logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Huquqshunoslik
  4. Yuridik texnikaning umumiy qoidalari

Yuridik texnikaning umumiy qoidalari

Yuklangan vaqt:

28.10.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

41.6142578125 KB
Ko'chirib olish
Yuridik texnikaning umumiy qoidalari Reja: 1.Yuridik texnika mazmunining tushunchasi. Qonun hujjatlarining mazmuni va tuzilishiga oid qoidalar. 2.Mantiq qoidalari. Til qoidalari. Rasmiy (rekvizit) talablar. Yuridik texnika tartib-taomillari. 3.Yuridik vositalar tushunchasi va umumiy tavsifi. 4.Yuridik texnikaning umumiy, texnik yuridik va maxsus vositalari. 5. Huquqiy simvollar. Yuridik terminlogiya. 2. Qonun hujjatlarining mazmuni va tuzulishiga oid qoidalar “Yuridik texnika” tushunchasining hozirgi talqinlari shu bilan tavsiflanadiki, ular mazkur tushunchaga qonunchilik texnologiyalari qismini kiritadi. Qonunchilik texnologiyalari (yunoncha: texnologiya – san’at, mahorat, ko’nikma haqidagi ta’limot) – yuridik amaliyotda yaratilgan qoidalar, usullar va vositalar bo’lib, ularning qo’llanilishi ma’lum ijtimoiy guruhlarga yoki butun jamiyatga zarur bo’lgan qonun hujjati yaratilishi va qabul qilinishini ta’minlaydi. Shuning uchun ham “Yuridik amaliyot normativ ahamiyatga ega. U... muayyan huquqiy qoidalarda o’z ifodasini topadi”. Ijtimoiy-huquqiy ma’noda qonunchilik texnologiyalari yozilgan va yozilmagan qoidalar, usullar va vositalar bo’lib, ularning qo’llanilishi ma’lum ijtimoiy guruhlar yoki butun jamiyatga zarur bo’lgan qonunni tayyorlash va qabul qilishni ta’minlaydi. Shuningdek, ular qonun chiqaruvchilarga yoki jamoatchilik fikriga xuddi shu maqsadda ta’sir ko’rsatish metodlaridir. Tegishli adabiyotlarni tahlil qilish orqali yuridik texnika va qonunchilik texnikasi kabi atamalarga duch kelamiz. Shu o’rinda tabiiy bir savol tug’iladi, ya’ni bu ikki atamaning o’zaro farqi nimada, ular qamrab oladigan masalalar doirasi qanday? Bu atamalarning nomidan ham ko’rinib turibdiki, yuridik texnika tushunchasi qonunchilik texnikasi tushunchasidan kengroq. Zero, yuridik texnika bu – har bir mamlakatda vakolatli davlat organlari tomonidan normativ-huquqiy hujjatlarni ishlab chiqish, qabul qilish, rasmiylashtirish, amaldagilariga tegishli o’zgartish va qo’shimchalar kiritish, eskilarini bekor qilishda hamda individual yuridik hujjatlar, ya’ni huquqni qo’llash hujjatlarini qabul qilish jarayonida foydalaniladigan uslublar, usullar, yo’llar va vositalar, shuningdek amaliy ko’nikmalar majmuidan iboratdir. Yuridik texnikaning eng muhim talablaridan biri bu - har bir yaratilgan qonun, eng avvalo mantiqiy muntazamlikka asoslangan holda, bir-biriga bog’liq va har biri oldingi normaning mazmunidan kelib chiqadigan normalar tizimidan iborat bo’lishi kerak. Boshqacha qilib aytganda, har bir norma yaxlit bir tizimning mustaqil, biroq o’zigacha va o’zidan keyingi normalarga mazmunan bog’liq birligi sifatida joylashtirilishi lozim. Bunda, normativ-huquqiy hujjatning biron-bir normasi boshqa normaga mazmunan zid kelmasligini ta’minlash muhim ahamiyatga ega. Har bir norma yagona tizimning bo’g’ini sifatida umumiy qonun hujjati yo’nalishiga mos kelishi lozim. Biroq bu fikr, bir normativ-huquqiy