Kriminalistik texnikaning umumiy qoidalari - Huquqshunoslik - Referatlar

Kriminalistik texnikaning umumiy qoidalari

Yuklangan vaqt:

17.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

96.5 KB

Ko'chirib olish

Kriminalistik texnikaning umumiy qoidalari Reja: 1 . Kriminalistik texnika tushunchasi va uning vazifalari 2. Kriminalistik texnika tekshiruv vositalari va uslublari 3. Kriminalistik texnikaning tergov va tezkor-qidiruv ishlarida qo`llanilishi

Kriminalistik texnika - fanning bir bo`limi bo`lib, jinoyatlarni tergov qilish jarayonida dalillarni topish, mustahkamlash, ko`chirib olish va tadqiq etishda qo`llanadigan maxsus asbob-uskunalar, texnik vositalar haqidagi ilmiy-nazariy bilimlar tizimi hisoblanadi. Shu bilan birga kriminalistik texnika dalillarni topish, ularni tekshirish jarayonida qo`llanadigan amaliy bilimdir. Kriminalistik texnika bo`limi jamiyatning ilmiy va texnik rivojini ta`minlaydigan tabiiy fanlar (biologiya, fizika, ximiya va boshqalar) yangi texnika- texnologiya vositalari (kompyuter texnologiyasi, informatika kabilar) yutuqlari kriminalistik faoliyatda, ayniqsa jinoyatni tergov qilishda va oldini olishda keng qo`llaniladi. Texnik vositalar deganda, faqat asbob-anjomlarni (yorituvchi, o`lchovchi va boshqalarni)gina emas, balki texnik qurilmalarni, maxsus kriminalistik faoliyatda qo`llaniladigan mikroskoplar, nurlarni va ranglarni ajratuvchi spektrograflar, ovoz yozish, tasvir yozish va boshqalar nazarda tutiladi. Kriminalistik texnika bo`limiga tergov jarayonida zarur bo`lgan informatik ma`lumotlar: izlarni topish va tekshirish, otish qurollarini identifikatsiya qilish, turli ma`lumotlarning manbai bo`lgan hujjatlarni tadqiq etish masalalaridan iborat. Mazkur bo`lim tizimiga, shuningdek, odamlarning tashqi qiyofa belgilari asosida identifikatsiya qilish va kriminalistik ro`yxat ma`lumotlarini qo`llashning maxsus qoidalari ham kiradi. Kriminalistik texnika tizimida turli obyektlarni, izlarni tadqiq etishda qo`llanadigan uslublar ham muhim ahamiyatga ega. Kriminalistik texnikaning vazifasi sodir etilgan jinoyatga doir ma`lumotlarni qidirish, topish, tadqiq etish va aniqlashdan iboratdir. Jinoyat esa, tekshirilayotgan voqea holatining moddiy xossalarida o`z aksini topadi. Kriminalistik texnika deganda jinoyatni aniqlash, ochish va uning oldini olish uchun foydalaniladigan turli texnika qurilmalari, uskunalar, apparatlar, asboblar, buyumlar va moslamalarni tushunish kerak. Kriminalistik texnikada O`zbekiston Respublikasi huquqni muhofaza qilish organlarining ilg`or tergov tajribasi, shuningdek, kimyo, biologiya, fizika va

boshqa fanlardan foydalaniladi. Kriminalistik texnika jinoyatchilikka qarshi kurashda yuqorida ko`rsatilgan fanlarning ayrim yutuqlarini tergovni olib borish vazifalariga moslaydi, ijodiy boyitadi va muayyan maqsadda qo`llaydi. Shuningdek, kriminalistikaning o`z negizida maxsus yo`l-yo`sinlari, uslublari va kriminalistikada, bir tomondan, tabiiy va texnika fanlari, boshqa tomondan, jinoyatlarni ochish va ularni oldini olish uchun yaratilgan uslublar tizimi jamlangan. Kriminalistik texnikaning mohiyati jinoyat voqeasi bilan bog`liq bo`lgan moddiy vaziyatni aniqlash, o`rganish, qayd etish, texnik vositalar, yo`llar va uslubdan foydalanish, ularni tadqiq qilish, shuningdek, texnik-kriminalistik jihatdan tavsiflash kriminalistik ahamiyatga ega bo`lgan obyektlarni qidirish, identifikatsiyalash uslublarini ishlab chiqish va takomillashtirishdan iboratdir. Jinoyat - yuz bergan, sodir etilgan voqeadir. Jinoyatchini topish va keyinchalik o`rganishda voqea yuz bergan joyda, jabrlangan odamning tanasida, kiyim-kechagida qoladigan moddiy izlarning ahamiyati kattadir. Kriminalistik texnika har qanday iz va ashyoviy dalillarni topish, saqlab qolish, qayd etish, olish va tadqiq etish vositalari, yo`l-yo`riqlari va uslublarini ishlab chiqish bilan shug`ullanadi. Har qanday jinoyat ham konkret vaziyatda, muayyan makon hamda vaqtda sodir etiladi. Bundan kelib chiqadiki, kriminalistik texnikaning vazifasi konkret obyektlar va hodisalarni aniqlash imkoniyatini beradigan ilg`or uslublarni yaratishdan iboratdir. Tezkor-qidiruv faoliyatida haqiqiy ma`lumotlarni aniqlash uchun texnika vositasi bo`lishi lozim. Ulardan olingan ma`lumotlar jinoyatlarni sodir etgan shaxslarni aniqlashda kerak. Jinoyatning turli holatlarini o`rganishga yondashuvni nazarda tutib, bu yondashuv muayyan texnik harakatlar vositasida amalga oshiriladi. Uslubiyot tor ma`noda muayyan vazifalarni hal etish uchun qo`llanadigan bir necha uslublar jamlamasini bildiradi. Masalan, qalbaki belgilarni aniqlash uchun hujjatlarni kriminalistik tadqiq etish, mikroskopiya, ranglarni farqlash, ultrabinafsha nurlarida tahlil o`tkazish zarur.

