Kriminalistik trasologiya - Huquqshunoslik - Referatlar

Kriminalistik trasologiya

Yuklangan vaqt:

17.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

107.5 KB

Ko'chirib olish

Kriminalistik trasologiya Reja: 1. Trasologiya tushunchasi va izlarning tasniflari 2. Qo`l barmoq izlari 3. Oyoq va poyabzal izlari 4. Buzish qurollaridan qolgan izlar 5. Transport vositalarining izlari 6. Izlarni ko`zdan kechirish va protsessual rasmiylashtirish 7. Trasologik ekspertiza hal qiladigan masalalar

Trasologiya so`zi fransuzcha «la tras» - iz, grekcha «logos»-ta`limot so`zlarining birikuvidan hosil bo`lib, izlar haqidagi ta`limot degan ma`noni anglatadi. Trasologiya jinoyatlarni fosh qilishda va unga qarshi kurashda qo`llaniladigan kriminalistik texnikaning muhim sohalaridan biridir. Izlar haqidagi ta`limot deganda keng ma`noda jinoyat sodir qilish natijasida vujudga keladigan barcha o`zgarishlar to`g`risidagi bilimlarni tushunamiz. Izlar jinoyat sodir etilgan joyda, jinoyatchining badanida va kiyimida hosil bo`ladi. Kriminalistikada izlar ikki guruhga ajratiladi: Hodisa yoki uning ayrim holatlari inson ongiga singib xotirasida saqlanadi va ma`lum vaqtlarda ma`lumot-axborot shaklida tiklanadi. Bu xildagi izlarni shartli ravishda xotiraviy izlar desa bo`ladi. Izlarning bu turi subyektiv xarakterga ega bo`lib insonning sezish, qabul qilish, tafakkur qilish, xotirasida mustahkam va uzoq muddatgacha saqlash qobiliyatiga, shuningdek, boshqa jismoniy va ruhiy xususiyatlariga bog`liqdir. Moddiy izlar-jinoiy hodisa bilan bog`liq bo`lgan turli harakatlar natijasida bir obyektdan ikkinchi obyektda uning ma`lum qismidan aksi, modda qoldig`i yoki boshqa o`zgarish alomatlari qoladi. Izni hosil qiluvchi obyekt izni o`zida aks ettiruvchida faqat kontakt bo`lgan tashqi tuzilishining biror qismidangina iz qoldiradi. Shu asosda iz hosil bo`lishida ikki obyekt o`zaro munosabatda bo`lib, birinchisi izni hosil qiluvchi, ikkinchisi izni o`zida aks ettiruvchi obyektlar guruhini tashkil qiladi. Izlarni hosil bo`lish mexanizmi deyilganda, bir obyektning ikkinchi bir obyektda o`z tasvirini qoldirish jarayonini tushunish kerak. Ular individualligi va o`ziga xos xususiy belgilariga ega. Ana shu belgilar bir obyektning ikkinchi obyektga ta`siri natijasida iz hosil qiladi. Trasologiya bu - izlarning hosil bo`lish mexanizmini, iz hosil qiluvchi obyektlarning guruh va individual mansubligini aniqlash, izlarning aksini qidirib

topish, qayd etish va tekshirish uchun qo`llaniladigan ilmiy-texnika vositalari va metodlarini ishlab chiqish haqidagi ta`limotdir. Izlar quyidagicha tasniflanadi: 1. Kelib chiqish shakli bo`yicha: - botiq izlar; - yuzaki izlar; 2. Hosil bo`lish mexanizmi bo`yicha: - statik izlar; - dinamik izlar; 3. Izlarning zarrachalar hisobidan hosil bo`lishiga qarab: - lokal izlar; - periferik izlar. Amaliy jihatdan izlarni tasniflash ularni qidirib topish, nusxasini olish, tadqiq etishda har bir izni qay usulda hosil bo`lganligini protsessual hujjatlarda to`g`ri-aniq ifodalash imkonini beradi. Botiq izlar - qabul qiluvchi yuzaning iz qoldiruvchi obyekt bilan kontaktda bo`lgan joyning to`qnash kelgan qismidagi o`zgarish hisobiga hosil bo`ladi. Buning natijasida iz qoldiruvchi obyektning tasviri qabul qiluvchi obyektda botiq holatda o`z aksini topadi. Yuzaki izlar qabul qiluvchi obyektda iz qoldirgan obyekt yuza qismining aksi o`tishi natijasida hosil bo`ladi. Izni hosil qiluvchi va qabul qiluvchi obyektlar kontaktining harakati natijasida yuz bersa dinamik izlar va harakatsiz holatda esa statik izlar hosil bo`ladi. Iz hosil qiluvchi obyektning tashqi tuzilishi statik izda aniq ifodalanadi, dinamik izlarda esa bunday xususiyat surkalish-tirnalish kabi shaklda aks etadi. Identifikatsiyalash vazifasi ham ushbu iz turlariga qarab o`zgacha amalga oshiriladi. Ikki obyektning bir-biriga ta`sir etishi natijasida kontakt bo`lgan maydon ichidagi o`zgarish lokal izni va maydon tashqarisida bo`lgan o`zgarishlar periferiya izlarini hosil qiladi.