hujjat ichida ziddiyat bo’lmasa bo’ldi, degani emas, albatta. Alohida olingan normativ-huquqiy hujjat yaxlit qonunchilik tizimidagi barcha huquqiy normalarga zid kelmasligi lozim. Shu jihatdan olganda, huquqiy tizimda o’zaro ziddiyatlar bo’lmasligiga erishish muhim ahamiyatga ega. Huquq ijodkorligi – jamiyat va davlat ning huquqiy ehtiyojlarini aniqlash va baholash, vakolatli subyetlarning huquqiy hujjatlarini belgilangan tartibda shakllantirishi va qabul qilishini qamrab oluvchi jarayonidir. Ushbu ta’rifda quyidagi muhim jihatlarga urg’u berilgan: 1)huquqiy tartibga solishni talab etadigan holat yoki jarayonni anglash, o’rganish va tahlil etish; 2) u yoki bu huquqiy aktni qabul qilish vakolatiga ega bo’lgan organni (subyektivni) aniqlash; 3)qabul qilinishi mo’ljallanayotgan aktning shaklini tanlash; 4)tegishli protsedura doirasida huquqiy aktni tayyorlash, qabul qilish yoki o’zgartirish. Albatta, sanab o’tilgan bu jihatlar o’zaro bog’liq va yaxlit jarayondir. Huquqshunos olim, akademik Sh.Z.O’razayev ta’kidlaganidek, qonun chiqarish jarayonida qonunlarga shoshma-shosharlik, vaqtdan o’zib ketish, hadiksirash va oqibatini puxta o’ylamaslik, tez-tez o’rinsiz o’zgartishlar kiritaverish, shuningdek bir joyda to’xtab, qotib qolish hollari bo’lmasligi lozim. Darhaqiqat, bu borada shoshma-shosharlikka yo’l qo’ymaslik uchun huquqiy tartibga solishning maqsadi va vazifalarini aniqlash hamda tartibga solish me’yorini to’g’ri tanlash juda muhim ahamiyat kasb etadi. Shu sababli, qonun ijodkori “Normativ-huquqiy hujjatlar to’g’risida”gi va “Qonunlar loyihalarini tayyorlash va O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga kiritish tartibi to’g’risida”gi Qonunlarda huquqiy tartibga solishning maqsadi va vazifalarini aniq belgilash lozimligini va buning uchun amaliyotni o’rganish, jamoatchilik fikrini hisobga olish zarurligini qayd etadi. “Qonunlar loyihalarini tayyorlash va O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga kiritish tartibi to’g’risida”gi Qonunning 14- moddasida esa qonun loyihasini tayyorlash qonunchilikning holatini chuqur o’rganishga, ijtimoiy munosabatlarning muayyan sohasini huquqiy jihatdan tartibga solishga salbiy ta’sir ko’rsatayotgan nuqsonlar va ziddiyatlarni aniqlashga, shuningdek amaldagi qonun hujjatlarining qo’llanilish amaliyotini tahlil etishga asoslanishi ko’rsatilgan. Qonunchilik texnikasining eng muhim talablaridan biri bu - har bir yaratilgan qonun, eng avvalo mantiqiy muntazamlikka asoslangan holda, bir-biriga bog’liq va har biri oldingi normaning mazmunidan kelib chiqadigan normalar tizimidan iborat bo’lishidir. Boshqacha qilib aytganda, har bir norma qonun yoki boshqa normativ-huquqiy hujjat - yaxlit bir tizimning mustaqil, biroq o’zigacha va o’zidan keyingi normalarga mazmunan bog’liq birligi sifatida joylashishi lozim. Qonunning matnini ishlab chiqishda qonunchilik texnikasidan foydalanishning asosiy maqsadi quyidagilardan iboratdir: - qonun tuzilishi va shaklining mukammal bo’lishi; - qonunda ifodalangan me’yoriy qoidalarning aniq, ravon va tushunarli bo’lishi; - qonun normalarining qonun chiqaruvchining maqsadiga to’la mos kelishi; - qonunning predmeti hisoblanmish munosabatlarning