Kriminalistik texnika vositalari jinoyatlarning oldini olishga, voqea sodir bo`lgan joydagi vaziyatni aniq ifodalashga, tergov harakatlarini o`tkazish va natijalarini qayd etishga, ashyoviy dalillarni to`plash, ko`zdan kechirish va tadqiq qilishga qaratilgan. Kriminalistik texnika vositalarini qo`llash taktikasi, deyilganda tergov oldiga ko`yilgan masalalarni hal etishga erishish maqsadida ayrim tergov harakatlarini o`tkazish vaqtida ana shu vositalardan oqilona va samarali foydalanish tushuniladi. Kriminalistik texnika bir qator tarmoqlarni tashkil etadi: kriminalistik fotografiya, video va ovoz yozish, kinoga olish vositalari shular jumlasiga kiradi. Ular kriminalistika kursining boshqa taktika va uslublari bilan bog`liq. Bu tarmoqlar jinoyat izlarining hosil bo`lish mexanizmini va ularning alomatlarini o`rganadi. Kriminalistikaning boshqa sohalari: identifikatsiyalash va diagnostika, ko`zdan kechirish, tintuv va eksperiment o`tkazish taktik jihatdan o`zaro bir-biri bilan uzviy bog`liq. Kriminalistik texnika vositalari va uslublari tergov, tezkor-qidiruv, ekspertiza va sud amaliyoti ehtiyojlariga asoslanib ishlab chiqiladi. Kriminalistik texnika vositalari va uslublari quyidagi guruhlarga bo`linadi: Birinchi guruhga jinoyatlarni ochish, tergov qilish va ularning oldini olishda foydalaniladigan fotografiya, video va ovoz yozish, kinoga olish vositalari, biologiya mikroskoplari va boshqa optik asboblar, avtomobil va aviatsiya transporti, telefon, telegraf, fototelegraf, radio, tahlil qilish qurilmalari, kompyuterlar kabi umumiy texnika vositalari kiradi. Ikkinchi guruh fan va texnikaning turli tarmoqlaridan olinib, kriminalistika maqsadlari uchun moslashtirilgan texnika vositalaridan tashkil topgan. Bular jumlasiga ultrabinafsha va infraqizil nurlardan foydalanishda ishlatiladigan turli yoritgichlar, qidiruv vositalari, ko`chma kriminalistik laboratoriya kiradi. Kriminalistik maqsadlar uchun maxsus tayyorlangan texnika vositalari va uslublari uchinchi guruhni tashkil etadi. Bular jumlasiga qidirilayotgan shaxsning tashqi qiyofasini modellashtiruvchi texnika vositalari, papilyar naqshlar, o`qlar, gilzalar va boshqa obyektlarni o`rganadigan optik asboblar, voqea sodir bo`lgan

joydagi izlarni tekshirishda foydalaniladigan qidiruv asboblari va materiallari kiradi. Kriminalistik texnika vositalari va uslublari ikki xil faoliyatga tegishlidir. Birinchi turga dalillarni topish, olish va qayd etishda tergov harakatlarini o`tkazishda foydalaniladigan kriminalistik vositalar kiradi. Ikkinchi turga asosan kriminalistik ekspertizalar o`tkazishda qo`llaniladigan vositalar kiradi. Bu guruhdagi texnik vositalari jumlasiga uglomerlar, mikrometrlar, diometrlar, fotometrlar va boshqa turli optika asboblarni, lupalar, mikroskoplar lyuminessensiya lampalari, spektorofotometriya, rentgen, xromotografiya apparatlarini kiritish mumkin. 2. Kriminalistik texnika tekshiruv vositalari va uslublari Kriminalistik texnika vositalari turli-tuman bo`ladi. Ular orasida birinchi navbatda obyektlarni yoritadigan asboblar zarurdir. Eng ko`p tarqalgan sun`iy yorug`lik manbalariga turli xil qizdirish lampalarini misol qilib keltirish mumkin. Bundan tashqari, maishiy turmush va san`at sohasida foydalanadigan yoritish vositalari, kuchli yoritgichlar, elektroyoritgichlar va galogen lampalaridan ham foydalaniladi. Kriminalistika maqsadlarida foydalaniladigan yoritgich apparaturasini uch turi mavjud: -umumiy yorug`lik beruvchi; -muayyan yo`nalishni tutam nurlarda yorituvchi; -yorug`likning maxsus manbalaridan iborat turlari. Yorug`likning maxsus manbalari jumlasiga turli nusxadagi ultrabinafsha yoritgichlar: ”UX-1”, “ultrayoritgich”, mo`jaz ultrabinafsha yoritgich, lyuminoskoplar, ko`k rangdagi nurlarga mo`ljallangan asboblar, elektron-optika o`zgartirish moslamasi va boshqalar kiradi. Mazkur asboblar ko`rish qiyin bo`lgan yoki ko`rinmaydigan biologik (qon, sperma, so`lak, siydik, ter, sut va shu kabilar)