Jinoiy hodisa bilan bog`liq bo`lgan barcha izlar - qoldiq moddalar, turli o`zgarishlar, obyektning bo`laklari kabilarni o`z ichiga oladi. Iz hosil qiluvchi predmet – buyumning tashqi individual tuzilishi aks etilgan izlargina trasologik tekshiruv predmeti bo`laoladi. Bu masala trasologiyaning asosiy vazifasi bo`lgan obyektlarning izlari asosida uning aynanligini yoki ma`lum bir guruh (tur)ga mansubligini aniqlash tushunchasidan kelib chiqadi. Kriminalistik texnikada trasologik izlarni tasniflash, identifikatsiya o`tkazish masalalari dastavval prof. B.I.SHevchenko tomonidan o`rganilib, trasologik identifikatsiya faqat jismlarning tashqi tuzilishi boshqa obyektlarda aks etgan taqdirdagina amalga oshirilishi mumkinligi ta`kidlangan. Trasologik izlarning tasnifi ularni hosil qiluvchi obyekt turlari bo`yicha ham xilma-xildir. Odamning qo`l, barmoq, yalang oyoq izlari, bunga poyabzal izlarini ham kiritish mumkin. Ba`zan tish va lab izlari ham uchraydi. Jinoiy harakatni sodir etishda turli to`siqlarni buzish uchun asbob-qurollar ishlatiladi, bularni buzish qurollaridan qolgan izlar deb ataladi. Transport vositasining g`ildiraklari va turli qismlaridan qoladigan izlar ham bor. Ekspertiza tekshiruvlari ham ana shu guruhlarga tegishli bo`lgan izlarning xususiyatiga qarab o`tkaziladi. Obyektlardagi izlarning hosil bo`lish mexanizmini va iz qoldirgan obyektlarning aynanligini aniqlash trasologik tekshiruv orqali bajariladi. Izning hosil bo`lish xususiyati uning alomatlari, shakli, o`lchovi, qoldiqlari va boshqalarini o`rganish orqali aniqlanadi. Mazkur tekshiruvga bevosita izni o`zida aks ettirgan obyektni o`rganish bilan erishiladi. Obyektning fotosurati, nusxasi faqat yordamchi vosita rolini o`ynaydi. Shu bilan birga jinoiy ish materiallarini ko`zdan kechirish bayonnomasi, fotosuratlari va chizmalari tekshiruvni bir muncha yengillashtiradi. Obyektlarning qaysi guruhga mansubligini aniqlash aynanlik masalasini hal etishda birinchi bosqich bo`lib xizmat qiladi. Qaysi guruhga mansublik

tekshirayotgan obyektlarning izda aks etgan umumiy tuzilishi, o`lchovi va boshqa umumiy alomatlari orqali aniqlanadi. Obyektlarning aynanligini belgilash trasologik tekshiruvning asosiy vazifasidir. Bu tekshiruv natijasida topilgan (hosil bo`lgan) izning muayyan obyektdan qolganligi aniqlanadi. Obyektlarning o`zaro taqqoslash orqali tekshirish jismning qaysi guruhga mansubligi va aynanligi belgilanadi. Obyektlarning ayrim bo`laklari asosida bir butunni aniqlash masalasi ham trasologik ekspertiza vazifasiga kiradi. Jumladan, jinoyat qurolining masalan, pichoqning bir qismi hodisa joyida, ikkinchi bo`lagi shubhalanilgan shaxs yonidan (uyidan) topilishi, hujjatning yirtilgan, kesilgan bo`laklari, singan shisha bo`laklari va h.k., ayrim bo`laklari asosida bitta qurolga tegishli ekanligi aniqlanadi. 2. Qo`l barmoq izlari Qo`l (barmoq) izlari boshqa izlarga nisbatan ko`proq uchrab turadi, chunki inson u yoki bu harakatni sodir qilganda qo`l bilan ushlaydi, oladi va boshqa amallarni bajaradi. Daktilos - barmoq ma`nosini anglatadi Tergov amaliyotida izlar asosida muayyan shaxsning aynanligini daktiloskopik tekshiruv yo`li bilan aniqlash alohida ahamiyat kasb etadi. Qo`ldan qoladigan izlarning ahamiyati izni hosil qiluvchi qo`ldagi teri tuzilishining o`ziga xosligi va takrorlanmasligi bilan belgilanadi. Anatomiya fanining ma`lumotlariga binoan teri ikki qavat, ya`ni derma va epidermis qatlamlaridan iborat bo`lib, derma ichki qatlami, epidermis esa tashqi qoplovchi teri qatlamini tashkil qiladi. Ichki qatlam (derma)da teri tuzilishi silliq bo`lmay o`ziga hos papillyar (kashta) tuzilishi bilan tavsiflanadi. Kashtalar papillyar chiziqlar hosil qilib, ustki qatlam – bu chiziqlarni takrorlaydi. Qo`l izlarining ahamiyati inson qo`li barmog`ining oxirgi bo`g`imlaridagi papillyar chiziqlarning individual, ya`ni har bir shaxsning o`ziga xos xususiyatiga ega bo`lishi va bu xususiyat insonning umri davomida o`zgarmas, mustahkam

tasvirga egaligidadir. Terining tuzilishi insonning homiladalik davrida shakllanib, umri bo`yi o`zgarmay va o`lgandan so`ng ham to`liq chirish yuz berganga qadar saqlanib qoladi. Teri kashtasining xususiyati, undagi barcha alomatlar yig`indisi ikkinchi shaxsda takrorlanmasligidadir. Qo`l kafti, barmog`i yoki boshqa joyi zarar ko`rganda ham (kuyish, kesilish va boshqalar) ustki qatlami ma`lum bir vaqt o`tishi bilan to`la va avvalgi holatga tiklanadi. Faqat terining ichki (derma) qatlami chuqurroq zararlansa, papillyar chiziqlari shikastlanib o`rnida chandiq izlari hosil bo`ladi. Bu ma`lumotlar amaliy va nazariy jihatdan qator tadqiqotlar asosida tasdiqlangan. Har bir qo`l – barmoq izlari papillyar belgilarni tashkil qiladi. Ushbu belgilar yig`indisi muayyan shaxsning aynanligini belgilaydi. Dunyo miqyosida yashovchi barcha odamlar ichida hozirgi kunga qadar ikki shaxsning bir xildagi barmoq izlari bo`lmagan. Barmoqdagi papillyar chiziqlar uch qismdan iborat: 1) kashtaning ichki shaklini chizib boruvchi chiziqlar; 2) ichki shaklning tashqari qismidagi, ya`ni yon atrofdagi chiziqlar; 3) kashtaning bazis chiziqlari. Kashtaning ichki chiziqlar oqimi atrof chiziqlar oqimi bilan uchraydigan joy delta deb nomlanadi. Izlarning klassifikatsiyasi, asosan kashta chiziqlarining necha oqimdan iboratligiga va bu oqimlarning yo`nalish shakliga qarab belgilanadi. Barmoqdagi papillyar kashtalar ana shu oqimning yo`nalishidagi murakkabligiga qarab uch turga: yoysimon, sirtmoqsimon va aylana shaklidagi chiziqlarga bo`linadi. Yoysimon kashtada chiziqlar bir tomondan ko`tarilib aylana hosil qilib, qarama-qarshi tomonga yo`naladi. Sirtmoqsimon kashtada ichki oqimdagi ikki yoki undan ko`p chiziq kashtaning markazida sirtmoq tashkil etadi va yana qayta o`z tomoniga yo`naladi. Sirtmoq hosil qilgan chiziqlar oqimining og`ishi bosh barmoq tomoni bo`yicha yo`nalsa, sirtmoqdagi kashtaning radial formasi, agar og`ish jimjiloq tomon bo`lsa, ulinar formasi deb ataladi. Kashtadagi sirtmoqlarning o`zi oddiy, berk, yarimta va

