiyotlarida ayniqsa ko‘p keltiriladi. Mazkur turdagi jinoyatlarni tergov qilish uchun ayniqsa xos bo‘lgan dastlabki va undan keyingi tergov harakatlariga tayyorgarlik ko‘rish hamda ularni o‘tkazish taktikasi o‘ziga xos xususiyatlarining tavsifi. Umumiy taktik qonun rivojlantirilib borib, bu yerda mazkur turdagi jinoyatlarni tergov qilish uchun ayniqsa xos bo‘lgan tergov harakatlarini va qonunda nazarda tutilgan boshqa choralarga tayyorgarlik ko‘rish hamda ularni o‘tkazish tak-tikasi o‘ziga xos xususiyatlarining tavsifi beriladi. Mazkur turdagi jinoyatlarni tergov qilishda tergovchilar va surishtiruvchilarning jinoyatlarning oldini olishga doir faoliyatiga tayyorgarlik ko‘rish hamda uni o‘tkazish taktikasi o‘ziga xos xususiyatlarining tavsifi. Jinoyat sudlov ishlarini yuritishning asosiy vazifalaridan biri bo‘lgani holda, jinoyatlar- ning oldini olish jinoiy huquqbuzarliklarni tergov qilish chog‘ida ham amalga oshiriladi. Jinoyatlarni ochish va tergov qilishni amal-ga oshiruvchi tergovchilar va

surishtiruvchilarning ish yurituvidagi jinoyat ishlarida qidiruvni tashkil etishni profilaktikadan (ol-dini olish tadbirlaridan) farqlash, davomli jinoyatning payini qirqishni aybdorning qilmishini fosh etuvchi dalillarni to‘plash-dan ajratish nafaqat qiyin, balki ba’zan imkonsiz hamdir. Shu sababli mazkur turdagi jinoyatlarni tergov qilishda ji-noyatlarning oldini olishga doir tadbirlarga tayyorgarlik ko‘rish va ularni o‘tkazish xususiyatlarining tavsifi kriminalistik uslubiy tavsiyalarning yakunlovchi qismi hisoblanadi. Shu tariqa xususiy kriminalistik metodlar har xil turdagi jinoyatlarni tergov qilishni tashkil etish va amalga oshirish bo‘yicha nazariy qoidalar hamda amaliy tavsiyalar majmuidan iboratdir. Biroq ular muayyan jinoyatni tergov qilish uchun maslahatlar ber-maydi va bera olmaydi, ya’ni ular hayotdagi barcha holatlar uchun an-doza emas. Ularda jinoyatlarning biron-bir turini (ko‘rinishini) ochish, tergov qilish va ularning oldini olishda tergovchi faoliyati-ning xususiyatlarini aks ettiruvchi umumiy tavsiyalargina mavjud bo‘ladi. Xususiy kriminalistik metodlar jinoyatlarning imkoni bori-cha samaraliroq tergov qilinishiga ko‘maklashishi uchun tergovchilar tergovning mumkin qadar to‘liq, tezkor va xolisona bo‘lishiga erish-gan holda ishlab chiqilgan tavsiyalardan ijodiy foydalana olishla-ri kerak. 3. Tergov va tezkor qidiruv xodimlarining o‘zaro hamkorligi Tergov jarayonining samaradorligi ko‘p jihatdan tezkor-qidi-ruv xodimlari, ommaviy axborot vositalari bilan hamkorlikda o‘tkazilishiga bog‘liqdir. Tergovchining tergov harakatlarini o‘tkazishda ishtirok etuv-chilar bilan, jumladan, tezkor-qidiruv xodimlarining hamkorligi tergovchining vakolatiga nisbatan shartli hisoblanadi, chunki pro-sessual nuqtai nazardan bunday holatda tenglikning bo‘lishi mum-kin emas. Tergovchining maqomi yuqori bo‘lib, tergov jarayonida aso-siy vazifa, uning natijalari va qabul qilinayotgan qarorlar uchun shaxsiy javobgarlikni aniqlab borishdan iboratdir. Tergov ishti-rokchilarining

faoliyati tergovchining oldiga qo‘yilgan vazifalarga bo‘ysundirilgan va ular bilan bog‘liq bo‘ladi. Tezkor qidiruv xodimlari bilan hamkorlik mazmuni uning maqsadlari bilan belgilanadi. Hamkorlikning asosiy maqsadi esa jinoyatni fosh etishdir. Ba’zi bir holatlarda bu maqsad ma’lum bir tergov harakatini muvaffaqqiyatli o‘tkazish bo‘lsa, boshqa holatlarda tezkorlik yo‘li bilan kerakli ma’lumotlarni olish, yashirilgan, shubhalanilgan shaxsni yoki ayblanuvchini, ashyoviy dalillarni va boshqalarni qidirish, topish hisoblanadi. Hamkorlik bir martalik, ma’lum tergov harakatini o‘tkazish bilan kifoyalanmasdan tergovning boshidan to tugallanishiga qadar davom etishi mumkin. Jinoiy ishning tergovi boshlang‘ich davrida surishtiruvchi or-gan xodimlari tomonidan olib borilsa hamkorlikka ehtiyoj qol-maydi. Bu dastlabki tergov organi xodimi hech kim bilan aloqada bo‘lmaydi, degani emas. Huddi tergovchi kabi u ham mutaxassislarga, ekspert xodimlariga murojaat qilishi, ichki ishlar xizmati boshqa-boshqa bo‘linma xodimlari bilan maslahatlashishi, ularning yorda-midan foydalanishi mumkin. - Jinoyatlarni tergov qilish jarayonida tergovchi va tezkor – qidiruv xodimlari bilan hamkorlik tamoyillari quyidagilardir: qonuniylikka, ya’ni jinoyat-protsessual qonunga rioya qilish; ishtirokchilar faoliyatini huquqiy tartibga solish; qonuniylikning tergov organlari rahbarlari va prokuror nazorati orqali ta’minlanishi; hamkorlik ishtirokchilari tergov va tezkor-qidiruv faoliyati uchun belgilangan vakolatlar doirasida bo‘lishi. Tergovchining protsessual maqomi, rahbarlik va tashkilotchilik roli, tergovning aniq vazifalarini bajarish va ish bo‘yicha haqi-qatni aniqlash, hamkorlikning aniq bir maqsadga yo‘naltirilganli-gi va hamkorlik faoliyatining muvofiqligi, uning qanday rejalash-tirilganligi bilan ta’minlanadi. Tergov davomida hamkorlikning vazifalari va mazmuni aniqlashtiriladi va to‘ldiriladi. Shu

bilan birga, hamkorlik qilayotgan subyektlar doirasining kengayishi, o‘zgarishi yangi kuch va vositalarni talab qilishi mumkin. Tergov va boshlang‘ich tergovni nazorat qiluvchi prokuror bun-day vaziyatda tashkilotchilik vazifasini bajaradi. O‘z vakolatlari doirasida tezkor xodimlarga topshiriqlar berishi, tergovchi bilan hamkorlikning boshqa shakllarini belgilashi mumkin. Shuningdek, u boshlang‘ich tergov organlarining tezkor- qidiruv tadbirlariga ara-lashmasligi, topshiriqlarni amalga oshirishning yo‘li va vositala-rini belgilamasligi zarur. Mazkur jarayonda tergov bo‘limi xodimi va prokurorning hamkorlik shakllari va mazmuni to‘g‘risidagi ko‘rsatmalari tergovchi uchun majburiydir. Ushbu ko‘rsatmalar tezkor-qidiruv guruhi tashkilotiga, uning tarkibiga aloqador bo‘lishi ham mumkin. Tergov jarayonining boshlanishi tergovchi tomonidan ish mate-riallarini o‘rganib, tahlil qilishdan iboratdir. Bunda dastlab ter-govchi tomonidan hamkorlik subyektlari aniqlanadi. Qo‘shma fao-liyatga eng ko‘p jinoyat-qidiruv, uyushgan jinoyatchilik va iqtisodiy jinoyatlarga qarshi kurash xizmati, ichki ishlar organlarining kri-minalistik xizmatlari, yo‘l-ko‘cha harakat xavfsizligi xizmati, tur- li xil idora va ma’muriy inspeksiyalar xodimlari jalb etiladi. Yana bir muhim vazifa vaziyatga oid ma’lumotlarni hamkorlar o‘rtasida almashinuvidir. Ma’lumot almashinuvida tergov va tezkor-qidiruv tadbirlari rejasining qay darajada mosligi aniqlanadi, chunki tergov harakatlari, uning muvaffaqiyat tezkor guruh ishti-rokchilarining tadbirni belgilangan muddatda va tegishli ketma-ketlikda ijro etishlariga bog‘liqdir. Tergov jarayonida hamkorlik ishtirokchilari tergov vaziyati o‘zgarishi bilan rejasiga va tergov vazifalariga o‘zgartirish, tuza-tish yoki to‘ldirishlar kiritilishi zarur. Tergov faoliyatida hamkorlikni amalga oshirish uchun rejaga quyidagilarni kiritish lozim bo‘ladi: tergov va tezkor-qidiruv versiyalarining ifodasi; versiyalar qanday holatlar yuzasidan shakllandi;