to’la tartibga solinishi. Normativ-huquqiy hujjatning xususan, qonunning biron-bir normasi boshqa bir normaga mazmunan zid kelmasligini ta’minlash muhim ahamiyatga ega. Har bir norma yagona tizimning bo’g’ini sifatida umumiy qonun hujjati yo’nalishiga mos kelishi kerak. Biroq bu fikr, bir normativ-huquqiy hujjat ichida ziddiyat bo’lmasa bo’ldi, degani emas, albatta. Alohida olingan normativ-huquqiy hujjat yaxlit qonunchilik tizimidagi barcha huquqiy normalarga zid kelmasligi lozim. Bunda butun huquqiy tizimda o’zaro ziddiyatlar bo’lmasligiga erishish muhim ahamiyat kasb etadi. Qonun matnini ishlab chiqishning qoidalari haqida huquqshunos olimlar H.Odilqoriyev, I.Tulteyev va O’.Muhamedovlar quyidagi fikrlarni bayon etishadi: normativ-huquqiy tartibga solishda to’liqlik, huquqiy munosabatlar modelini tuzish, yuridik normalarni ta’riflashda kamchilik va nuqsonlarni bartaraf etish muhim; normativ ko’rsatmalarning aniqligi, normalarni haddan tashqari umumiy, mavhum ta’riflashga, haddan ziyod chalkash ko’rsatmalarga yo’l qo’ymaslik lozim; mantiqiy jihatdan qat’iy va izchil bayon etish, huquqiy hujjatning normativ ko’rsatmalari o’rtasida uzviy aloqani ta’minlash darkor; normativ-huquqiy hujjatni iloji boricha qisqa va ixcham bayon etish kerak; normativ va normativ bo’lmagan ko’rsatmalarni, muvaqqat va doimiy normalarni aniq ajratish muhim; normativ-huquqiy hujjatlar tilining sodda va lo’nda bo’lishi, oson esda qolishi lozim; normativ-huquqiy hujjat yagona mazmun bilan bog’langan, bitta tartibga solish predmetiga ega bo’lishi darkor; normativ-huquqiy hujjatni yaxshiroq sharhlash, undan foydalanish, uni hisobga olish va sistemalashtirishni yengillashtirish maqsadida ayni bir masala yuzasidan bir necha hujjatlar qabul qilinishiga yo’l qo’ymaslik kerak; huquq ijodkorligining texnik usullaridan bir xilda va izchil foydalanish lozim. R.Kniper va V.Nazaryanlar qonun matnini ishlab chiqishning qoidalari haqida to’xtalib, quyidagilarni ta’kidlab o’tadilar: 1. Qonun matnini ishlab chiqishda tahrir guruhi tartibga solinishi mo’ljallanayotgan masalaga mos keluvchi mantiqiy reja va qonunni tayyorlash tizimini tuzishi lozim. Hajman katta bo’lgan loyihalarni ishlab chiqishda tushunishga qulay bo’lishni ta’minlash uchun umumiy qism kiritish imkoniyatini ko’rib chiqish maqsadga muvofiq; 2. Qonunning tuzilishiga kelganda uni quyidagi belgilar asosida bo’lishi tavsiya etiladi: - fuqarolarning huquq va majburiyatlari; - davlatning huquq va majburiyatlari; - zaruriy bo’lgan ma’muriy idoralar (masalan, Patent idorasi); - mo’ljallanayotgan sanksiyalar; - soliqqa doir qoidalar; - o’tkazish qoidalari, bunda qonunning kuchga kirish sanasi ham ifodalanishi lozim; 3.Qonunda kundalik hayotdagidan boshqa ma’noda ishlatiladigan turli iboralar (definitsiyalar) qo’llanilsa, imkon qadar ularning tushunchalarini berish lozim. Shu bilan bir qatorda, takrorlashlarni oldini olish hamda yangi atamalarni muomalaga kiritishda ham tushunchalardan foydalanish tavsiya etiladi. Tushunchalarda normativ ko’rsatmalar bo’lmasligi hamda ular so’zning suniy ma’nosini keltirib chiqarmasligi lozim. Qonunchilik hujjatlari qonunda belgilangan shaklda qabul qilinadigan, umummajburiy davlat