bukilgan formalarda bo`ladi. Kashtadagi sirtmoq hosil qilgan papillyar chiziqlarning har uch oqimi bir-biriga yaqinlashgan joyda bitta uchburchak delta hosil bo`ladi. Aylana kashtada papillyar chiziqlar turli shakldagi dumaloq, markazdan o`ngga yoxud chapga yo`nalgan aylana doiralardan tashkil topgan bo`lib, har ikkala tomonida deltasi bo`ladi. Ushbu deltalarning o`zaro joylashishi asosida ham aylana kashtalar turlarga bo`linadi. Ekspertiza faoliyatida ko`p hollarda barmoq izlari tekshirilib turiladi. Kaftning u yoki bu qismi izlari nisbatan kamroq uchraydi. Biror modda bilan qo`llar, barmoqlarni kashta tuzilishlarini aniqlash mumkin. Ko`rinmaydigan izlarni ko`rinarli qilib, kriminalistik texnik vositalari yordamida ko`chirib olinadi. Izlar alohida predmet, buyumlarda topilgan hollarda izni predmeti bilan olinib (unga hech qanday vosita qo`llanilmasdan) ekspertizaga yuboriladi. Solishtirib tekshirish uchun shubhalanilgan shaxslarning o`nta barmog`i va ikki kaftining izlari maxsus daktilokartalarda aks ettirilib namuna sifatida yuboriladi. Jinoyat sodir bo`lgan va boshqa hodisalar ro`y bergan joylarda qo`l izlarini silliq predmet – buyumlarda, masalan, kraskalangan pol, devor, eshik- deraza yog`ochlari va metall qismlari, uy-ro`zg`or buyumi, mebellarning silliq ustki qatlamlarida izlash lozim. Silliq bo`lmagan o`ziga yog` va teri suyuqligi singdiradigan buyumlarda iz qolgan bo`lsada, uni ko`rinarli qilish, ko`chirib olish va identifikatsiya qilishning iloji bo`lmaydi, chunki bunday iz individuallik xususiyatlarini aks ettira olmaganligi sababli yaroqsiz hisoblanadi. Hodisa joyida topilgan barmoq izini fotosuratga olib mustahkamlangandan so`ng uni maxsus daktiloplyonkaga ko`chirib olinadi va namunalar bilan ekspertizaga yuboriladi. Ko`rinmaydigan va bo`yalgan qo`l-barmoq izlari alohida kichik buyum yoki jinoyat qurolida qolgan bo`lsa, mazkur predmetni hech qanday o`zgarishsiz izlari bilan olib, maxsus usul bilan o`rab joylashtirib ekspert ixtiyoriga havola qilmoq tavsiya etiladi. Ekspertiza topilgan iz shubhalanilganning qaysi qo`li va barmog`idan qolganligini aniqlashga yordam beradi.

3. Oyoq va poyabzal izlari Oyoq, poyabzal va paypoqlardan qolgan izlar hajmli va yuzaki ko`rinishda bo`ladi. Oyoqlardan qoladigan hajmli izlar ko`proq identifikatsiya qilishga yaroqli bo`ladi. Ular ko`pincha bo`sh tuproqda, qorda yoki nam qumlarda qolishi mumkin. Izlarni tekshirish faqat oyoqning katta-kichikligi yoki poyabzallarning shakli va razmerini aniqlab qolmasdan, balki izlarda aks ettirilgan ba`zi xarakterli xususiyatlarga qarab shaxsning aynan o`zligini aniqlashga imkon bo`ladi. Oyoq izlari asosan yurganda, sakraganda yoki chopganda hosil bo`ladi. Shuning uchun ham ularning hosil bo`lish mexanizmi odatda hosil bo`ladigan statik izlardan birmuncha farq qiladi. Tekshirish uchun yaroqli bo`lgan dinamik izlar hodisa sodir bo`lgan joylarda qolishi mumkin. Chunki poyabzallarning tagcharmi qattiq va yumshoq materiallardan qilinganligi uchun sirg`anish natijasida qolgan izlarda ularning identifikatsiyaviy xususiyatlari yaxshi aks ettirilmaydi. Biroq, tagcharm va poyabzallarning poshna qismlarining sirg`anishi natijasida izlarda poyabzalga qoqilgan mix va taqalardan izlar qolgan bo`lsa, bunday vaqtlarda obyektlarni identifikatsiya qilish mumkin bo`ladi. Oyoq izlari yaqqol ko`rinish xususiyatiga ega bo`lganligi sababli ularni topish uchun maxsus usullarni qo`llashga zarurat tug`ilmaydi. Yalang oyoq izlarini qidirishda qo`l izlarini topishda qanday usullar qo`llansa, bunda ham xuddi shunday usullar qo`llanadi, ya`ni turli yonboshdan yorug`liklar berish yo`li bilan yoki turli burchakdan ko`rish usuli bilan topish mumkin. Yod bug`i bilan changlantirish usuli va ningidrindan foydalanish ham izlarni topishda ijobiy natija berishi mumkin Poyabzallardan qolgan izlarga qarab ularning tagcharm qismining tuzilishi, poshnasi, tagcharmidagi alohida shakllar, yuzasining tuzilishi (silliq, kashtalik),

