logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Huquqshunoslik
  4. Kriminalistik taktikaning umumiy qoidalari

Kriminalistik taktikaning umumiy qoidalari

Yuklangan vaqt:

17.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

100.5 KB
Ko'chirib olish
Kriminalistik taktikaning umumiy qoidalari Reja: 1. Kriminalistik taktika tushunchasi va uning vazifasi 2. Kriminalistik taktika tizimi 3. Taktik usullar, taktik qarorlar, tergov vaziyatlari va kriminalistik taktikaning boshqa qoidalari Kriminalistik taktika - kriminalistika fanining bo`limlaridan biri hisoblanadi. «Taktika» atamasini jinoyatlarni tergab-tekshiruvchi shaxslarning ishiga tatbiqan birinchilardan bo`lib XIX asr oxirida nemis muallifi A.Veyngardt qo`llagan. «Taktika» atamasi asosan harbiy bilimlar sohasida qo`llanadi. Taktikaga harbiy fanning jang mohiyatini, uning qonuniyatlarini, uni olib borish usullarini o`rganuvchi hamda strategiya va tezkor mahoratga (grekcha taktika – qo`shinlarni safga tizish mahorati so`zidan) nisbatan tobe holatni egallab turuvchi tarmog`i tariqasida qaraladi. Jinoyatlarni ochish va tergov qilishni amalga oshiruvchi shaxslar raqib bilan jang olib bormasligi sababli, «taktika» atamasi kriminalistikada shartli ravishda, tergov faoliyatini va uni tashkil etish mahoratini belgilash uchun qo`llaniladi. Tergov faoliyati – bu yuridik amaliyotning maxsus vakolatli shaxslari – tergovchilar va surishtiruvchilarning jinoyatlarni oldini olish, ularni fosh etish va tergov qilish bo`yicha qonun normalarida nazarda tutilgan ishlaridan iborat. Uning mazmun va mohiyati xilma-xil bo`lib, jinoyat ishlari bo`yicha tergovchilar mehnatining me`yoriy, tashkiliy, psixologik, mantiqiy, empirik va boshqa jihatlarini o`z ichiga oladi. Dastavval kriminalistikada taktik jinoyatlarni fosh etish va tergov qilish bilan shug`ullanadigan shaxslarga ularning ishlarini rejalashtirish yuzasidan beriladigan nazariy jihatdan asoslangan tavsiyalarining majmui tariqasida maydonga kelgan. Bora-bora uning mazmun-mohiyati o`zgarib, an`anaviy qoidalar bilan bir qatorda kriminalistik taktikaga tergov faoliyatini tashkil etish bilan bog`liq talay yangi nazariyalar, ta`limotlar, tavsiyalar qo`shila bordi. Kriminalistik taktikaning eng muhim qoidalari jumlasiga quyidagilar kiradi: - jinoyatlarni tergov qilish chog`idagi tergov harakatlarining oqilona taktik usullari; - kriminalistik taktik kombinatsiyalar (harakatlar majmui) va operatsiyalar; - jinoyatlarni tergov qilishni rejalashtirish va tezkor-qidiruv xodimlari bilan tergovchining o`zaro hamkorligi; - jinoyatlarni tergov qilishda jamoatchilik va ommaviy axborot vositalarining yordamidan foydalanish; - jinoyatlarni tergov qilishda gumon qilinuvchilar, ayblanuvchilar va jinoyat protsessi boshqa ishtirokchilarining shaxsini o`rganish; - jinoyatlarni tergov qilishda maxsus bilimlardan foydalanish; - tergovchining jinoyatlarni oldini olishga doir faoliyati. Dastlab kriminalistik taktika faqat jinoyatlarni tergov qilishni tashkil etish asoslari to`g`risidagi bilimlar va ayrim tergov harakatlarini o`tkazish bo`yicha tavsiyalarnigina o`z ichiga olgan. Keyinroq esa jinoyatlarning ayrim turlarini tergov qilishni tashkil etishning o`ziga xos xususiyatlari ham ko`rib chiqila boshlandi. Hozirgi vaqtda kriminalistik taktika kriminalistikaning tergov faoliyati samaradorligini oshirish bo`yicha ilmiy asoslangan tavsiyalarini qonuniylik talablariga qat`iy muvofiq holda ishlab chiqish maqsadida ana shu faoliyatni tashkil etish va amalga oshirish qonuniyatlarini o`rganuvchi mustaqil bo`limi hisoblanadi. Kriminalistik taktikaning