ko’rsatmalari sifatida qonun hujjatlari normalarini belgilash, o’zgartirish yoki bekor qilishga qaratilgan rasmiy hujjat, ya’ni normativ-huquqiy hujjatlardan iborat bo’ladi. Xususan, O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, O’zbekiston Respublikasining qonunlari, qonunlar hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari, vazirliklar, davlat qo’mitalari va idoralarining normativ-huquqiy hujjatlari, mahalliy davlat hokimiyati organlarining qarorlari qonun osti hujjatlari hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasining “Normativ-huquqiy hujjatlar to’g’risida”gi Qonunda rasman mustahkamlab qo’yilganidek, O’zbekiston Respublikasida barcha qonunchilik hujjatlari ikki xil ko’rinishda namoyon bo’ladi: Qonunlar Qonun osti hujjatlari Qonun –ijtimoiy va davlat hayotining eng muhim tomonlarini tartibga soladigan, maxsus tartibda qabul qilinadigan va oliy yuridik kuchga ega huquqiy hujjatdir. O’zbekiston Respublikasi qonunchilik hujjatlarining ikkinchi turi – bu qonun osti hujjatlaridir. Qonun asosida tashkil etilgan hamda unga zid bo’lmagan vakolatli organlarning huquq ijodkorligi hujjatlari qonun osti hujjatlari hisoblanadi. Shunday qilib, qonunchilik hujjatlari – bu davlat hokimiyati va boshqaruvining yuqori organlari tomonidan chiqariladigan normativ huquqiy hujjatlar yig’indisidir. Mantiq qoidalari. Qonun har qanday huquqiy hodisa kabi o’zining maxsus shakli va mazmuniga ega. Shaklsiz mazmun bo’lmaganidek, mazmunsiz shakl ham bo’lmaydi. Mazmun – bu muayyan hodisaning u yoki bu elementlar, aloqalar, munosabatlari yig’indisi hisoblanadi. Shakl esa, – bu hodisa mazmunining tashkil etilishi, mavjud bo’lishi va qo’llanilishining usulidir. Qonun o’z mazmuni, shakli, mantiqiy fikrlash madaniyati, qonunchilik texnikasi darajasidan kelib chiqqan holda, rasman aniq xususiyatga ega bo’ladi. Ma’lum mantiqiy usullarni qo’llagan holda, qonunchilik matnlarinining tuzilishini shakllantirish uning shakl va mazmun jihatdan takomillashuvini ta’minlab beradi. Umuman, qonun mantiqiy tuzilishi, hujjatning tuzilmaviy shakli quyidagilardan iborat bo’ladi: hujjatning nomlanishi, qonunni qabul qilgan organ nomi, qonunning nomlanishi, qonun matnining asosiy elementlari, ya’ni muqaddima, qism, bo’lim, bob, modda, modda bandi, modda qismi, qonunning kuchga kirish vaqti, tegishli mansabdor shaxsning imzosi. Qonunning mantiqiy tuzilishi uning mazmuni bilan uzviy bog’liq bo’lib, u quyidagi tarkibiy qismlardan iborat: muayyan turdagi ijtimoiy munosabatlarni huquqiy tartibga solinishini asoslash; huquqiy normativlarni deontik tartibga solish va muvozanatga keltirish; huquqiy normativlarni sanksiyalash bilan kafolatlash. Amaldagi qonunchilikning umumiy prinsiplaridan kelib chiqish - qonunning mazmunini belgilashda muhim mantiqiy usul hisoblanadi. Qonunlar konstitutsiyaga yoki konstitutsiyaviy qonunlarga zid kelmasligi lozim. Har bir normativ hujjat o’zaro mantiqiy bog’liqdir, bir-biriga mos keladi va to’ldirib turadi. Faqat shundan keyin normativ huquqiy hujjatlarning funksional-huquqiy tizimliligini ta’minlash mumkin. Huquqiy normativlarni maxsus sanksiyalar bilan ta’minlash qonun mantiqiy tuzilishining eng asosiy elementlaridan