shuningdek, tagcharmning poyabzalga tikilish usullari to`g`risida mulohaza yuritish mumkin. Bu belgilarning umumiy yig`indisi poyabzalning razmeri to`g`risida aniq xulosa yuritish imkoniyatini beradi. Yalang oyoqdan qolgan izlarni tekshirish bilan uning shakli va razmeri, agar izda barmoq izlari ham aniq aks etgan bo`lsa, ularning shakli va hajmi to`g`risida xulosa chiqazish imkoni tug`iladi. Shu narsani nazarda tutmoq kerakki, harakat vaqtida barmoqlar bir muncha yoyilib ketadi va ularning aksi yurmasdan turgan vaqtda qoldirgan izga nisbatan uzunroq va enliroq bo`ladi. Yalang oyoq izlarining uzunligi izning o`qi bo`ylab, tovondan to katta barmoq uchigacha bo`lgan masofada o`lchanadi. Oyoqning tovon va kaft qismlarining eni, ularning eng keng joyidan oyoq yuzasining eni va eng qisqa joyidan o`lchanadi. Poyabzallardan qolgan izlarning uzunligini aniqlash uchun poyabzal tagcharmining eng chetidan to uchigacha o`lchanadi. Tagcharm uzunligi, izning o`qi bo`ylab, tagcharm eni - eng keng joyidan, o`rta qismi eng qisqa joyidan, poshna qismining eni eng keng joyidan va poshna qismining uzunligi iz o`qi bo`ylab o`lchanadi. Hodisa joyida bir necha oyoq izlari topilgan taqdirda, ulardan bittasi o`lchanib qolmasdan barchasi o`lchanishi zarur. Bu yerda izlar “yo`lka”si hosil bo`ladi va ularni suratga olinib keyin masshtabli rejaga ko`chiriladi. Yo`lkalarning quyidagi xarakterli elementlari: yurish yo`nalishi, qadamning uzunligi va eni, tovonning burish burchagi bo`ladi. Poyabzalning razmerini topish uchun quyidagi talablar bajarilishi kerak: a) izning uzunligini o`lchash; b) topilgan sonni 10-15 mm kamaytish; v) qolgan sonni 6,67ga taqsimlash. Masalan: izning uzunligi 280mm. 280-10=270; 270:6,67=40. Shunday qilib, iz qoldirgan poyabzal taxminan 40 razmerli deyish mumkin. Poyabzal iziga qarab kishining bo`yini taxminan topish mumkin. Kishi bo`yi poyabzal izidan 6,7 barobar uzun bo`ladi. Hajmli oyoq izlaridan nusxalar olish uchun gipsdan foydalaniladi. Gips quruq va yaxshi birikadigan mayda bo`lishi kerak. Gips bo`tqasi tayyorlangandan

keyin oyoq izlariga ikki xil usulda quyiladi. Birinchi quyilishda iz yarimgacha to`ldirilib, ustidan gips nusxaning mustahkam va jipsligi uchun turli cho`p yoki sim quyilib undan keyin ikkinchi marta gips quyilib iz to`ldiriladi. Shuni nazarda tutmoq kerakki, gipsni izga quyishda izning chet qismlari ag`anab tushib ketishi mumkin. Shuning uchun gips suyuqligini to`g`ridan-to`g`ri izga quymasdan chetroqdagi tuproq ustiga quyilsa, gips o`zi sekin oqib izga tushadi, bu esa izning hamma qismlaridan to`liq nusxa chiqishiga imkon yaratadi. Agar izlar yumshoq obyektlarda bo`lib, gips yaroqsiz holatga kelib qolish xavfi tug`ilsa, bunday izlarga gips quyishdan avval 6 foizli spirtda suyultirilgan shellak qorishmasi (lak, surg`ich, plastmassa), atseton (2,5 foiz)da eritilgan sellyulloza yordamida izning yuz qismiga purkash yo`li bilan qotirilib, keyin gipslik nusxa olinsa mustahkam chiqadi. Tergov va ekspertiza amaliyotida yalang oyoq izlariga nisbatan poyabzal izlari ko`proq uchrab turadi. Poyabzal izlari odatda yurish – harakat natijasida hosil bo`ladi, bu vaqtda dinamik va inson tinch to`xtab turgan joyida statik izlar qolishi mumkin. Yurish-qadam tashlash jarayonida poyabzaldan qisman statik va oyoqning harakati natijasida dinamik izlar hosil bo`ladi. Oyoqlardan biri sudralish xususiyatiga ega bo`lsa va harakat natijasida sirg`anish yuz beradi, bunda poyabzal izlari sof dinamik xususiyatga ega bo`ladi. Identifikatsiya uchun ko`p hollarda statik izlarning botiq shakllari ahamiyatlidir. Bu izlarni kuzatish, o`lchash, o`rganish bilan poyabzalning (uni kiygan oyoqning) razmeri, shakli, ya`ni qaysi guruhga mansubligi bilan bir qatorda iz qoldirgan poyabzalning aynanligini aniqlash mumkin. Poyabzalning yuzaki izlari bo`yicha faqat umumiy xususiyat belgilarini kuzatish mumkin. Ba`zi hollarda izlar tekis joylar (parket, pol, linoleum, marmar, silliq plitkalar)da qolgandagina poyabzalning individual xususiyati aks etadi. Bunday holatlarda identifikatsiya o`tkazish mumkin bo`ladi. Dinamik izlar bo`yicha ularning hosil bo`lish mexanizmi va obyektning qaysi qismidan hosil bo`lganligi aniqlanadi.