qoidalari, tavsiyalari va xulosalari kriminalistika fanidagi barcha qolgan bo`limlarining mazmuni bilan uzviy bog`liqdir. Kriminalistik taktik nazariyalari, ta`limotlari va kategoriyalari kriminalistikaning metodologik asoslari, kriminalistik identifikatsiyalash va diagnostikalash, jinoyat sodir etish usullari to`g`risidagi ta`limot, tergov faoliyatida kriminalistik model tuzish singari qoidalarga asoslanadi. Kriminalistik taktik tavsiyalarda kriminalistik texnika muhim o`rin egallaydi. U ko`zdan kechirish, tintuv, eksperimentni tashkil etish va amalga oshirish, ekspertiza hamda boshqa tergov harakatlarini tayinlash va o`tkazish chog`ida kriminalistik taktik qoidalar tarkibida qo`llaniladi. Kriminalistik texnika rivojlanib borgani sari uning yutuqlari sud dalillarini aniqlash, tekshirish va baholashda tobora yangi imkoniyatlar ochadi. Bu ilgari yaratilgan taktik usullar, operatsiyalar va kombinatsiyalarni takomillashtirish hamda ularning mutlaqo yangilarini ishlab chiqishni taqozo etadi. O`z navbatida, kriminalistik taktikaning tarkibi jinoyatlarni tergov qilish uslubiyotini rivojlantirishga ko`maklashadi. Jinoyatlarni tergov qilishni rejalashtirish, tergovchi va tezkor xodimlarning o`zaro hamkorligi, ayrim tergov harakatlarining taktikasi haqidagi kriminalistik nazariyalar va kriminalistik taktikaning boshqa qoidalari xususiy uslubiyotarga asos qilib olinadi hamda ana shu jinoiy jazoga loyiq qilmishlarni fosh etish va tergov qilishning o`ziga xos xususiyatlarini aks ettirgan holda mukammallashtiriladi. Shu bilan birga kriminalistik taktikada jinoyat protsessi, etika, mantiq, psixologiya, konfliktologiya fani va bilimlarning bir qancha boshqa tarmoqlari keng qo`llanilib, ular tergov faoliyatini tashkil etishning ko`p va murakkab muammolarini hal qilishga ijodiy tarzda moslashtiriladi. 2. Kriminalistik taktika tizimi Kriminalistik taktika kriminalistika fanining bo`limi sifatida tergov faoliyatini tashkil etish va amalga oshirish qonuniyatlari to`g`risidagi tizimlashtirilgan bilimlar majmuidan iboratdir. Uning hozirgi vaqtga kelib shakllanib borayotgan tizimi turli darajadagi murakkablik va mazmunga ega bo`lgan o`zaro bog`liq bir qancha qismlardan tashkil topadi. Umumiy ko`rinishda kriminalistik taktika tizimi quyidagi ikkita asosiy o`zaro bog`liq qismlarni o`z ichiga oladi: 1) kriminalistik taktikaning umumiy qoidalari; 2) kriminalistik taktikaning maxsus qismi. Umumiy qoidalar – kriminalistika mazkur bo`limining mohiyati va tergov faoliyatini tashkil etishga doir bilimlarni o`z ichiga oluvchi ilmiy asosidir. Kriminalistik taktikaning umumiy qoidalari o`z navbatida ikkita kichik qismlarga bo`linadi: a) kriminalistik taktikaning paydo bo`lishi, rivojlanishi va zamonaviy holatiga doir bilimlarni birlashtiruvchi ilmiy muammolari: - kriminalistik taktikaning paydo bo`lishi va rivojlanish tarixi, - kriminalistik taktikaning predmeti, - kriminalistik taktikaning tizimi, - kriminalistik taktikaning vazifalari, - kriminalistik taktikaning manbalari, - kriminalistik taktikaning prinsiplari, - kriminalistik taktikaning ilmiy bilimlar tizimida tutgan o`rni va hokazo. b) Tergov faoliyatini tashkil etishning ilmiy asoslari: - tergov faoliyatini tashkil etish to`g`risidagi kriminalistik ta`limot, - jinoyatlarni tergov qilishni rejalashtirish, - tergovchilarning tezkor xodimlar bilan o`zaro hamkorligi, - tergov faoliyatida jamoatchilik va ommaviy axborot vositalaridan foydalanishni tashkil etish, - jinoyatlarning oldini olishga doir faoliyatni tashkil etish, - taktik usullar va tavsiyalar to`g`risidagi kriminalistik ta`limot, - taktik operatsiyalar, - tergov vaziyatlari, - taktik yechimlar, - tergovchilar mehnatini ilmiy asosda tashkil etish va hokazo. 