biridir. Busiz huquqiy normativni qo’llash samarasiz bo’lar edi. Ma’lumki, ijtimoiy normalar orasida faqatgina huquqiy normalar rasmiy sanksiyalar bilan ta’minlangan. Bu xususiyat faqatgina davlat tomonidan o’rnatilgan huquq normalariga xosdir. Til qoidalari. Qonunchilik texnikasining muhim talabi - qonun tili masalasiga doir bo’lib, u qonunlarning tili aniq, tushunarli va ravon bo’lishini taqozo etadi. Chunki, qonunning asosiy foydalanuvchilari oddiy huquq subyektlari - aholi ekanligini e’tiborga olgan holda, u tushunarli tilda bayon etilgan bo’lishi kerak. Ayni paytda, qonun bu yuridik hujjat, uning tili oddiy matnlardan, jumladan badiiy matnlardan jiddiy farq qiladi. Yuridik til talabi - qonun matni ham qisqa, ayni paytda yetarli darajada tushunarli bo’lishi lozim. “Qonunlar loyihalarini tayyorlash va O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga kiritish tartibi to’g’risida”gi Qonunga ko’ra qonun loyihasi lo’nda, aniq, oddiy va ravon tilda, normalarni turlicha izohlashni istisno etadigan tarzda yuridik atamashunoslikka rioya qilingan holda bayon qilinadi. Eskirgan hamda ko’p ma’noni anglatadigan so’zlar va iboralar, majoziy taqqoslashlar, sifatlashlar, kinoyalar qo’llanilishiga yo’l qo’yilmaydi. Qonun loyihasida foydalaniladigan tushunchalar va atamalar turlicha izohlash imkoniyatini istisno etadigan, ularning qonun hujjatlarida qabul qilingan ma’nosiga muvofiq yagona shaklda qo’llaniladi. Zarur bo’lgan hollarda, qonunlar loyihalarida yuridik, texnik va boshqa maxsus atamalar hamda tushunchalarning qisqacha ta’rifi beriladi, umum qabul qilingan qisqartmalar qo’llaniladi va boshqa qisqartmalarga tushunchalar beriladi. Rasmiy (rekvizit) talablar. Davlat irodasining qonunda rasman ifodalanishi, uning rasmiyligi, yuridik ko’rsatmalarni bayon qilishning aniq va tushunarliligini ta’minlash uchun qonunni qat’i tartibda va oldindan birxillashtirilgan shakllarda hamda tegishli rasmiy rekvizitlarning (sarlavha, chiqarilgan sana va boshqalar) aniq rasmiylashtirilishini talab etadi. Normativ hujjatning tashqi rasmiy rekvizitlari uning rasmiy xususiyatga, yuridik kuchga egaligidan dalolat beradi. Shuningdek, ular normativ hujjatni qabul qilgan davlat organi, vaqti va qaysi shaklda qabul qilinganligini ko’rsatadi. O’zbekiston Respublikasi qonun ijodkorligi subyektlari tomonidan qabul qilinadigan qonunchilik hujjatlari rekvizitlariga quyidagilar kiradi: hujjat turining nomlanishi (O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qarori, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori va boshqalar), qabul qilingan joyi va vaqti. Rasmiy rekvizitlar orasida qonunga ko’ra, tegishli hujjatlarni imzolash huquqiga ega mansabdor shaxs imzosi ham bo’lishi kerak. Normativ hujjatlarning nashrlarini tartibli raqamlar bilan ta’minlash zarurmi? Bizningcha, ko’pgina xorijiy davlatlarda qo’llanilayotgan ushbu usul o’zini oqlashi mumkin. Raqamli hujjatlarni rasmiy nashrlardan foydalangan holda, ularni qonunchilik to’plamlarida izlab topish hamda ulardan foydalanish ishni ancha yengillashtiradi. Normativ hujjatning sarlavhasi ham hujjatning rasmiy rekviziti hisoblanadi. Sarlavha normativ hujjatning tartibga soladigan ijtimoiy munosabatlar