Yalang oyoq izlari kamroq uchrab tursada, ularning identifikatsiya nuqtai nazaridan ahamiyati kattadir. Odamning oyoq tavonida mikrorelyef kashtalari mavjud bo`lib ular ham individuallik xususiyatiga egadir. Shu bois, yalang oyoq izlari bo`yicha uni qoldirgan muayyan shaxsning aynanligini belgilash mumkin. Insonning tavon terisidagi papillyar chiziqlar, teri tuzilishi (mikrorelyefi) individual bo`lib, umr bo`yi o`zgarmaydi. Bu holat bir qator ilmiy tadqiqot va kuzatuvlar asosida tasdiqlangan. Yalang oyoq izlari yumshoq va yarim yumshoq obyektlarda botiq holatlarda va tekis joylarda esa yuzaki shaklda qolishi mumkin. Ularni o`lchash va ko`chirib olish uchun qo`l izlariga doir umumiy usullar tavsiya etiladi. Yalang oyoq izlarini o`lchashda bosh tomondan (katta barmoqdan) tovonning sirtqi chetigacha uzunligi, kaft qismining markazi, oraliq chiziqcha chegarasigacha uzunligi va kengligi, tovon qismi ham uzunligiga va eniga o`lchanadi. Bu umumiy guruhga mansubligini belgilaridir. Hodisa joyida insonning qadam tashlashi, yugurishi natijasida chap va o`ng oyoqlarining izlari qoladi. Bunday izlarni o`lchashda chap va o`ng oyoq izlari alohida va oraliq masofasi, yo`nalishi, qadamning qaysi tomonga yo`naltiril- ganligi, uzunligi, kengligi va boshqa belgilari aniqlanadi. Alohida ko`chirib olingan chap yoki o`ng oyoqning izi bo`yicha individual identifikatsiya o`tkaziladi. Mazkur izlar ko`zdan kechirish bayonnomasida qayd etilib, fotosuratga olish bilan mustahkamlanadi. Shundan so`ng ulardan bitta yoki bir necha nusxalar gips qorishma vositasi bilan ko`chirib olinadi. 4. Buzish qurollaridan qolgan izlar Jinoyatchilar binolarga kirish maqsadida turli to`siqlarni buzib, qulflarni turli usullarda ochish va shikastlash yo`lidan foydalanadilar. To`siqlar o`z xususiyati, tuzilishi va vazifasi bo`yicha turlicha bo`ladi. Jinoyatchilar turli predmet – asboblarni jumladan, yog`och, temir, shishalarni qurol sifatida

ishlatadilar. Masalan: duradgorlik, slesarlik asboblari, uy-ro`zg`or va xo`jalikda ishlatiladigan qurollar, qulflarni buzib ochish uchun moslama kalitlar va boshqalar. To`siq bo`lgan obyektlarning barchasini ikki guruhga ajratish mumkin. turli shakl va tuzilishdagi qulflar; qurilish to`siqlari va turli moslamalar, masalan, seyf qutilar, buyum, pul va boshqa saqlash qurilmalari. Jinoyatchilar ko`p hollarda qulflarni buzadilar va ba`zida boshqa kalitga o`xshash moslamalar bilan ochadilar. Qulflarni buzishda ba`zan qulf yopiq ilingan holda to`siq bilan birga ko`chirib olinadi. Moslama kalitlar va boshqa kalitning shakliga o`xshash asboblar bilan ochilganda qulfning ichki qismida tirnalish, sirg`alish kabi izlar hosil bo`ladi. Qulfli to`siq buzilganda qattiq metall buyum- asbob bilan qulf biriktirilgan eshik-deraza kesakisini ajratadilar. Bunday hollarda to`siqning o`ng yoki chap qismida botiq izlar hosil bo`ladi. Qulflar avvalgi holati o`zgarmasdan ilingani bo`yicha qoladi. Osma qulflarni buzganda turli slesarlik asboblar ishlatiladi. Ombur, nojovka (metall qirqadigan arra) kabilar bilan qulf bandi kesiladi yoki lom bilan siqib buzish quroli tekkan joylarda botiq yoki yuzaki izlar hosil bo`ladi. Qulfning ichki qismidagi ba`zi joylari (rigel, prujina tishlari) zararlanadi va qulf qisman ilingan holda saqlanadi. Eshik, deraza, devor kabi to`siqlar buzilganda sindirish, buzishga moslashgan asbob-predmetlarni qo`llaydilar. Metalldan yasalgan qurilmalarni (seyf, shkaf kabi) buzishda avtogen asbobini ham qo`llaydilar. Ushbu usullardan ba`zilarini ko`rib chiqamiz. Ochqich (otmichka) - bu qulflarni ochish uchun maxsus tayyorlangan moslama bo`lib ular murakkab, ham juda oddiy usulda tayyorlangan bo`lishi mumkin. Ochqichlardan foydalanib ochilgan qulflarda qoladigan izlarning o`ziga xos xususiyatlaridan biri unda o`tkir qurol izlari qolishidir. Ochqichni qo`l ichiga solib buragan vaqtda qulfdagi qismlarda ularning o`tkir qirralaridan tirnalgan izlar qolishi, ayrim detallari singan ham bo`lishi mumkin. Ombur - bu uyni ichki tomonidan tiqib qo`yilgan kalitni ochishga moslantirilgan uchi uzun, kertik tishli moslamadir. Bunday asbobdan foydalanish