2. Kriminalistik taktikaning maxsus qismi jinoyatlarni tergov qilish va sud tergovi jarayonida sudning hamda tergovchining harakatlarini tayyorlash va o`tkazishga doir bilimlar tizimidan iboratdir. Bu bilimlarning mazmunidagi farq maxsus qismni ham ikkita nisbatan mustaqil tarkibiy elementga bo`lishni taqozo etadi: a) jinoyatlarni tergov qilish jarayonida ayrim tergov harakatlarini o`tkazish taktikasi: - tergovni ko`zdan kechirish va guvohlantirish taktikasi, - so`roq qilish va yuzlashtirish taktikasi, - tintuv qilish taktikasi, - qo`lga tushirish va hibsga olish taktikasi, - tanib olish uchun ko`rsatish taktikasi. - tergov eksperimenti taktikasi, - ko`rsatuvlarni voqea yuz bergan joyning o`zida tekshirish va aniqlashtirish taktikasi, - sud ekspertizalarini tayinlash va o`tkazish taktikasi, - qidiruv tadbirlari taktikasi. b) sudlov ishlarini yuritish jarayonida ayrim tergov harakatlari taktikasi: - sud tergovi taktikasi, - sud ko`zdan kechirishi taktikasi, - ko`rsatuvlarni voqea yuz bergan joyning o`zida tekshiruv taktikasi. Kriminalistik taktikaning oxirgi qismi endigina shakllana boshlagan va u barcha mutaxassislar tomonidan e`tirof etilgan emas. Biroq sud tergovini tashkil etish masalalariga daxldor talay ishlar paydo bo`lgani munosabati bilan ularni kriminalistik taktik bilimlar tizimidan chiqarib tashlash noto`g`ri bo`lar edi. Qolaversa, sud islohoti rivojlangan sayin mazkur muammolar tobora katta amaliy va nazariy ahamiyat kasb etadi. Kriminalistik taktika zamonaviy holatning quyida keltirilgan tizimi asosiy elementlar o`rtasidagi barqaror bog`lanishlarni aks ettiruvchi aniq tarkibiy tuzilmaga ega. Kriminalistikaning boshqa bo`limlari singari kriminalistik taktika jinoyatlarning oldini olish, ularni ochish va tergov qilishda, ya`ni jinoyatchilikka qarshi kurashda huquqni muhofaza qiluvchi organlarga avvalo, tergovchilarga samarali yordam ko`rsatishga da`vat etilgandir. Tergov faoliyatini tashkil etishning barcha shakllari va yo`nalishlari samaradorligini oshirish uchun kriminalistik taktikani ilmiy tadqiq etishni faollashtirishni va uning doirasini kengaytirish talab qilinadi. Kriminalistik taktikaning umumiy maqsadi bir qator vazifalarni hal qilish jarayonida ro`yobga chiqariladi, bular: Kriminal amaliyotning hozirgi holatini va uning rivojlanish yo`nalishlarini, shu jumladan jinoiy javobgarlikka tortilayotgan shaxslar, jabrlanuvchilar, guvohlar va jinoyat protsessi boshqa ishtirokchilarining tergov va suddagi xulq-atvorini o`rganish. Bu jinoyatchilar muhitidagi mavjud an`analar, aloqalar va munosabatlarni, jinoyatchilarning o`zaro muloqotda bo`lish usullari va vositalarini, jinoyatlarni yashirish usullarini (masalan, maxfiy joylarni jihozlash yo`li bilan), tergovchilar hamda sudyalarni aldash uchun hiyla-nayranglarni o`rganishga taalluqlidir. Tergov faoliyatiga oid ilg`or tajribani, uning taktik va tashkiliy asosini o`rganish va umumlashtirish, shuningdek, tergov va sud taktik xatolarini keltirib chiqaruvchi sabablar va sharoitlarni tadqiq etish. Криминалистик тактика тизими Криминалистик тактиканинг умумий қоидалари Криминалистик тактиканинг махсус қисми Криминалис - тик тактика - нинг илмий муаммолари Тергов фаолиятини ташкил этиш илмий асослари Айрим тергов ҳаракатлари тактикаси Суд тергов ҳаракатлари тактикаси Тарих Тергов фаолиятини ташкил этиш К ўздан кечириши ва гувоҳ - лантириш тактикаси К ўздан кечириш тактикаси Предмет Терговни режалаштириш Сўроқ қилиш ва юзлаштириш тактикаси Сўроқ қилиш тактикаси Тизим Терговчининг ўзаро ҳамкор - лиги Тинтув тактикаси Кўрсатувларни воқеа юз берган жойида текшируви тактикаси Вазифалар Жамоатчилик ёрдамидан фойдаланиш Ушлаб олиш тактикаси Манбалар Жиноят нинг олдини олиш фаолияти Таниб олиш учун кўрсатиш т актикаси Принциплар Тактик усуллар Тергов эксперименти тактикаси Алоқалар Тактик операциялар Кўрсатувларни воқеа юз берган жойда текшириш тактикаси Тактик ечимлар Экспертизалар ўтказиш тактикаси Тергов вазиятлари Қидирув тадбир - лари так - тикаси Kriminalistik taktika tergov amaliyoti bilan uzviy bog`liqdir. Bir tomondan, u tergov faoliyatini tashkil etishni takomillashtirish uchun tavsiyalar ishlab chiqadi, ikkinchi tomondan – tergov amaliyoti kriminalistik taktikani rivojlantirish manbalaridan biri hamdir. Zero, undan foydalanmasdan turib bilimning ana shu sohasida taraqqiyot bo`lishi mumkin emas. 1.Tergov faoliyatini tashkil etish bo`yicha ilmiy-taktik usullar va tavsiyalarni ishlab chiqish. Kriminalistik taktika jinoyatchilikka qarshi kurash jarayoniga qo`shayotgan hissa, ya`ni pirovard natijada uning nazariy va amaliy ijtimoiy-huquqiy ahamiyati ana shu juz`iy vazifa qanchalik muvaffaqiyatli hal etilishiga bog`liq bo`ladi. 3. Taktik usullar, taktik qarorlar, tergov vaziyatlari va kriminalistik taktikaning boshqa qoidalari Kriminalistik taktikaning xilma-xilligi uning zamirida yotgan qoidalarni batafsil ko`rib chiqishni talab qiladi. Avvalo jinoyatlarni fosh etish va tergov qilish chog`ida tergovchi harakatlarining oqilona taktik usullarini ular jumlasiga kiritish zarur. Tergovchi turli jinoyat ishlari bo`yicha ish olib borar ekan, quyidagi turdagi harakatlarni bajarishi mumkin. Tergov harakatlari – bu tergovchining jinoyatlarni tergov qilish chog`idagi jinoyat-protsessual qonunida nazarda tutilgan harakatlari bo`lib, ularning mohiyati jinoyat ishlari bo`yicha dalillarni to`plash, tekshirish va baholashdan iborat bo`ladi. Ular jumlasiga so`roq qilish, yuzlashtirish, ko`zdan kechirish, guvohlantirish, tintuv, ushlab turish, tanib olish uchun ko`rsatish, tergov eksperimenti, ko`rsatuvlarni voqea yuz bergan joyda tekshirish va aniqlashtirish, sud ekspertizalarini tayinlash va o`tkazish kiradi. Jinoyat protsessi taraqqiy etgan sari tergov harakatlarining turi va tarkibi ham o`zgarib boradi va aniqlashtiriladi. ТАКТИК УСУЛЛАР ОЛДИГА ЄЎЙИЛАДИГАН ТАЛАБЛАР Мумкинлиги (єонун ва одоб-ахлоє меъёрларига ѕамда илмий асосларга мос келувчи) Маєсадга мувофиєлик Хилма-хиллик Хавфсизлик Самарали ва тежамкор Усулни эркин танлаш Тергов ѕаракатлари ва тезкор єидирув тадбирларининг энг маєбулини уй¦унлаштириш ТАКТИК УСУЛЛАРИ ТАКТИКАСИНИНГ УМУМИЙ ЄОИДАЛАРИ Єонунийликка, одоб ва ахлоє меъёрларига риоя єилиш Раѕбарият ягоналиги Терговчининг фаоллиги ва интилувчанлиги Суриштирув ходимлари билан ўзаро ѕамкорлик Вазиятлилик Босєичли Режалилик Изчиллик Холислик Тўлалик Ўз ваєтида ижро этиш Криминал-техника воситаларидан фойдаланиш Qidiruv choralari. Tergovchining va surishtiruv organlari xodimlarining ayblanuvchilar, gumon qilinuvchilar, jabrlanuvchilar, guvohlar, murdalar, hayvonlar, qimmatbaho narsalar, hujjatlar va tergov qilinayotgan jinoyat ishi uchun ahamiyatli boshqa obyektlar turgan joyni aniqlashga qaratilgan jinoyat- protsessual qonunida ruxsat etilgan harakatlari qidiruv choralari hisoblanadi. Kriminalistik taktikada tergovchining jinoyatlarni tergov qilish paytidagi barcha harakatlari o`rganilavermaydi. Unda dalillar va ishlash jarayoni bilan bog`liqlarigina qamrab olingan. Xususan, tergov harakatlari, qidiruv va oldini olish choralarining taktik usullari batafsil ko`rib