versiyalarni tekshirish tadbirlari, tergov va tezkor chorala-rini bajarish vaqti; rejada belgilangan har bir chora-tadbirlarning bajaruvchila-ri; o‘tkazilgan tergov va tezkor harakatlarining natijalari yuza-sidan fikr almashuv o‘tkazilishi; yangi vaziyatlar, holatlar yuzasidan yangi versiyalarni tuzish va ularni tekshirish choralari va boshqalar. Tergov rejasi jinoiy ishni tergov qilayotgan tergov xodimi tomonidan olib boriladi. Tergov tezkor qidiruv guruhi tomonidan amalga oshirilayotgan bo‘lsa, guruh rahbari tomonidan belgilanadi va uning bajarilishi nazorat qilinadi. Tergov va tezkor-qidiruv xodimlarining o‘zaro hamkorligi faoliyatida protsessual va nopraktik harakatlar deb ham ataydilar. Protsessual qonun doirasida amalga oshiriladigan hamkorlik-ning vazifalari quyidagilardir. dastlabki tergov jarayonida tergov harakatlarini amalga oshirishda tezkor tadbirlari; to‘xtatilgan ishlar bo‘yicha tergovchining topshirig‘ini (shaxs va obyektlarni qidirish) bajarish; tergov harakatini o‘tkazishga tayyorgarlik ko‘rish uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlarni to‘plash va boshqa tadbirlar. Tergovchi tezkor-qidiruv ishlarini amalga oshirish haqida topshiriq beradi, tezkor xodimlari qonunda belgilangan protsessual majburlash choralarini boshqa uslub va vositalarini qo‘llab amalga oshiradilar. Tezkor-qidiruv xodimlari tergovchining ko‘rsatmalarini baja-rishda, qurollangan, xavfli jinoyatchilarni ushlash, ta’qib qilish uchun pistirmalar, qurshovlar, turli to‘siqlar uyushtirish bilan amalga oshiradilar. Shuningdek, tergovchining chaqirig‘idan bosh tortgan shaxslarni olib kelish, hodisa tintuv o‘tkaziladigan joy-larni o‘rab turish, tergovchiga qarshilik ko‘rsatish hollarini oldini olish kabi choralarni amalga oshiradilar. Katta hajmli, murakkab jinoiy ishlarni tergov qilishda tegov – tezkor qidiruv xodimlari guruhi tashkil qilinadi. Guruhga bir necha tergov va tezkor xodimlar

kiritiladi va katta tergovchilardan biri rahbarlikni amalga oshiradi. Guruh tarkibiga ishning turi-kategoriyasiga ko‘ra tegishli mutaxassislar ham kiritiladi. Tergov-tezkor guruhi – TTG a’zolarining barcha harakatlari xususan, umumiy rejani ishlab chiqish jarayonidan o‘zaro kelishilib tuziladi va amalga oshiriladi. Guruh ishtirokchilarini har biri o‘z vakolat doirasida harakat qilib, funksional mustaqillikni saqlab qoladi. Tergov-tezkor guruhi tarkibida ishlash tergovchiga tezkor yo‘l bilan olingan ma’lumotlardan, tezkor xodimlarga esa – tergov harakati vaqtida olingan ma’lumotdan darhol foydalanish imkonini beradi. Umumiy qoidaga ko‘ra guruh a’zolarining barcha harakatlari av-valdan kelishilgan rejaga bo‘ysundirilgan bo‘lsada, ba’zi bir sa-bablarga ko‘ra rejaga kirmagan tergov va tezkor harakatlarini amal-ga oshirishi mumkin. Tezkor-qidiruv xodimlari amaliyotga binoan ko‘p tergov hara-katlarini tayyorlashda va o‘tkazishda qatnashadilar: - hodisa joyida ko‘zdan kechirishga tayyorgarlik ko‘rishda, joyni qo‘riqlash, izlarni yo‘qolib bosilib ketmasligi uchun chora ko‘rish, bevosita ko‘zdan kechirish jarayonida joyga begona shaxslarni kirit-maslik, jinoyat hodisasi haqida og‘zaki ma’lumot olish, guvoh jabr-lanuvchilar shaxsini aniqlash, jinoyat sodir qilgan shaxsning izlari bo‘yicha qidirish va shu kabi tadbirlarni amalga oshiradilar. Og‘ir va xavfli jinoyatlarni tergash jarayonida shubhalanuvchini olingan ma’lumotlar asosida quvish, tegishli joylarda pistirma va kuza-tuvlar tashkil qilish, gumonlangan shaxsni ushlash jarayonida uning qarshiligini yengish, to‘satdan hujum qilish ehtimolining oldini olish kabi choralarni ko‘radi. Tintuv o‘tkazish uchun tayyorgarlik ko‘rishda tezkor xodimlar in-tiluvchi shaxslar, turar (yashash) joylar, xizmat xonalar va b. haqida kerakli ma’lumotlarni yig‘adilar. Tintuvni o‘tkazish jarayonida tintuv joyini qo‘riqlash, kuzatish, manfaatdor shaxslarni kuzatib turish, binolarning kirish-chiqish joylarini tekshirib turish kabi ishlarni amalga oshiradilar.