uning ichki tomonidan qulfga solib qo`yilgan kalitni boshqa tomondan turib uchidan tishlanib, qulfni ochish yoki kalitni uyning ichki tomoniga turtib yuborib, maxsus ochqich bilan ochish imkoniyatini beradi. Bunday asbobdan kalitda statik izlar qoladi. Eshiklarning ichiga o`rnatilgan qulflarni ochishda qulfning tilini surish uchun ishlatiladigan asboblardan ham foydalaniladi. Masalan: iskana, pichoq uchi. Yassi qilingan lomlar yoki metall parchalari shunday asboblar jumlasidandir. Bunday vaqtlarda buzish quroli eshik orasiga kiritiladi, qulflarning tili qulf ichiga surilib eshik ochiladi. Kesilish natijasida buzish qurollaridan obyektlarda ikki tomonlama iz qoladi. Qurol eshik oralig`iga kiritilgan vaqtda eshikning o`zida hamda to`sinida iz qolishi mumkin. Bunday izlardan ayniqsa buzish qurolining uchidan qolgan izlardan, qurol uchi qismining guruh mansubligini, shaklini, razmeri, ba`zi vaqtlarda hatto ularning guruh mansubligi va aynan o`zi ekanini aniqlash ham mumkin. Buzish obyektlari ikki guruhga: qulflarga va bino to`siqlariga bo`lib o`rganiladi. Qulfni buzish yoki sindirish deganda uni qisman yoki tuliq yaroqsiz holatga keltirilishiga aytiladi. Qulflar asosan ikki turga: ichki va osma qulflarga bo`linadi. Ichki qulflarni sindirish tajribada kam uchraydi, chunki buning uchun avvalo qulf o`rnatilgan obyektlarni yoki eshik va romlarni buzishga to`g`ri keladi. Osma qulflarni sindirish yoki buzish esa tajribada ko`proq uchrab turadi. Osma qulflar ko`pincha qulfni obyektdan yulib olish, kesib olish yoki halqasini arralash, egovlash yo`li bilan buziladi yoki sindiriladi. Qulfni obyektdan yulib yoki sug`urib olinganda obyektda buzish qurolining uchida hajmli izlar qoladi. Ba`zi vaqtlarda izlar qulfning tashqi qismida ham qolishi mumkin. Qulflar ko`p hollarda uning halqasini kuchli o`tkir qaychilar bilan qirqish yo`li bilan buziladi. Kesish natijasida halqada qaychining izlari qolsa, arralash natijasida esa qanday turdagi arralash asboblaridan foydalanilganligini bildiruvchi iz belgilari qoladi. Arralash izlaridan faqat foydalanilgan qurolning turi, arralashning harakat tomonlari, arra tishining qalinligi va boshqa belgilarini

aniqlab olish mumkin. Arralash vaqtida hodisa joyida arralashdan chiqqan qipiqlar va singan qulf halqasining bo`lakchalari qoladi. Obyektlarni ko`zdan kechirishga bunday holatlarga alohida ahamiyat berish zarur bo`ladi. Ayrim vaqtlarda, gumon qilinayotganlarning oyoq kiyimlari va tirnoq tagidan metall qipiqlari topilishi mumkin. Mobodo ular hodisa joyidan topilgan qipiqlar bilan bir xil deb topilsa, jinoyatni ochish uchun katta ahamiyatga ega bo`lishi mumkin. Bundan tashqari qulflarni ko`zdan kechirishda quyidagi holatlarni, ya`ni qulfning yotgan joyini, turlarini, eni va uzunligini tashqi tuzilish holatini, undagi izlarni, buzish qurollaridan qolgan izlarning shakllari, razmeri va boshqalarni aniqlab olish zarur bo`ladi. Bularni hammasi obyektlarni buzishda jinoyatchilar tomonidan qo`llanilgan usullarni aniqlashda muhim rol o`ynashi mumkin. Buzish qurollaridan qoladigan izlar bo`yicha identifikatsiya o`tkazish uchun hodisa joyida obyektlarni ko`chirib olish ishlari kriminalistik texnika tavsiya etadigan qoidalari asosida bajarmoq lozim. Jumladan, buzilgan qulfni topilgan joyida uni holatini o`zgartirmasdan suratga tushirish, bayonnomada qayd etish, statik uslubi bilan ko`zdan kechirib, qismlarini bir-biridan ayirmagan turg`unlik holda maxsus qutilarga joylashtirish lozim. Ko`rsatilgan obyektlarning tadqiqot tekshiruvi natijasida ularga ta`sir etgan, qo`llanilgan qurol turi, sifati, izlarning hosil bo`lish mexanizmi aniqlanadi, keyin tergov tezkorlik choralarini ko`rib individual identifikatsiya o`tkaziladi. Solishtirib tekshirish uchun izlanuvchi – tekshiriluvchi obyekt va shubhalangan qurol izlaridan ko`chirma tayyorlanib olinadi. Identifikatsiyaning umumiy uslublari qo`llanilib tekshiruv o`tkaziladi. Mazkur ekspertizaning vazifasi quyidagilarni aniqlashdan iborat: - to`siqdagi izlarning hosil bo`lish mexanizmi; - qanday turdagi predmet (asbob-uskuna) bilan buzilgan, sindirilgan, kesilgan; - tekshiruvga yuborilgan obyekt-qurol sifatida ishlatilganmi; - tekshiruvga yuborilgan qulfning umumiy holati, buzilish usuli, qanday qurol turi bilan buzilgan,ochilgan;

- tekshiruvga havola qilingan obyektlar (kalit va boshqalar) moslama kalitmi, asl kalitmi, nusxa kalit emasmi? Ekspertiza tekshiruviga buzish qurollari va ulardan qolgan izlar bilan bir qatorda hodisa joyini va obyektlarni ko`zdan kechirish bayonnomasi, fotosuratlari, hodisa joyining chizmasi va boshqa yordamchi ma`lumotlarni ham yuborish maqsadga muvofiq. 5. Transport vositalarining izlari Transport izlari deganda asosan uning g`ildiraklari-dan qoladigan izlar nazarda tutiladi. Transportning g`ildiragidan qoladigan izlarning turlari yo`l- ko`chaning ustki qatlami-relyefiga bog`liq. Yumshoq, yarim yumshoq (loy, qor, nam tuproqli) qatlamlarda botiq izlar va qattiq (asfalt, tosh, beton-plitalar) qatlamlarda yuzaki izlar qoladi. Transport tormozlanganda yoki boshqa sabablar bilan sirg`anish natijasida dinamik izlar hosil bo`ladi. Avtotransport vositalaridan iz hosil bo`lish mexanizmi o`ziga xos xususiyatga ega. Avtotransport to`g`ri ketayotganda to`rtta g`ildirakdan to`rtta iz qolmasdan faqat ikkita iz qoladi, chunki oldingi g`ildirak izlarini orqadagi g`ildirak izlari qoplaydi. Faqat burilish (qayrilish) joyida hamma g`ildiraklardan iz qoladi. Yuk tashuvchi motorollerning hamma g`ildiragidan (ular to`g`ri yo`ldan ketganda ham) iz qoladi, chunki ularning g`ildiraklari ketma-ket o`rnatilgan emas. Uch o`qli transport vositalari burilish joyida oldingi va orqadagi g`ildiraklaridan iz qoldiradi, chunki orqa g`ildiraklar o`rta g`ildiraklarning ayni ustidan bosib o`tib, bitta iz hosil qiladi. Transport vositalarining qaysi guruhga mansubligini (turi, markasi, modeli) pnevmatik shina izlariga qarab aniqlash mumkin. Protektorlarning tuzilishi, eni va tashqi diametri shina modelini aniqlashda asosiy ko`rsatkich bo`lib xizmat qiladi. Keyingi vaqtlarda avtotransport konstruksiyalari sonining tobora o`sib borishi tufayli ularning qoldirgan iziga qarab qaysi guruhga mansubligini aniqlash ancha qiyinchilik tug`dirishi mumkin. Shu sababli hodisa joyini ko`zdan