chiqiladi. Jinoyatlarni tergov qilishda tergov harakatlarining taktik usullari – bu jinoyat ishlari bo`yicha haqiqatni tez, to`la va xolisona aniqlashning eng samarali usullaridir. Lekin tergov harakatlarini amalga oshirishning barcha usullari ham kriminalistik taktik usul deb hisoblanavermaydi. Buning uchun u bir qator talablarga javob berishi lozim. Birinchidan, taktik usul amaldagi qonun hujjatlariga mos bo`lishi, ya`ni qonuniy bo`lishi lozim. Keng ma`noda olganda, kriminalistik taktik usullarning qonuniyligi – bu ularning jinoyat protsessida ishtirok etuvchi shaxslarning huquqlari va qonuniy manfaatlari buzilishi ehtimolini istisno etadigan tarzda qonunga muvofiq bo`lishidir. Tor ma`noda olganda, taktik usullarning qonuniyligi qonun hamda qonunosti normativ hujjatlarning jinoyatlarni ochish va tergov qilish chog`ida tergovchi harakatlarining tavsiya qilinadigan usuli bilan bog`liq muayyan norma ko`rsatmalariga qat`iy va aniq rioya etishdan iborat bo`ladi. Ikkinchidan, taktik usul samarali, ta`sirchan, jinoyatlarni ochish va tergov qilishda haqiqatni aniqlash uchun amalda foydali natija keltiradigan bo`lishi kerak. Taktik usullarning samaradorligi ularning oqilonaligidan iborat. Uchinchidan, taktik usul ilmiy va amaliy jihatdan asoslangan bo`lishi kerak. Jinoyatlarni tergov qilishda tergovchi harakatlarini amalga oshirishning kriminalistik taktika tomonidan ishlab chiqiladigan usullari ilmiy bilimlarning tegishli sohalari tomonidan aniqlangan muayyan qonuniyatlariga asoslanmog`i lozim. Bu talabga rioya etmaslik haqiqatni aniqlash uchun gipnoz ostida so`roq qilish, mutaxassis tariqasida ekstrasenslarni taklif etish singari nazariy jihatdan asossiz usullarni joriy etishga urinishlarga olib keladi. To`rtinchidan, taktik usullar ahloq-odobga mos va insoniy bo`lishi kerak. Tergov faoliyatida aldash, qo`rqitish, jismoniy va ma`naviy zo`ravonlik singarilarga yo`l qo`yib bo`lmaydi. Ayni chog`da, taktik usullarni tergov uddaburonligi, tadbirkorligi, rejaliligi, omilkorligi, tavakkalligi va bir qadar ustamonligisiz amalga oshirib bo`lmaydi. Tergovchi yolg`on gapirish huquqiga ega emas, lekin u jarayon ishtirokchilarini to`plangan dalillar bilan tanishtirish darajasi va ketma-ketligini belgilashi, so`roq qilish navbatini va ish bo`yicha dalillardan foydalanish tartibini, tintuv o`tkazish hamda qo`lga tushirish paytini va boshqa shu singarilarni belgilashi mumkin. Taktik usullarni ishlab chiqishda quyidagi konstitutsiyaviy normaga doimo amal qilish kerak bo`ladi: «Shaxs qadr-qimmati davlat tomonidan muhofaza qilinadi. Uni kamsitish uchun hech narsa asos bo`lishi mumkin emas. Hech kim qiynoqqa solinishi, zo`ravonlikka, shafqatsiz yoki inson qadr-qimmatini kamsituvchi boshqa tazyiqqa duchor etilishi mumkin emas» (O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 26-moddasi). Bundan tashqari, shuni nazarda tutish kerakki, davlatimiz qiynoqlarga solishga va jazolashning boshqa shafqatsiz, g`ayriinsoniy yoki inson qadr-qimmatini tahqirlovchi turlariga qarshi konvensiyani imzolagan mamlakatlar qatoriga kirdi. Konvensiyada belgilab qo`yilganki, qiynoqqa solish biron-bir shaxsga undan yoki uchinchi shaxsdan ma`lumot olish yoki iqror qilish, shu yoki uchinchi shaxs sodir etgan (yoki sodir etilishida gumon qilinayotgan shaxs) harakat uchun uni jazolash, shuningdek, uni yoki uchinchi shaxsni qo`rqitish yoki majbur qilish uchun qasddan kuchli og`riq yoxud jismoniy yoki ma`naviy azob yetkaziladigan yoxud har qanday tusdagi kamsitish mansabdor shaxs tomonidan yetkazilgan qonunsiz harakatni bildiradi. Beshinchidan, taktik usullar muayyan