izlarni; maxsus kimyoviy moddalarning yonilg`i-moylash materiallari, yelimlarni; otilgan o`qning izlari va shu kabilarni topish imkoniyatini beradi. Ultrabinafsha va ko`k nurlarning samarasi shundan iboratki, ularning ta`siri ostida yuqorida sanab o`tilgan obyektlarning o`zi lyuminissensiyalana boshlaydi. Lyuminissensiya hodisasini yanada yaxshiroq qabul qilish uchun asboblardan foydalanish mo`ljal qilinayotgan binoni qorong`ilashtirish lozim. Optika asboblari ashyoviy dalillar yoki izlarning ayrim detallari o`z hajmiga ko`ra juda kichik bo`lsa va ularni oddiy ko`z bilan ko`rib bo`lmasa, ularning ko`rinishini kattalashtirib topish va ko`zdan kechirish uchun talab qilinadi. Lupa - tasvirni bevosita kattalashtirib beruvchi optik asbob hisoblanadi. Kattalashtirish unchalik ko`p bo`lmagan (2-3 marta) lupalar ikki yoklama qabariq musbat linzadan iborat bo`lib, fokus oralig`i 10mmdan 100 mm gachani tashkil etadi. Necha marta yiriklashtirilishiga qarab, lupaning kattalashtirish darajasi belgilanadi. Ashyoviy dalillar bilan ishlashda odatda yetti barobargacha kattalashtirilib beradigan linzalardan foydalaniladi. Hozirgi vaqtda kriminalistika amaliyotida izlar va boshqa mayda obyektlarni topish uchun o`rnatiladigan lupalar, o`lchov lupalari, binokulyar, daktiloskopik lupalar, yorituvchi lupalar, zarra lupalari qo`llaniladi. Mikroobyektlarni qidirish va topish uchun yoritiladigan o`rnatiladigan lupa juda qulaydir. Bunday lupa gardishiga o`rnatilgan asosiy linza (3-6 marta kattalashtiradigan diametri 130 mm) va qo`shimcha linzadan iborat optika tizimini tashkil etadi. Qo`shimcha linza 4 marta kattalashtirishni ta`minlash uchun qo`llaniladi. U olib qo`yiladigan tayanch yordamida asosiy linzaning gardishiga mustahkamlanadi. Lupaning asosiy linzasi o`rnatilgan gardish aylanasi bo`ylab joylashtirilgan yoritgich lampalar obyekt ko`rish maydonining bir tekis yoritilishini ta`minlaydi. Ular quvvatni o`zgaruvchan tok tarmog`idan pasaytiruvchi transformator orqali oladi. Papillyar naqshlarni tadqiq etish uchun daktiloskopik lupadan foydalaniladi. Uning gardishi suriladigan tarzda halqa asosiga mustahkamlab qo`yilgan metall

shtativiga o`rnatilgan. Shtativ asosiga aylana shaklidagi oyna shisha o`rnatilgan bo`lib, uning diametri bo`ylab papillyar naqshning muayyan uchastkasida (masalan, papillyar naqshning markazi va deltasi o`rtasidan) papillyar chiziqlarni sanashni yengillashtiruvchi ingichka chiziq o`tkazilgan. To`qimachilik gazlamalarini tadqiq qilish uchun 4 va 7 barobar kattalashtirib beradigan maxsus lupadan foydalaniladi. Bunday lupa o`rnatgichga ega bo`lib, uning asosi 1x1 yoki 2x2 santimetrli tuynukchalardan iborat. Taqqoslanayotgan gazlama namunalarining tola-iplari miqdorini hisoblab chiqishda cheklagich vazifasini bajaradi. Taqqoslama tadqiq etilganida 1 yoki 2 santimetrli iplarning miqdori hisoblab chiqiladi. Hujjatlar, izlar va boshqa ashyoviy dalillarni ko`zdan kechirishda ko`zoynaksifat binokulyar lupalardan foydalaniladi. Bunday lupa ikki linzadan yoki linzalarning ikki sistemasidan tashkil topadi. Ularning yordamida bir vaqtning o`zida ikkala ko`z bilan kuzatuv olib borish mumkin. Lupalar yordamida kattalashtirilgan hajmlar yetarli darajada bo`lmasa, ashyoviy dalillarni tadqiq etish uchun mikroskop qo`llaniladi. Hujjatlar, turli xil ashyoviy dalillar, o`qotar qurollar, soch tolalari, chang, kukun mikroskopda tadqiq etiladigan obyektlar hisoblanadi. Mikroskop ashyo belgilarini bir necha yuz marta kattalashtirib kuzatish imkonini beradi. Mikroskopning asosiy qismlari: tubus, o`rnatgich, ashyo stolchasi, okulyar obyektiv, kondensor va oynadan iboratdir. Mikroskop obyektivlari muayyan fokus masofasi qanchalik kam bo`lsa, kattalashish shunchalik ko`p bo`ladi. Obyektiv gardishida uning yorug`lik kuchi ko`rsatilgan bo`ladi. Mikroskopda tadqiqot o`tkazilganda obyektning kuchli va bir tekis yoritilishi talab qilinadi. Mikroskop uchun yoritgich (masalan, ON-5, ON-7, ON-9) odatda yoritish manbai bo`lib xizmat qiladi. Kriminalistika faoliyatida, xususan tadqiqotlar o`tkazish vaqtida ko`pincha qiyoslama mikroskoplar qo`llaniladi. Bunday mikroskoplarning tuzilishi teng ikki

qismga bo`lingan bir ko`rish maydonida bir vaqtning o`zida o`zaro qiyoslanadigan ikkita obyektni kuzatish mumkin. Kuzatilayotgan manzara ikkita obyektiv, ikkita aks ettiruvchi prizma, ajratuvchi prizma va okulyar hisobiga hosil bo`ladi. Qiyoslama mikroskop yordamida ko`pincha o`q va gilzalardagi, boshqa trasologiya obyektlaridagi izlar tadqiq etiladi. Bir qator ekspertiza muassasalarida boshqa turdagi mikroskoplar (MIS-6, MIM-70) ishlatiladi. Bunday mikroskop vertikal yo`nalishda yoritish uchun mo`ljallangan bo`lib, metall va qorishmalardan tayyorlangan buyumlarning kristallik strukturasini o`rganish, qalam va nusxa ko`chirish qog`ozi shtrixlarini differensiyalash, kesishgan shtrixlar qanday ketma-ketlikda tushganligini aniqlash imkonini beradi. Ekspertiza muassasalarida elektron mikroskoplar mavjud bo`lib, bunday mikroskoplar shtrixlar, tolalar, biologik obyektlar (soch tolalari) kabi kriminalistik tadqiqot obyektlarining yuksak darajadagi yechimini bilish imkoniyatini beradi. Elektron mikroskopiyaning difraksion uslubi moddalarning kristallik strukturasining o`ziga xos jihatlarini tadqiq etish qalam, siyoh, bo`yoq, plastmassa moddalarini o`rganish imkoniyatini beradi. Teri naqshlari-izlarni aniqlash vositalari. Izlarni qidirib topish uchun dastlab optika (ko`rish) uslubidan foydalanish tavsiya qilinadi. Chunki bu uslub izlarga ham, o`zida iz qoldiruvchi buyumlarning sirtiga ham biror bir ta`sir ko`rsatmaydi. Buyumlarni (qiya nurlar bilan) yoritish uchun turli xil yoritgich asboblar qo`llaniladi (masalan, cho`ntakda olib yuriladigan elektr fonar ON-9, ON-19 va boshqa yoritgichlar). O`zida iz qoldiruvchi obyektning rangiga qarab turli xil yorug`lik filtrlari, shu jumladan, ultrabinafsha (UFS) filtrlardan foydalanish mumkin. Ultrabinafsha nurlarining unda fayans va sopol buyumlardan qoldirilgan yog` izlari, qo`l izlarini xususiyati kuzatganda yaxshi natijalarga erishiladi. Teri naqshlarini ko`z bilan ko`rishning iloji bo`lmagan hollarda, ularni aniqlash uchun turli xil kukunlardan (mis oksidi, rux oksidi, grafit, qora kuya, vodorod bilan qayta tiklangan temir) yoki ularning aralashmalaridan (rux oksidi, alyuminiy, rux-qo`rg`oshin oksidi) turli xil