kechirishga zarur belgilarni to`g`ri va to`la ifodalash uchun avtomobil texnikasi sohasida yaxshi bilimga ega bo`lgan mutaxassislarni taklif etish maqsadga muvofiqdir. Fildirakli ot-arava transportlaridan qoladigan izlar g`ildiraklarning soni, oralarining eni, diametri va boshqa belgilariga qarab aniqlanadi. Ot-arava transportlariga ishlatilayotgan shinalar, temir g`ildiraklarning tuzilishi aniqlanib olinishi zarur. Bunday transportlarda pnevmatik shinalar, rezinadan qo`yilgan g`ildiraklar va temir g`ildiraklar ishlatilishi mumkin. Transportlardan qoladigan izlar ko`pincha statik izlarga yaqinroq bo`ladi. Agar g`ildiraklarning mayda tashqi qismlari izlarda yaxshi aks ettirilgan bo`lsa, bu turdagi transportlarning izlarini identifikatsiya qilish mumkin. Shinalarning sirg`anish natijasida hosil bo`ladigan dinamik izlar elastik bo`lganligi sababli mayda relyeflari iz qabul qilib oluvchi obyektlarda to`la aks etmaydi. Shuning uchun bunday izlar identifikatsiya uchun yaroqsiz, lekin transport guruhini aniqlashga imkon beradi. Identifikatsiyaviy ahamiyatga ega bo`lgan hayvon izlaridan asosiysi otlardan qoladigan tuyoq va taqa izlaridir. Tuyoq izlari bo`sh va tez yoyiluvchan bo`lganligi uchun ma`lum vaqt o`tgandan keyin o`zining identifikatsiyaviy xususiyatini yo`qotishi mumkin. Bundan tashqari to`yoqlarda ko`zga tashlanib turadigan aniq chegaralar bo`lmaydi va tuyoqdan qoladigan mayda relyeflar identifikatsiya qilish vaqtigacha o`zining ayrim belgilarini yo`qotishi mumkin. Taqalar ko`proq identifikatsiyaviy belgilarga ega. Taqaga qoqilgan mixlar va ularning joylanish sistemasi otlarning aynan o`zini aniqlash imkonini beradi. Hayvon izlari yuzaki va botiq bo`lishi mumkin. Hayvon oyoqlarining izlaridan nusxalar olish va bayonnomada qayd qilish ham yuqorida ko`rsatib o`tilgan usullarda bajariladi. Transport vositalaridan qoladigan izlardan nusxalar olish trasologiya obyektlarini ko`zdan kechirish va qayd qilishning umumiy qoidalariga binoan amalga oshiriladi. Lekin bunday izlardan nusxalar olishning o`ziga xos xususiyatlarini ko`rsatuvchi ayrim tomonlariga to`xtalib o`tish lozim. Nusxa

olishga kirishishdan avval avtomobil shinalari, chanalarning poloslari va chang`ilarning sirg`anib yuradigan qismlaridan qoladigan izlar, ularning tuzilishi to`g`risida to`laroq ma`lumot beradigan va guruhga mansubligini aniqlashga imkon beradigan, ko`zga aniq ko`rinib turadigan umumiy belgilarini tanlab olish kerak. Agar shu belgilarning ba`zilari hodisa sodir bo`lgan joyning har yer har yerida qoldirilgan bo`lsa, nusxa shu joylarning hammasidan olinishi zarur. Bunday joylarda g`ildirak izlari topilmasa yoki topish qiyinchilik tug`dirsa, g`ildirakning to`liq bir aylanishi hajmidagi izdan nusxa olish maqsadga muvofiq bo`ladi. Bunday vaqtlarda gipsdan foydalanish yaxshiroq bo`ladi. Olinadigan nusxa juda katta bo`lib ketmasligi uchun izlarga gips qo`yishdan oldin bir necha bo`lakka bo`lib, keyin gips suyuqligi qo`yilsa samarali natija beradi. 6. Izlarni ko`zdan kechirish va protsessual rasmiylashtirish Hodisa sodir bo`lgan joyda topilgan izlarni albatta ko`zdan kechirib, bayonnomada qayd etish zarur. Bayonnoma JPKning 90-moddasiga asosan tuzilib, unda topilgan izning turi, xususiyati va individual belgilari aks ettiriladi. Izlarni ko`zdan kechirish bayonnomasi uch qismdan iborat bo`lib, birinchi qismda: kim tomonidan, qayerda va qachon, qanday hodisa yuzasidan izlar qidirilgani kabi ma`lumotlar bayon etiladi. Ko`zdan kechirish qanday sharoitda, qanday yorug`likda, qanaqa optik asboblar yordamida o`tkazilganligi, ko`zdan kechirish qachon boshlanib qachon tugaganligi va ishtirokchilar yoziladi. Bayonnomaning ikkinchi qismida: - iz topilgan predmetning nomi; - shu predmetning qayeridan, qanday usulda va qanday texnik vositalar yordamida izlar topilganligi; - izlarning turi, soni;