sohasini ko’rsatadi. Binobarin, u hujjat bilan tanishishning dastlabki bosqichi, qonunchilikni tizimlashtirish va hisobga olishning muhim vositasidir. Sarlavha umuman olganda, normativ xususiyatga ega bo’lmasligi lozim. Biroq, u yuridik ko’rsatmalarni izlab topish, hisobga olish va tizimlashtirishda muayyan aniqlashtiruvchi ahamiyat kasb etadi. Ba’zi holatlarda esa, ayrim noaniq qoidalarni to’g’ri talqin qilishda beqiyos o’rin egallaydi, chunki tegishli hujjatning amal qilish sohasini belgilab beradi. Umuman olganda, barcha normativ hujjatlar sarlavhalarga ega bo’lishi lozim. Bu qonun ijodkorligining so’zsiz qoidasi hisoblanadi. Normativ hujjatlarni raqamlar yoki boshqa usullar bilan nomlash maqsadga muvofiq bo’lmaydi. Sarlavha aniq va ravshan hujjat predmetini aks etishi kerakki, bunda uni ijro etuvchi subyektlar sarlavha bo’yicha ushbu normativ hujjatni asosiy mazmunini aniqlashi, tez esda qolishi ta’minlanishi lozim. Sarlavha axborot jihatdan boy, normativ hujjatning asosiy tushunchalarini ifodalagan bo’lishi lozim, vaholanki, hujjatni izlab topish birinchi navbatda sarlavha bo’yicha amalga oshiriladi. Sarlavhaning noaniqligi, ko’pso’zligi, predmetning yetarlicha ifodalanmaganligi amaliyotda tushunmovchiliklar va xatoliklarning yo’l qo’yilishiga olib kelishi mumkin. Muntazam va batafsil tahrir qilingan sarlavha, ortiqcha so’zlarni, noto’g’ri atama va iboralarni bartaraf etish – yuqori sifatli loyihaning zarur sharti hisoblanadi. Yuridik vositalar tushunchasi va umumiy tavsifi. Yuridik texnika vositalari – normativ hujjatni tuzish uchun qo’llaniladigan mantiqiy-til, formal-atributiv (rekvizitlar) va maxsus-yuridik (konstruksiyalar, prezumpsiyalar, fiksiyalar, havolalar, eslatmalar va hokazo) vositalar majmui. Professor Z.M.Islomov yuridik texnika vositalari qatoriga: 1) atamashunoslik; 2) yuridik konstruksiyalar; 3) prezumpsiyalar va fiksiyalar; 4) tizimga solish kabilarni kiritadi. Yuridik texnika masalalariga nisbatan muallif yondashuvining samaraliligini qayd etgan holda, shuni ta’kidlash lozimki, uning nuqtai nazari ayrim qo’shimcha va aniqliklar kiritishni talab etadi. Jumladan, tizimga solish asosan huquq ijodkorligi xususiyatiga ega bo’lgan, yuridik jihatdan sermazmun faoliyat va shu ma’noda u atamashunoslik va yuridik konstruksiyalar bilan bir qatorga qo’yilishi mumkin emas. Yuridik texnika vositalari haqidagi masalaga nisbatan yondashuvlar g’oyat rang-barang. Bizningcha, ularni quyidagi toifalarga ajratish mumkin: formal-atributiv vositalar (hujjat rekvizitlari); mantiqiy vositalar (hujjat tuzilishi, normalarning ichki tuzilishi); til vositalari (mazkur tilning ifoda vositalari majmui, shu jumladan atamashunoslik, nutq andozalari, metaforalar, ramzlar va boshqalar); maxsus yuridik vositalar (yuridik konstruksiyalar, prezumpsiyalar, fiksiyalar, havolalar, eslatmalar, daliliy izohlar, qo’shimcha shartlar va hokazolar). Yuqorida bayon etilganlar yuridik texnika tarkibiy qismlari iyerarxiyaviy tuzilishga ega, ularni sinonimlar sifatida e’tirof etish amaliyoti esa to’g’ri emas, degan xulosaga kelish imkonini beradi. Darhaqiqat, yuridik texnikaning metodologik bazasi yordamida olingan yangi bilim uning qoidalari mazmuniga