nurlatuvchi kukunlardan rux, yod bug`lari), fizik usullardan (yoki ter-yog` moddalarining elementlari bilan o`zaro ta`sirga kiruvchi azot kislotali kumushning suv aralashmasi) yoxud kimyoviy usullardan foydalaniladi. Kukun surtish uchun yupqa daktiloskopik shakllar changlatuvchi sachratqichlar, yod naychalari-subimatorlar va magnit shkallaridan foydalaniladi. Ko`zga ko`rinmas izlar kimyoviy usulda azot kislotasini kumush yoki atsetonga solingan ningidrin yordamida aniqlanadi. Elektron-optik o`zgartirgichlar - izlar va boshqa ashyoviy dalillarni infraqizil nurlarda ko`zdan kechirish va tadqiq qilish imkonini beruvchi asboblardir. Uning asosiy qismlari: korpus “VES-4” rusumdagi o`zgartirgichlarni o`zi obyektivi, okulyar, infraqizil filtr ikkita galvanik elementli quvvat blokidan iborat. Mazkur asbobdan foydalanilganda obyektiv fotokatodda (maxsus tarkibli modda bilan sirlangan plastinka) ko`zga ko`rinmas tasvirni hosil qiladi. Infraqizil nurlar ta`siri ostida fotokatod o`zidan elektronlar oqimini chiqaradi. Bu elektronlar lyuminesensiyalovchi ekranda magnit “linza” orqali fokusga to`planib, okulyar orqali ko`zga ko`rinadigan tasvirni vujudga keltiradi. Infraqizil o`zgartirgichlar sifatida S-70 rusumidagi portativ yoki “Relyef-1”, statsionar elektron-optik o`zgartirgichdan foydalanish mumkin. Kriminalistik ahamiyatga ega bo`lgan yashirin obyektlarni topish uchun turli xil qidirish asboblari va moslamalaridan foydalaniladi. Ular mo`ljallagan maqsadi, tuzilishi va ishlash prinsiplariga ko`ra farqlanadi. Yerga ko`milgan murdalarni qidirib topish uchun ichi g`ovak maxsus elektr asbobi «shup»dan foydalaniladi. Mazkur asbobning amal qilishi tuproqning elektr qarshiligini o`lchashga asoslangan. Oqsil moddalari parchalangan joylarda tuproq gazsimon va suyuq moddalar bilan to`yinadi. Natijada mazkur joyda tuproqning elektr o`tkazish xususiyati oshadi. Bu holatni mikroampermetr strelkasi ko`rsatadi. Suv ostida murdalar va murda qismlarini turli kiyim va boshqa narsalarni qidirib topish va chiqarib olish uchun «tral»dan foydalaniladi.

Metall buyumlarni qidirib topishda metall qidiruvchi asboblar, shuningdek, kriminalistika maqsadlari uchun maxsus yaratilgan vositalar qo`llaniladi. Induksion metall qidirish asboblari qora va rangli metallardan yasalgan buyumlarni qidirib topish imkonini beradi. Magnitli qidiruvchi ko`targich ferromagnit metallardan tayyorlangan turli xil ashyolar yoki ularning qismlarini qidirib topish va chiqarib olish uchun mo`ljallangan. Uning ishlash prinsipi magnitning ferromagnit metallarini o`ziga tortish va o`zida ushlab turish xususiyatiga asoslangan. Sud ekspertizasining rivojlanishi munosabati bilan ayrim tergov harakatlarining amalga oshirilishi vaqtida olib qo`yilishi lozim bo`lgan obyektlar doirasi kengayib bormoqda. Hozirgi vaqtda qattiq, suyuq va sochiluvchi moddalardan tashqari, juda kam miqdorda topiladigan gazsimon moddalar ham olib qo`yilmoqda. Imkoniyatiga qarab hid tarqatuvchi narsaning o`zi (qo`lqop, bosh kiyim, ro`molcha va shu kabilar) olib qo`yilib, zich yopiladigan tiqinli moslamaga joylashtiriladi. Bunday qilishning imkoni bo`lmagan hollarda insondan tarqaladigan hid manbai iziga 20-30 minut davomida hidni o`ziga yaxshi singdiruvchi maxsus gazlama parchasi qo`yilib, keyinchalik u pinset yordamida zich yopiladigan idishga olinadi. Qayd etishning bunday uslubi amaliyotda juda qo`l keladi. Tez bug`lanib ketadigan modda izlarini, masalan, benzin, kerosin, dizel yoqilg`isi qoldiqlarini germetik idishlarga joylash lozim bo`ladi. Moddiy modellarni tayyorlash uchun nusxa tayyorlash materiallaridan (parafin, gipsdan) keng foydalaniladi. Ular ikki turga bo`linadi: termoplastik va suyuq materiallar. Birinchi tur materiallar jumlasiga plastilin, mum, parafin, tez eruvchan metallar kiradi. Ikkinchi turga gips, AKR-100 st, “K” va “D” pastalari, SKTNni kiritish mumkin. Birinchi guruhga kiradigan materiallar yordamida qattiq va plastik qoliplar, ikkinchi guruhga kiradiganlari yordamida esa, qattiq va elastik qoliplar tayyorlash