bo`lishi kerak. Jinoyatlarni fosh etish va tergov qilish chog`ida tergovchi harakatlarini amalga oshirish taktik usullari muayyanligining mohiyati ularning aniqligi va amaliyligidan iboratdir. Taktik usullarni muayyanlashtirish jinoyatlarni fosh etish va tergov qilishda tergovchining harakatlarini tayyorlash hamda o`tkazish umumiy qoidalarini, sharoitlari va usullarini belgilashdan boshlanadi hamda ularni bajarishning turli o`ziga xos xususiyatlariga moslab batafsil aniqlashtirib olinadi. Masalan, hodisa joyini ko`zdan kechirish taktikasi, umuman olganda, shu tergov harakatining tizimini, asosiy elementlarining mazmunini, uni o`tkazishning umumiy uslublarini va natijalarni qayd etish usullarini ochib beradi. Shu bilan birga, hodisa joyini ko`zdan kechirish taktikasini yanada muayyanligi turli obyektlar (murda, transport vositasi, uy-joy va hokazo) uchun, shuningdek, ko`zdan kechirishning turlicha sharoitlari (ochiq joy, bino ichi, poyezd va boshqalar) uchun uni amalga oshirish usullarini batafsil ko`zda tutishdan iborat bo`ladi. Oltinchidan, taktik usullar tergov faoliyatida ro`yobga chiqarilishi chog`ida alohida mazmunga ega bo`lishi kerak. Tergovchining jinoyatlarni tergov qilish chog`idagi harakatlarini tayyorlash va o`tkazish bo`yicha kriminalistik taktika tomonidan ishlab chiqiladigan tavsiyalarini odatda «sof» holda qo`llab bo`lmaydi. Ular turli jinoyatlarni ochish va tergov qilishda qo`llanishga mo`ljallangan bo`lib, muayyan bir jinoyat ishi bo`yicha yuzaga keladigan tergov vaziyatlari xususiyatlarini hisobga olishi mumkin emas. Shu sababli kriminalistik taktik tavsiyalarni qo`llash tergovchidan ularni o`rganish va bilishnigina emas, balki har bir yangi jinoyatni ochish va tergov qilish sharoitlariga ijodiy yondashgan holda moslashtirishni ham talab qiladi. Kriminalistika va tergov amaliyoti tomonidan jinoyatlarni fosh etish va tergov qilish jarayonida faol qo`llaniladigan talay taktik usullar ishlab chiqilgan. O`z mazmuniga ko`ra kriminalistik taktik usullar to`rt guruhga bo`linadi. 1. Psixologik taktik usullar, ya`ni jinoyat ishlari bo`yicha tergovchi harakatlarini amalga oshirishning umumiy va yuridik psixologiya sohasidagi yutuqlarga tayangan usullaridir. Masalan, tergovchi so`roq qilinuvchi bilan psixologik aloqa o`rnatishi tintuv qilinuvchining ruhiyatini kuzatishi, ushlanayotgan shaxsni, jinoyatni sodir etishda gumon qilinuvchini qo`lga olish chog`ida psixologik ta`sir ko`rsatish taktik usullaridan keng foydalanadi. 2. Mantiqiy taktik usullar, ularning zamirida mantiq qonunlari va kategoriyalari hamda uning sud mantiqi deb ataluvchi bilimga xos qonuniyatlar va kategoriyalar yotadi. Ular jumlasiga so`roq qilinuvchi shaxsning ko`rsatuvlaridagi qarama-qarshiliklarni aniqlash va ulardan foydalanish usullari kiradi: tergov versiyalarini tuzish va ularni tekshirishning mantiqiy usullari; tergov harakatlarini o`tkazish jarayonida dalillardan va tezkor-qidiruv faoliyati natijalaridan foydalanishning mantiqiy izchilligini belgilash usullari va hokazolar shular jumlasidandir. 3. Tashkiliy taktik usullar. Bu usullar jinoyatlarni tergov qilishni rejalashtirish qoidalari va usullarini; jinoyatlarni ochish va tergov qilish paytida tergovchining tergov harakatlarini hamda boshqa harakatlarini; ishtirokchilar o`rtasida vazifalar taqsimlanishini; tergovchi va surishtiruv organlari tezkor xodimlarining o`zaro hamkorligini tashkil etishni; jamoatchilikni va ommaviy axborot vositalarini jinoyat ishlari bo`yicha haqiqatni aniqlashga jalb etishni va hokazolarni o`z ichiga oladi. 