bevosita ta’sir ko’rsatadi. Yuridik texnika qoidalariga rioya etishga uning usullaridan to’g’ri foydalanish yo’li bilan erishiladi. Nihoyat, yuridik texnika usulidan foydalanish uning mazkur huquq ijodkorligi vazifasini hal qilish uchun zarur bo’lgan vositalari majmuini tanlashdan boshqa narsa emas. Ma’lumki, “Davlat amri sifatida amal qiluvchi barcha qonunlar jamiyat taraqqiyotiga jiddiy ta’sir ko’rsatadi. Basharti, qonun chiqaruvchi idora qonunlarni yaratish ishiga tegishli yuksak mas’uliyat bilan yondashmasa, buning natijasida yuzaga keladigan qonunlar jamiyat taraqqiyoti manfaatlariga salbiy ta’sir etishi ham mumkin”. Demak, davlat amri huquqqa aylanishi uchun u qonun darajasiga ko’tarilishi lozim. Buning uchun uni huquq tilida ifodalash talab qilinadi. Ayni shu ish yuridik atamashunoslikka muvofiq yuridik texnikaning maxsus vositalari yordamida amalga oshiriladi. Bu turdagi yuridik texnika vositalari nomoddiy shakllar bo’lib, ularning yordamida huquqni yaratish – uning andozasini, konstruksiyalarini tuzish, uning mazmunini yuridik shaklga solish mumkin. Yuridik texnikaning umumiy, texnik yuridik va maxsus vositalari. Yuridik texnikaning asosiy vositalari quyidagilar hisoblanadi: a) normativ tuzish; b) tizimli tuzish; v) yuridik konstruksiyalar; g) tarmoqqa muvofiq tiplashtirish. Normativ tuzish. Davlat amrini huquq tiliga ko’chirish, avvalo, shundan iboratki, u huquqiy ong kategoriyalari (“huquq”, “burch” va boshqalar) ga muvofiq yuridik va boshqa atamashunoslik yordamida normativ qoida ko’rinishida bayon etiladi. Davlat amrini qoida-norma ko’rinishida bayon etish huquqni yuridik-texnik jihatdan yaratishning birlamchi namunaviy andozasi hisoblanadi. “So’nggi o’n yilliklar davomida mamlakatimizda qonunlarning shakl va aniqligiga juda katta ahamiyat berib kelinmoqda hamda qonunlarning tuzilishi, shakli jihatidan bir xillikka erishilmoqda. Qonunlarning o’z kuchini yo’qotgan deb topilishi, ularga tegishli o’zgartish va qo’shimchalar kiritish amaliyoti tartibga solinmoqda. Lekin bu borada amalga oshirilayotgan ijobiy ishlar qonun ijodkorligida mavjud bo’lgan kamchiliklarni ham ko’rsatmoqda. Amaldagi qonunlar rekvizitlari va bo’linmalarida uchraydigan har xilliklar, ularning tuzilishi, yozilishi, yagona namunalarining yo’qligi, har xil qonun hujjatlarida ularning nomlanishi va tuzilmaviy birliklarini raqamlashda uchraydigan kamchiliklar qonunlarni yuridik- texnik jihatdan takomillashganligidan dalolat bermoqda”. Tizimli tuzish. Qonun chiqaruvchining amrini normativ uyushtirish uni qoida-normalar ko’rinishida ifodalash bilan cheklanmaydi. Qoida-normalar tizimli tuzilishga ega bo’lishi, huquqning tartibga soluvchi, majburiy xossalarini namoyon etadigan tarzda o’zaro bog’lanishi lozim. Bu esa normativ qoidalarni mantiqiy normalar ko’rinishida ifodalashni talab etadi. Normativ bayon etishda tartibga soluvchi va muhofaza qiluvchi qoidalarning uzviy bog’liqligiga erishish ayniqsa muhimdir. Binobarin, “demokratik jamiyatlarda ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish tarixiy va mantiqiy ahamiyat kasb etishi va bir vaqtning o’zida motivatsion xususiyatga ega bo’lishi lozim. Normalar motivatsion tarkibga ega bo’lmasa, umummajburiy