mumkin. Bunday modellar relyef izlarining shakli, katta-kichikligi va o`zaro qanday joylashganligini aniq aks ettiradi. Mikroskopik tekshiruvlar. Ekspertiza amaliyotida mikroskopik uslublar katta ahamiyatga ega bo`lib, turli obyektlar, moddalar ustida tadqiqot o`tkazishda qo`llaniladi. Mikroskopik uslub obyektning turiga qarab shu`la yorug`ida yoki aks etgan yorug`likda o`tkaziladi. Ekspertiza amaliyotida borgan sari ko`proq mikroskopik uslub qutblashgan yorug`likda o`tkazilmoqda. Bunday uslub kristall moddalarni, tabiiy va kimyoviy tolalarini, don, kraxmal, ayrim o`simlik va hayvonot to`qimalarini tadqiq etish imkonini beradi. Bu kabi tadqiqotlar yordamida ko`pgina materiallarni identifikatsiyalash, shuningdek, ularning tuzilmasiga oid farqlarni aniqlash mumkin bo`ladi. Yangi uslublardan biri-to`lqin hosil qiluvchi elektron mikroskopidir. Ushbu uslub orqali sirtga ega bo`lib, yuqori vakum sharoitida o`z tuzilmasini saqlab qoladigan va elektron nurlari tarami ostida o`zgarmaydigan obyektlarni tadqiq etish mumkin. To`lqin hosil qiluvchi elektron mikroskopiya uslubidan soch tolalarini tadqiq etishda ularning ajralish mexanizmini, tashqi muhit, kimyoviy ishlov berish ta`siri izlarini aniqlash uchun foydalaniladi. To`lqin hosil qiluvchi elektron mikroskopiyadan ekspertiza amaliyotida turli materiallarning zarralaridan hosil bo`lgan mikroiz belgilarini aniqlash uchun foydalaniladi. To`lqin hosil qiluvchi mikroskopiya yordamida olingan to`qimachilik tolalarining morfologik belgilarini mikroskopik tadqiq qilish asosida tolalardan hosil bo`lgan mikroizlar aniqlanadi va taqqoslanadi. Elementlar tarkibini o`rganish uslublari va vositalari turli materiallar va moddalarni kriminalistik ekspertiza qilishda ko`p yillardan beri qo`llanilib kelinmoqda. Bular jumlasiga, atom spektrometriyasining uslub va vositalarini, rentgenospektral uslublar va neytronning aktivatsion tahlilini kiritish mumkin. Emission-spektral tahlil - bu uslub maxsus asbob- spektrofotometr yordamida amalga oshiriladi. Bunday tahlil tufayli turli xil bo`yoqlar,

avtomobillarning lak bo`yoqlarini, poroxlarni, giyohvand moddalarni, moylarni, zaharli kimyoviy moddalar va boshqa shu kabilarni toifalash mumkin bo`ladi. Elementlar tahlili transport vositalarining lak-bo`yoqlarini, mato va tolalarni identifikatsiyalash, tuproq qoldiqlarini tadqiq etish uchun qo`llaniladi. Tabiiy giyohlarning elementlar tarkibidan bunday o`simlik giyohvand moddalarning qaysi mintaqada o`stirganligi va uni yetishtirish texnologiyasini aniqlash uchun foydalaniladi. Sintetik giyohvand moddalarni tadqiq etishda elementlar tarkibi bunday moddalarni tayyorlash texnologiyasini aniqlash imkonini beradi. Ayni vaqtda ular qaysi mintaqada ishlab chiqarilganligini ham taxmin qilish mumkin bo`ladi. Elementlar tarkibi qimmatbaho toshlarni farqlash imkonini ham beradi. Atom spektrometriyasi hamda boshqa uslub va vositalar buyum asl ekanligi yoki uning qalbakiligini aniqlash imkonini beradi. Masalan, uning yordamida u yoki bu mahsulotning ishlab chiqarish texnologiyasining o`zgargan vaqtini aniqlash mumkin. Elementlar tarkibini tahlil qilish vositalari va uslublari boshqa vosita va uslublar bilan birgalikda etil qo`shilgan benzin va oziq-ovqat yog`larining buzilganlik darajasini, oltin yoki oltin buyumlari bilan birga turgan matolardagi oltinning mikrozarralarini aniqlashda qo`llaniladi. Poroxlarning elementlari tahlili ularni o`qotar qurollarni qo`llaganlik bilan bog`liq jinoyatlar to`g`risidagi ishlar bo`yicha tabaqalashtirish imkonini beradi. O`q tekkan teshik atrofida qolgan odam to`qimalari yoki terisining tahlili nafaqat o`q uzilgan masofani, balki qurolning turi, kalibrini ham aniqlash imkonini beradi. Molekulyar spektrometriya. Molekulyar spektrometriyaning uslub va vositalari spektr olish orqali dori-darmonlar, zaharlovchi moddalar, plastmassalar, lak-bo`yoq, yoqilg`i-moylash materiallari, oziq-ovqat mahsulotlari, kimyoviy tolalar va rezinalarni tahlil qilishda qo`llaniladi. Sud ekspertizasida aksariyat hollarda infraqizil spekroskopiya uslubi qo`llaniladi. Ularning yordamida kimyoviy qo`shilmalar identifikatsiya qilinadi. Ekspertiza amaliyotida infraqizil spekrometriya uslublari va vositalari, neft mahsulotlari, moylar, lak-buyoq materiallari, tolalar, polimerlar, plastmassalar, zoldirli ruchka pastalar, portlovchi moddalar olish imkonini beradi. Ushbu uslub