4. Kompleks taktik usullar – bular jinoyatlarni ochish hamda tergov qilish paytida ilgari ko`rsatib o`tilgan va boshqacha mazmundagi tergovchi harakatlarini tayyorlash hamda amalga oshirish yo`llarini uyg`unlashtiradi. Masalan, sodir etilgan jinoyatda o`z aybini inkor etayotgan ayblanuvchini so`roq qilishda savollarni qo`yish ketma-ketligini tanlash so`roq qilinuvchining ruhiyati xususiyatlarini, uning aybi yuzasidan to`plangan dalillar mazmuni va ahamiyatini hamda so`roq qilishda himoyachi, mutaxassis, prokuror va boshqa shaxslar ishtirok etishini hisobga olgan holda o`tkazilmog`i lozim. O`zining yo`nalishiga ko`ra kriminalistik taktik usullar quyidagi sharoitlarda qo`llanish uchun ishlab chiqiladi: tipik tergov vaziyatlari; nizoli tergov vaziyatlari; ekstremal tergov vaziyatlari; tergov va surishtiruvga qarshi uyushgan harakat; «eski» ochilmagan jinoyat ishlari bo`yicha ishlash va hokazolar. Kriminalistik taktik usullar hajmi (ko`lami)ga ko`ra: yuzma-yuz (masalan, yuzlashtirishda shaxslarni so`roq qilish tartibini belgilash); kriminalistik taktik kombinatsiyalari tarzida bo`ladi. Ikkinchisi, ya`ni taktik kombinatsiyalar bitta tergov harakatini o`tkazish jarayonida umumiy vazifani hal etishni ko`zda tutuvchi bir necha taktik usullar birikmasidan iborat bo`ladi. Masalan, ayblanuvchining uy-joyini tintuv qilishda maxfiy joyni aniqlash bo`yicha kriminalistik taktik kombinatsiyasi texnik, psixologik, mantiqiy va boshqa usullarni o`z ichiga oladi. Yuqorida bayon qilinganlardan ko`rinib turibdiki, kriminalistik taktik usullaridan muvaffaqiyatli foydalanish uchun jinoyat ishlari bo`yicha tergov vaziyatlarini to`g`ri tushunish va baholash zarur. Tergov vaziyatlari to`g`risidagi kriminalistika nazariyasi R.S.Belkin, I.F.Gerasimov, L.Y.Drapkin, N.A.Selivanov, N.P.Yablokov, O.Y.Bayev, V.P.Baxin va boshqa kriminalistlarning asarlarida rivojlantirilgan. Ularning asarlarida ta`kidlanadiki, tergov vaziyatlari har qanday jinoyat ishlarini tergov qilishi ishni yuritishning har bir paytidagi holatini aks ettiradi va shu bois vaziyat tahlilini to`g`ri amalga oshirish tergov faoliyatini tashkil etishning eng muhim jihatlaridan biri hisoblanadi. Shundan kelib chiqqan holda e`tirof etish kerakki, jinoyat ishlari bo`yicha tergov vaziyatlari tayin bir jinoyatni tergov qilishning muayyan paytidagi o`ziga xos xususiyatlarini ochib beruvchi holatlar majmuidan iborat bo`ladi. Ana shu holatlar tarkibini tergov vaziyatlarining elementlari deb ham atash mumkin. Ular jumlasiga quyidagilar kiradi: 1. Tergov vaziyatining jinoyat xususiyatlari va u haqdagi axborot bilan bog`liq elementlari: jinoiy harakatlar tarkibi (vaqti, joyi, usuli va hokazo). jinoyatning oqibatlari. jinoyatni sodir etgan shaxslar soni va ular to`g`risidagi ma`lumotlar. gumon qilinganlar ushlanganmi yoki ushlanmaganmi. o`g`irlangan narsa topilganmi yoki topilmaganmi va shunga o`xshashlar. - jinoyat sodir etilgan paytdan to jinoiy hodisa to`g`risidagi axborot ma`lum bo`lgunga qadar o`tgan vaqt. - jinoiy hodisa to`g`risidagi dastlabki axborot mazmuni va manbai. - jinoiy hodisa to`g`risidagi dastlabki axborotning to`liqligi, ishonchliligi va tegishliligi. 2. Tergov vaziyatining tergov qilish natijalari bilan bog`liq elementlari: - tergov qilishning dastlabki bosqichida tergov faoliyatining mazmuni va natijalari bilan bog`liq elementlar. - keyingi tergov qilish bosqichida tergov faoliyatining mazmuni va natijalari. - tergov qilishning xotima qismi mazmuni. 