Murakkab va ko‘p epizodli jinoyatlarni tergov qilishda tergov-tezkor guruhining tarkibi o‘zgartirilib, to‘ldirilib, unga yangi xodimlarni, mutaxassislarni jalb etib turiladi. Ichki ishlar organi bo‘linmasi boshlig‘i yoki prokuror tomoni-dan tuziladigan tergovchilar brigadasi bilan tezkor-tergov guruh-lari faoliyatlariga ko‘ra bir-birlaridan farq qiladi. Tergovchilar brigadasi faqat bir yoki turli organ tergovchilaridan tashkil qilinadi. Brigadaga tezkor xodimlari ham kirishi mumkin, lekin ular brigada tarkibiga kirmaydilar va hamkorlik bir marotalik xususiyatga ega bo‘ladi. Tezkor-qidiruv xodimlari tergovga zarur bo‘lgan quyidagi ma’lumotlarni hozir qiladilar: jinoyatga aloqador shaxslarning harakatlari haqida; gumonlanuvchi va ayblanuvchining jinoiy faoliyati haqida; jinoyatni yashirgan shaxslarning harakatlari va ularning tergovga qarshilik qiladigan ishlari haqida; tergovning borishiga to‘sqinlik qilish va chalg‘itish maqsad-larni amalga oshiruvchi shaxslar haqida va boshqa tergovga zarur bo‘lgan ma’lumotlar. Tezkor-qidiruv faoliyati to‘g‘risidagi qonun qoidasiga ko‘ra, ma’lumotlar tezkor xodim tomonidan predmet va hujjatlarni o‘r-ganish, bino va inshootlarni, joy va tranport vositalarini ko‘zdan kechirish orqali hamda aloqaning texnik kanallaridan olinishi mumkin. Tezkorlik bilan olingan ma’lumotlardan foydalanishda uning manbalariga protsessual tus berish, so‘ngra ushbu manbalardan mazkur ma’lumotlarni qaytadan, endi dalil sifatida olish yo‘llarini iz-lash shaklida namoyon bo‘ladi. Protsessual hamkorlik, noprotsessual shakldagi hamkorlik bi-lan birgalikda bir maqsadni ko‘zlaydi, ya’ni jinoyatni muvaffa-qiyatli va o‘z vaqtida aniqlash, ochish va uning oldini olishga xizmat qiladi.

Adabiyotlar ro‘yxati: 1. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. “O‘zbekiston” Toshkent, 2003 2. I.A.Karimov “Adolat - qonun ustuvorligida”. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining II chaqiriq 6-sessiyasida so‘zlagan nutqi “O‘zbekiston ovozi” gazetasi, 2001 y. 30 avgust. 3. I.A.Karimov. Biz tanlagan yo‘l demokratik taraqqiyot va ma’rifiy dunyo bilan hamkorlik yo‘li -T: “O‘zbekiston”, 2003 4. I.A.Karimov. Tinchlik va havfsizligimiz o‘z kuch - qudratimizga, hamjihatligimiz va qat’iy irodamizga bog‘liq T: “O‘zbekiston”, 2004 5. I.A.Karimov. Bizning maqsad-jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiyalashtirish va isloh qilishdir. T: “O‘zbekiston”, 2005 6. Alimova R.A, Otaxo‘jayev S.A. – Sud ekspertizasini tashkil qilish va o‘tkazish masalalari. Toshkent, 2001 7. Kriminalistika texnikasi; O‘quv qo‘llanma, Toshkent, 1999 8. Kriminalistika taktikasi; O‘quv qo‘llanma, Toshkent, 2000 9. Kriminalistika; Darslik. I-II qism. Toshkent. 2003 y. 10. Kriminalistika; Uchebnik. Moskva “BEK”. 2000 g. 11. Kriminalistika; Uchebnik. Moskva. 2004 g. 12. www.akadmvd.uz

O'xshashlar

Jinoyatlarni tergov qilish kriminalistik uslubiyotining umumiy qoidalari

Kriminalistik texnikaning umumiy qoidalari

Kriminalistik taktikaning umumiy qoidalari

Kriminalistik trasologiya

Kriminalistik identifikatsiya