yordamida tasodifiy hosil bo`lgan organik moddalarning tarkibi to`g`risidagi malumotni olish ayniqsa ahamiyatlidir. Ashyoviy dalillarning sud ekspertizasi amaliyotdagi samarador uslub va vositalar qatoriga spektral lyuminissensiya analizini ham kiritish lozim. Ushbu uslub yoqilg`i-moylash materiallarini, zaharli moddalarini tadqiq etishda qo`llaniladi, shuningdek, sanoat chiqindilarida uglevodlar mavjud bo`lgan uchastkalarni, tarkibi turlicha bo`lgan shishalarni tabaqalashtirish imkonini beradi. Spektral tahlil, o`q otish jarayonida o`q stvoldan chiqayotgan paytida uning sirti qirilishi oqibatida metallda hosil bo`lgan juda kichkina izni ham, porox qurumi izlarini va boshqa yo`llar bilan topib bo`lmaydigan o`zga izlarni aniqlash imkonini beradi. Ayrim qotishmalar, masalan qo`rg`oshin qotishmasi spektral tahlil yordamida tadqiq etilganida qotishmaning markasini, agar maxsus aralashmalar mavjud bo`lsa, bu qotishma qayerda ishlab chiqarilganligini ham aniqlash mumkin bo`ladi. Bunday uslub yordamida tarkibi jihatidan bir-biriga juda yaqin bo`lgan qotishma va qo`shilmalarni ham farqlash mumkin. Mana shunday tahlil yordamida qiyoslanayotgan obyektlarning, masalan, murdadan olingan mayda zarrachalarning gumon qilinayotgan shaxsga qarashli patrondagi zarrachalarga o`xshashligini va aynanligini aniqlash mumkin. Obyektlarning tuzilishi va fazoviy tarkibini tadqiq etish uslubi. Materiallar, moddalar va buyumlarning tuzilishi va fazoviy tarkibini o`rganish uchun aksariyat hollarda metalografiya uslublari va rentgen tahlilidan foydalaniladi. Metallografik tadqiq etish, masalan, metallarning puturdan ketishi, yong`in, avariya yoki portlashga sabab bo`lgan-bo`lmaganligini, yoxud uning oqibati ekanligini aniqlash imkonini beradi. Yong`in zonasi va markazini aniqlashda metallografiya uslublari yordamida metall buyumlarning issiqlik darajasini va qizish muddatini belgilash mumkin bo`ladi. Metall va qotishmalar qizdirilganda ularning sirtida turli ranglar o`zgaradi. Ular yordamida metall va qotishmalar issiqlik darajasi va vaqt nuqtai nazaridan intervalini bilib olish mumkin.

Materiallar va moddalarni kriminalistik ekspertiza qilish amaliyotida rentgen tahlili uslublari va vositalari keng tarqalgan. Bu orqali ashyoviy dalillarning fazoviy tarkibi va uning tuzilishidagi o`zgarishlarni puxta aniqlash mumkin. Mazkur uslubdan kristallsimon tuzilishga ega bo`lgan deyarli barcha obyektlarni tadqiq etishda foydalanish mumkin. Rentgen yordamida fazoviy tahlil tadqiqoti tez va puxta o`tkazilishini ta`minlaydi, bu orqali olingan ko`rsatkichlar esa, avtomatlashtirilgan holda ishlab berish uchun EHM ga kiritilishi mumkin. Hozirgi vaqtda tahlil qilishning bunday usuli giyohvand moddalar, qimmatli qog`ozlar va hujjatlarning materialini, lak-bo`yoqlarni, binokorlik materiallarini, farmatsevtika preparatlarini, zaharli moddalarni, kimyoviy tolalarni, metall va qotishmalardan tayyorlangan buyumlarni tadqiq etishda muvafaqqiyatli qo`llanmoqda. Xromotografik uslub va vositalar moddalarning fraksiya va molekulyar tarkibini aniqlash imkonini beradi. Ushbu uslub mohiyati shundan iboratki, tadqiq etilayotgan moddaning tarkibiy qismlarini ajratish va ajratilganlarni tahlil qilishdan iboratdir. Ekspertiza amaliyotida xromotografiyaning bir necha xillari qo`llanib kelinadi. Tarkibiy qismlarni bo`lish usuliga qarab, tadqiq etilayotgan modda: qog`oz, yupqa qatlamli, gaz-suyuqlik, ustunsimon xromotografiya kabilarga bo`linadi. Yupqa qatlamli xromotografiya eng ko`p tarqalgan uslub bo`lib, organik tarzda paydo bo`ladigan obyektlar-giyohvand moddalar, dori-darmonlar, bo`yoqlar, zaharli kimyoviy moddalar, siyoh, neft mahsulotlari, yog`, moy va boshqa moddalarni tahlil etishda qo`llaniladi. Xromotografiya deb ikki bosqichdan iborat tadqiqot uslubiga aytiladi. Birinchi bosqichda tadqiq etilayotgan moddaning tarkibiy qismlari ajratiladi, ikkinchi bosqichda esa, ajratilgan har bir qism tahlil etiladi. Hujjatlar texnik jihatdan tahlil etilganida yupqa qatlamli uslub yordamida turli tarkib bo`yicha tayyorlangan bir xil rangdagi siyohlarni ajratishgina emas, balki texnik jarayonlarning tebranishi bilan bog`liq farqni ro`yxatga olish ham