deb qabul qilinmaydi va o’z navbatida, huquqiy munosabatlarning ishtirokchilarida huquqiy burchni keltirib chiqarmaydi”. Yuridik konstruksiyalar – qonun chiqaruvchi amrini texnik-yuridik ifodalashning yuqori darajasi bo’lib, mantiqiy normalarning qismlari va tomonlari o’rtasidagi bog’lanishning xususiyatini (modelini) ifoda etadi. Aksariyat tadqiqotchilar, yuridik konstruksiyalar – normativ materialni mavjud huquqiy munosabatlar, yuridik faktlarning muayyan tipi yoki turiga, ularning o’rtasidagi bog’lanishga mos keladigan tarzda tuzish, deb hisoblaydilar. Yuridik konstruksiyalar huquq ijodkorligi (asosan kodekslashtirish) tajribasiga muvofiq tarkib toptiriladi. Bunda normativ materialni tuzishning maqsadga muvofiq modellari tanlab olinadi, eskirgan modellardan esa voz kechiladi. Ularni yaratishda huquq fani katta rol o’ynaydi. U nafaqat amaliyotda vujudga kelgan namunaviy konstruksiyalarni nazariy jihatdan mustahkamlaydi va anglab yetadi, balki ularni rivojlantirish masalasini ham qo’yadi. Tarmoqqa muvofiq tiplashtirish. Huquqiy munosabatning tuzilmaviy tipi qonun chiqaruvchining amrini huquq tilida bayon etishni ta’minlovchi o’ziga xos konstruktiv model hisoblanadi. Normativ qoidalarni tizimli uyushtirish uchun ular shunday bayon etilishi lozim, ya’ni bunda nafaqat mantiqiy normalar va izchil yuridik konstruksiyalarni vujudga keltiradi, balki huquqning muayyan tarmog’iga kiritiladi, tarmoqdagi huquqiy munosabatga xos jihatlarga mos keladi. Bunga mazkur qoidani tarmoq kodekslashtirilgan hujjatiga kiritish, uni umumiy normalarning muayyan tizimiga bo’ysundirish, tarmoq atamashunosligidan foydalanish va hokazolar yo’li bilan erishiladi. Yuridik terminlogiya. Qonun yaratish jarayonida atamalar, ayniqsa maxsus yuridik atamalar masalasi qonun yaratuvchidan chinakam mas’uliyat va mahoratni talab etadi. Atamalarga nisbatan ham bir necha talablar mavjud: 1) qonun matnida maxsus atamalar judayam ko’payib ketmasligi kerak, aks holda u faqat tor mutaxassislar uchungina tushunarli bo’ladigan qonunga aylanib qoladi; 2) atamalarning mazmuni qisqa, tushunarli tarzda izohlanishi kerak; 3) imkon qadar bir normativ-huquqiy hujjat doirasidagina emas, balki butun huquqiy tizim doirasida bir va aynan o’sha atamaning bir xil tushunilishi, bir xil izohlanib, qo’llanishiga erishish lozim. Adabiyotlar ro’yxati 1. U.A. Tuxtasheva. Ijro ishi yuritish. Darslik. T., TDYUI, 2009, 308 - bet. 2. M.Q. O’razaliyev. Ijro ishi yuritish. O’quv qo’llanma. T., TDYUI, 2011,369- bet. 3. D. Habibullayev. Sud qarorilari ijrosi muammo va yechim. “Huquq va burch” T 2009 № 10, 36-38-bet. 4. B. Yusupov. Sud hujjatini ijro etmaganlik uchun jinoiy javobgarlik muammolari. Yurid.fan.nomz.ilm.darajasini olish uchun yozilgan diss. avtoref. T., 2011, 26-bet. 5. B. Yusupov. Sud hujjatini ijro etmaganlik uchun jinoiy javobgarlik muammolari.   Monografiya. T.,2011,173-bet. 6. A. Norqulov. Burch ado yetilsa, huquq toptalmaydi. “Huquq va burch”.T ., 2012, №5,34-35-bet.

O'xshashlar

Kriminalistik texnikaning umumiy qoidalari
Kriminalistik taktikaning umumiy qoidalari
Jinoyatlarni tergov qilish kriminalistik uslubiyotining umumiy qoidalari
Yuridik shaxslar
Yuridik javobgarlik