3. Tergov vaziyati davomida tergovchining shaxsi va uning ish sharoitlari bilan bog`liq elementlar: - tergovchining malakasi va ixtisosi. - tergovchilikdagi ish tajribasi. - tergovchining shaxsiy tayyorgarligi (jismoniy va ma`naviy-ruhiy holati). - kasbiy bilimlari, mahorati, ko`nikmalari darajasi va boshqalar. - tergov bo`linmasida boshqaruvni va mehnatni ilmiy asosda tashkil etishning ahvoli. - kriminalistik va maxsus texnika, transport, devonxona materiallari va sarf- xarajat materiallari. - tergovchining o`z ish yuritishidagi boshqa jinoyat ishlari bilan bandligi. - tergovchining turli xizmat vazifalarini (navbatchilik, ayrim topshiriqlar va h.k.) bajarishga jalb etilishi. Garchi mazkur ro`yxat to`la-to`kis bo`lmasa ham, u jinoyatlarni tergov qilishda yuzaga keladigan tergov vaziyatlarining elementlari turlicha ahamiyatga ega bo`lishini ko`rsatadi. Ularning bir xillari tergov faoliyati uchun obyektiv xususiyatga ega bo`ladi. Boshqa elementlar tergovchining shaxsi hamda uning ish sharoitlari bilan bog`liq va shu sababli tergov faoliyati uchun subyektiv ahamiyatga ega. Biroq tergov vaziyatini baholashda faqat birinchi elementlarni qayd etish bilan cheklanish hamda jinoyatlarni ochish va tergov qilishni tashkil etishga ulardan kam bo`lmagan darajada ta`sir ko`rsatadigan ikkinchi guruhdagi holatlarni istisno etish xato bo`lur edi. Ushbu elementlarning o`ziga xos xususiyatlariga va ularning bir-biri bilan uyg`unlashuviga qarab tergov vaziyatlarining har xil ko`rinishlari yuzaga keladi. Ulardan bir xillari jinoyat ishlarini tergov qilishda tez-tez, boshqalari kamdan-kam uchraydi. Shu bois ularning takrorlanib turish xususiyatiga ko`ra tipik va alohida tergov vaziyatlariga bo`linadi. Tergov qilish vazifalari bajarilishiga erishish nuqtai nazaridan tergov vaziyatlari qulay va noqulay xususiyatga egaligi bilan, ya`ni mazkur jinoyatni tez va to`la ochish, tergov qilish imkonini beradigan yoki jinoyat ishi bo`yicha haqiqat aniqlanishini qiyinlashtiradigan xususiyatga egaligi bilan ajralib turadi. Jinoyat ishlarini tergov qilish bosqichlariga tatbiqan olganda tergov vaziyatlari boshlang`ich, oraliq va yakunlovchi bo`ladi. Jinoyatlarni fosh etishda jinoyat protsessi ishtirokchilari o`rtasida yuzaga keladigan munosabatlar mazmuni nuqtai nazaridan tergov vaziyatlari nizoli va nizosiz vaziyatlarga bo`linadi. Tergov qilish sharoitlariga tatbiqan olganda tergov vaziyatlari ekstremal va normal bo`lishi mumkin. Shu tariqa, ekstremal yoxud aniqrog`i kechiktirib bo`lmaydigan, shoshilinch hal etishni talab qiluvchi tergov vaziyatlari mazkur jinoyatni tergov qilishning muayyan paytida yuzaga keladigan holatlarning nihoyatda o`zgacha tarzda kechishini bildiradi. Yuzaga kelayotgan tergov vaziyatlarini tahlil qilish natijalari tergovchi tomonidan taktik yechim - tergovning borishiga ta`sir ko`rsatish maqsadini aniqlash hamda unga erishish vositalari, uslublari va usullarini belgilashdan iborat bo`lgan xulosa tariqasida ifoda qilinmog`i lozim. Taktik yechimlar og`zaki va yozma bo`lishi mumkin. Ular tergov qilish rejasi, alohida tergov harakatini o`tkazish rejasi, jinoyat ishi bo`yicha qaror, surishtiruv organlariga topshiriq va boshqa shu singarilardir. Taktik yechimlar tergov harakatlarini, kombinatsiyalar va operatsiyalarni o`tkazish tartibini belgilab, ish bo`yicha tergov faoliyatiga cheklangan tarzda ta`sir ko`rsatadi. Ayni chog`da tergovchining uslubiy yechimlari tergov qilishning umumiy yo`nalishi va izchilligini belgilaydi hamda shu bilan birga strategik ahamiyatga ham ega.

O'xshashlar

Kriminalistik texnikaning umumiy qoidalari
Jinoyatlarni tergov qilish kriminalistik uslubiyotining umumiy qoidalari
Kriminalistik tergov metodikasining umumiy holatlari
Yuridik texnikaning umumiy qoidalari
Kriminalistik trasologiya