mumkin. Bu uslub to`qimachilik tolalarining buyoqlarini tahlil etish vaqtida keng qo`llaniladi. Organik moddalar va ularning aralashmalari qaysi guruhga mansubligini, tadqiq etilayotgan moddalarning sifat va miqdor tarkibini, bir xilligi yoki turlicha ekanligini aniqlash uchun gaz-suyuqlik xromotografiyasi uslubidan foydalaniladi. Gaz xromotografiyasi jarayonida “gaz xromotografiyasi” deb atalgan maxsus asbob qo`llaniladi. Hozirgi zamon xromotograflari EHM bilan jihozlangan bo`lib, ular ko`pgina ekspertiza vazifalari hal etilishida, jumladan neft mahsulotlari turini aniqlash, benzin, dizel yonilg`isi va avtol markasini toifaga ajratish, avtomobil yonilg`isi tarkibida neft mahsulotlarini aniqlash, tadqiq etilayotgan obyektda giyohvand modda bor-yo`qligini topish, kelib chiqish manbaiga qarab namunalarni tabaqalashtirish mumkin. Ushbu uslubdan vino-aroq mahsulotlarini, oziq-ovqat mahsulotlarini tadqiq etishda, qon tarkibida alkogol bor-yo`qligini aniqlashda, tamaki, rezina polimer materiallari, kleylar, portlovchi moddalar va boshqa obyektlarni tekshirishda, hid tarkibini tadqiq etishda, suyuqlik va gaz tarkibini belgilashda foydalaniladi. Poligrafiya uslubi “poligraf” deb ataluvchi maxsus pribor orqali amalga oshiriladi. Mazkur uslub suyuq moddalarni, o`q otish snaryadlarini, metallar, zaharli moddalardan qolgan izlarni aniqlashda qo`llaniladi. Radioaktivlikka oid tahlil. Materiallar va moddalarni tadqiq etishda yana bir yuqori ta`sirchan uslub radioaktivlikka oid tahlil qo`llanilishi mumkin. Bu uslub obyekt yadro reaktorida nurlatilganda unda paydo bo`ladigan sun`iy radioaktivlikni o`rganishga asoslangan. Kriminalistik texnikaning bu uslubi yaqindan o`q uzilganda, to`siqlarda qolgan izlarni, o`q uzgan odamda qolgan izlarni, biologik obyektlardagi zaharli moddalarni, biologik to`qimalardagi mikro elementlarni aniqlashda qo`llaniladi. Fan-texnika taraqqiyoti sharoitida kriminalistik texnikaning rivojlanish istiqbollari quyidagilarni o`z ichiga oladi: - fan va texnikaning umumiy taraqqiyoti negizida krimiinalistik texnikaning ilmiy qoidalarini ishlab chiqish;

- dalillarni to`plash, tadqiq etish, ularga baho berish va ulardan foydalanishning texnik-kriminalistik vosita va uslublarini takomillashtirish, yangilarini yaratish; - jinoyatchilikka qarshi kurashda texnik-kriminalistik vositalari va yo`l- yo`riqlarini qo`llashning huquqiy, tashkiliy va boshqa masalalarini ishlab chiqish. Kriminalistik texnikaning taraqqiyoti ikki yo`nalishda boradi. Bir tomondan kriminalistik texnika muammolarini umum-nazariy jihatdan ishlab chiqilishi va takomillashtirilishi, ikkinchi tomondan dalil-isbotlarni topish, olib qo`yish, qayd etish va tadqiq qilish, ular ustida ishlashning konkret texnika- kriminalistika vositalari hamda yo`l-yo`riqlarini ishlab chiqishga qaratilgan. So`nggi vaqtlarda turli kriminalistika obyektlarini to`plash, ular ustida ishlash, tadqiq qilish ishida kompyuter texnikasidan foydalanish imkoniyatlari ko`zga tashlanmoqda. Kompyuter dastlabki marta daktiloskopiya va dastxatshunoslik tadqiqotlarida qo`llanilgan. Daktiloskopiyada hozirgi vaqtda kodlashtirilgan barmoq izlarini mashina yordamida qidirib topish va qiyoslash uslubi qo`llanilmokda. Bu uslub dastlabki tarzda kodlashtirilmagan holda maxsus qurilma yordamida papillyar naqshlarni avtomatik tanish qoidalariga asoslangandir. Kriminalistika faoliyatida bunday vositalardan foydalanish voqea sodir bo`lgan joyda topilgan barmoq izlarini kompyuter xotirasidagi barmoq izlari bilan tezkor ravishda solishtirish imkonini beradi. Maxsus ishlab chiqarilgan algoritm dasturi yordamida u yoki bu qo`lyozma matnini bajargan shaxsni identifikatsiyalash imkoniyatini vujudga keltiradi.

3. Kriminalistik texnikaning tergov va tezkor-qidiruv ishlarida qo`llanilishi Kriminalistik texnikani tezkor xodimlar, tergovchilar mutaxassis kriminalistlar, sud o`z vakolati doiralarida qo`llaydilar. Bunday texnika jumlasiga tergovchilar va kriminalistika ekspertizasi bo`limlarining xodimlari foydalanadigan ilmiy-texnika vositalarining komplektlari, ko`chma kriminalistika laboratoriyalari, ovoz yozish apparaturalari kiradi. Jinoyatlarni oldini olish va jinoyatlarni jadal aniqlash, jinoyatchilarni qidirish va ushlash uchun tezkor ishlarda qo`llaniladigan vositalar, turli xil signal beruvchi qo`riqlash qurilmalari, hujjatlarni qalbakilashtirishdan himoyalash vositalari-kimyoviy jihozlar ham kriminalistik texnika jumlasiga kiradi. Kriminalistik texnika vositalaridan tezkor-qidiruv tadbirlarini o`tkazishda, ko`zdan kechirish, tintuv, so`roq, eksperiment va boshqa tergov harakatlarini bajarishda va ashyoviy dalillarni o`rganish, video, kino hujjatlarini ko`rish, magnit yozuvlarini eshitish va boshqa vaqtlarda foydalanadilar. Kriminalistik texnika tezkor-qidiruv faoliyati bilan bog`liq ishlarni isbot qilishda, dalillar qidirib topishda, jinoyatlarni ochish va ularning oldini olishda hamda zarur ma`lumotlarni aniqlash, qayd etish va tadqiq qilishda foydalaniladi. Tergov harakatlari jarayonida kriminalistik texnika jinoyatning moddiy holatini qayd etish, dalillarni topish, olish va saqlash, ularni taqdim etish va obyektlarni ekspertizaga tayyorlash chog`ida qo`llaniladi. Tezkor-qidiruv tadbirlari va tergov harakatlari o`tkazilishida ishtirok etayotgan mutaxassislar texnika vositalari va uslublarini qo`llash orqali tezkor- qidiruv xodimlariga amaliy yordam ko`rsatadilar, maslahatlar beradilar. Kriminalistik texnikadan tegishli qonun hujjatlari normalariga, vazirliklar prokuratura qarorlariga muvofiq foydalaniladi. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat- protsessual kodeksining 91, 106-moddalarida texnika vositalari va uslublarining ayrimlarini (fotografiya, ovoz yozish, moddiy nusxalar, chizmalar) qo`llash haqida to`g`ridan-to`g`ri ko`rsatilgan. Qonun osti hujjatlarida kriminalistik texnika vositalaridan foydalanish tartib-qoidalari batafsil ifodalab berilgan.

Ishlarni sudda ko`rishda kriminalistik texnika vositalari va uslublaridan foydalanishga ma`lum shartlar bilan yo`l qo`yiladi. Chunonchi, bunda fuqarolarning qonuniy huquqlari va manfaatlari buzilmasligi; ularning hayoti va sog`ligiga xavf solinmasligi; axloq va etika normalariga e`tibor berilishi; axborot manbalari - izlar, ashyolarni saqlab qolinishning ta`minlanishi, shuningdek, axborotning o`zi (masalan, ekspertiza va dastlabki tadqiqotlar o`tkazish, suratga olish, video va ovoz yozish, ko`rsatmalar moddiy nusxalar va chizmalar) buzilmasligi; vositalar va uslublardan to`g`ri foydalanish uchun obyektiv shart- sharoitlar mavjud bo`lishi lozim. Bunday shartning birinchisi - kriminalistik texnika vositalari va uslublarining ilmiy jihatdan o`ziga xosligi va puxta bo`lishidir. Har qanday texnik vositasi, shu jumladan, maxsus materiallar va moddalar, ularning qo`llash uslubi tibbiyot vositalari kabi qat`iy ravishda ilmiy ma`lumotlarga asoslangan, vakolatli organlarning sinovidan o`tgan va ular tomonidan ekspertiza va jinoyat-qidiruv amaliyoti uchun tavsiya etilgan bo`lishi kerak. Buning uchun texnika- kriminalistika vositalari yordamida to`g`ri va puxta axborot olinishini ta`minlash lozim. Shundagina jinoyat ishini tergov qilishda obyektiv natijaga erishish mumkin bo`ladi. Kriminalistik texnikaning yuqorida sanab o`tilgan barcha subyektlar tomonidan yuksak malaka bilan qo`llanilishi-ikkinchi muhim shartdir. Bu shartni ruyobga chiqarish-texnika vositalari va uslublarini mukammal bilish va ulardan to`g`ri foydalanishni taqozo etadi. Bunda jinoyat-protsessual qonunining eng muhim talablari sifatida obyektiv yondashuv har tomonlama va to`liq bo`lishi zarur. Tergov harakatlari bayonnomalarida va kriminalistika ekspertizasi xulosalarida dastlabki tekshiruv materiallari, kriminalistik texnika vositalari va uslublarini qo`llash sharoitlari, tartibi va natijalarini aks ettirish ham muhim ahamiyatga ega. Bunda texnika vositalari qo`llanganligi o`z tasdig`ini topadi, muayyan bir ma`lumotni texnika vositasi va uslubini qo`llash yo`li bilan tekshirish, tergov harakatlari (ko`zdan kechirish, eksperiment o`tkazish, ko`rsatuvni voqea

sodir bo`lgan joyda tekshirish) jarayonlari yoki natijalarini tiklash imkoniyati yaratiladi. Tergov harakatlarini o`tkazish jarayonida, tezkor-qidiruv tadbirlarini amalga oshirishda texnika vositalarini o`zida jamlagan “tezkor” sumka juda qo`l keladi. Turli izlarni, ashyolarni topish, kuzatish, ko`chirib olish va qayd etish uchun zarur texnik vositalar tergov va tezkor xodimlarga mo`ljallangan mazkur sumkada joylashgan. «Tezkor» sumkasida quyidagilar mavjud: - foto va video tasvirga oladigan apparaturalar; - turli izlarni mustahkamlash va ko`chirib olishga ishlatiladigan vosita- asboblar; - teri kashtasidan qoladigan, ko`zga ko`rinmaydigan izlarni ko`rinarli qilib, ko`chirib olishga qo`llanadigan vositalar; - o`lchov va optik (lupalar) asboblar; - yozish-chizmalar tayyorlash, qayd etish vositalari Hozirgi vaqtda kriminalistik texnika vositalari bilan jihozlangan avto- laboratoriya va alohida maxsus prokuror kriminalist kabinetlari ham faoliyat ko`rsatmoqda. 1-схема. Криминалистик фотография ва видеотасвирга олиш Умумий техника асослари Криминалистик трасология (изшунослик) Криминалистик техника тизими Ҳужжатларни текшириш (ҳужжатшунослик) Криминалистик баллистика ўқ отиш қуролларини текшириш Криминалистик битоскопия, одамларнинг ташқи тузилиши (портретшунослик)

2-схема. Тергов ҳаракатлари ва криминалистик экспертиза ўтказиш процессуал шакли Криминалистик техника воситаси ва услубларини қўллаш шакллари процессуал шакллар Тезкор-қидирув тадбирлари Криминалистик рўйхатдан текшириш Криминалист мутахассиснинг дастлабки текширув- кузатуви Мутахассис маслаҳатини олиш Паспорт-виза ишларини юргизиш 3-расм, Тергов сумкасининг ички кўриниши

O'xshashlar

Yuridik texnikaning umumiy qoidalari

Kriminalistik taktikaning umumiy qoidalari

Jinoyatlarni tergov qilish kriminalistik uslubiyotining umumiy qoidalari

Kriminalistik tergov metodikasining umumiy holatlari

Kriminalistik trasologiya