-izlarning razmeri, aniq ifoda etilgan xususiyatlari; - izlar qanday usulda qayd etilganligi va olinganligi, bayonnomaga qanday ko`rinishda ilova etilganligi; - izlarning sxematik tasviri qayd etiladi. Bayonnomaning uchinchi yakunlovchi qismida ko`zdan kechirish ishtirokchilari tomonidan tushgan takliflar, izohlar aks ettiriladi. Bu qismda qanday izlardan nusxalar olinganligi, hodisa joyidan dalil sifatida nimalar olinganligi yoziladi. Bayonnoma barcha ishtirokchilar tomonidan imzolanadi. Izlar odatda fotografik o`lchov metodi asosida mufassal detalni suratga olish yo`li bilan qayd etiladi. Fotografik usulda qayd etilishi va izlarning sxematik tasviri bayonnomaga qo`shimcha qayd etish usuli bo`lib hisoblanadi. Fotografik usulda izlarning asl holatiga hech qanday o`zgarish kiritilmasdan uning tasviri tushirib olinadi. Shuning uchun har qanday holatda izni dastavval suratga olish kerak. Izlarni suratga olishda stereoskopik, panorama, masshtabli va yirik masshtabli usullarni qo`llash maqsadga muvofiq bo`ladi. Izning xarakteriga qarab konkret va soyalantiruvchi nur berish lozim. Mexanik usulda izlarni qayd etish asosan botiq izlardan gips yordamida quyma nusxalar olish, yuzaki izlardan esa iz ko`chirib oluvchi materiallarga ularning nusxasini tushirib olishdan iborat. Agar iz qabul qilgan obyektning o`zini izi bilan olish imkoniyati bo`lmasa, ushbu usuldan foydalaniladi. Izdan nusxalar ko`chirib olishda uning har bir katta-kichik elementlarini maksimal darajada aniq va ravshan bo`lishiga erishish zarur. Trasologiyada umuman iz qabul qilgan obyektning o`zini olgan ma`qul. Imkoni bo`lmagan taqdirdagina yuqorida qayd etilgan usullardan foydalaniladi. Iz qabul qilgan obyektdan nusxa olishda unga moddiy zarar keltirmaslik chorasini ko`rish zarur. Iz tushgan obyektni unga biror o`zgarish, tashqi ta`sir bo`lmasligini ta`minlaydigan qilib joylashtirish lozim. Izga nisbatan biror usul qo`llanishidan oldin unga tushgan chet narsalarni (barg, cho`p va hokazolar) olib tashlash kerak.

Botiq izlar agar suv bilan to`lgan bo`lsa, suvni rezina so`rg`ichi yoki qog`oz so`rg`ich yordamida olinadi. Agar botiq izlar sayoz, ya`ni unchalik chuqur bo`lmasa, izning qolipi kerakli darajadagi qalinlikda bo`lishi uchun iz atrofiga devorcha aylantiriladi. Ba`zan iz mayda va o`zaro yaxshi jipslanmagan zarrachali obyektlarda qoladi (masalan, qum, un, sement, quruq tuproq va shu kabilarda). Shu tufayli bu izlarni olish yoki ulardan nusxalar ko`chirish mumkin bo`lmaydi. Chunki bu zarrachalar tarqalib ketib iz shaklini buzib yuboradi. Bunday hollarda ilgarigi izni vaqtinchalik qotirib, undan nusxa ko`chirib olinadi. Lekin iz bor obyektning o`zini olib ketish, ishga daliliy ashyo sifatida qo`shish juda katta qiyinchilik tug`dirganligi tufayli hozir izni perxlorvinil eritmasi bilan mustahkamlash usuli ishlab chiqilgan. Bu usulda sochilib ketuvchi narsalar, o`ziga purkalgan perxlorvinilni asta-sekin shimib olib, mayda zarrachalar bir-biri bilan qattiq yopisha boshlaydi. Natijada ular bir butun qattiq obyektga aylanadi. So`ngra izli obyektni olish, jinoyat ishiga qo`shish imkoniyati tug`iladi. Bunday izlarni mustahkamlash uchun atsetonda 6-8 foizli perxlorvinillik eritma tayyorlanadi va pulverizator orqali purkaladi. Taxminan 20-50 minutlardan so`ng izni ko`chirib olish mumkin bo`ladi. Hajmli izlardan nusxa olish. Agarda izni qabul qiluvchi obyekt bilan birga olish imkoniyati bo`lmasa, u holda izning shaklini, hajmini hamda relyeflardagi xususiyatlarini maksimal darajada aniq va to`g`ri aks ettiradigan ko`chirma nusxa olish zarur bo`ladi. Bu nusxa bir necha usullar bilan olinadi: Hajmli izlardan nusxa olishda gipsdan foydalanish mumkin. Gipsdan qattiq va yumshoq yuzalarda qolgan hajmli izlarni olish uchun foydalaniladi. Gips suvda qaymoq suyuqligida qorilib izga qo`yiladi va ob-havo vaqtiga qarab taxminan 10- 20 minutdan so`ng uni olib, turli loy va boshqa predmetlardan tozalanadi. Ikkinchi usuli qatlamlash deyiladi. Bunda quruq gips namlangan iz ustida bir qatlam sepiladi, gips bir oz qotgandan so`ng ikkinchi qatlam sepiladi va shu tariqa istalgan qalinlik hosil qilinib olinadi.

So`nggi vaqtlarda izlardan mikrorelyefi saqlangan nusxalar olishda yangi kimyoviy materiallardan foydalanila boshlandi. Bu materiallardan biri polimer hisoblanadi. Bu polimer silikon pasta “K” nomi bilan yurgiziladi. Pasta “K” - tez quruvchan, kul rang, har qanday yuzada yaxshi joylanadigan xususiyatga ega. Pastaning qo`yilib qolishini tezlatish maqsadida yuz qism pastaga 7-10 qism katalizator qo`shiladi. Ayrim hajmli izlardan nusxalar olishda plastilindan ham foydalanish mumkin. Ammo plastilin yopishqoq bo`lgani uchun uni glitserin yoki vazelin bilan yumshatib keyin izdan nusxa ko`chirib olinadi. 7.Trasologik ekspertiza hal qiladigan masalalar Sud trasologik ekspertizasi kriminalistik ekspertizaning bir turi hisoblanadi. Trasologik ekspertiza yordamida turli-tuman masalalar hal etilishi mumkin. Shulardan eng muhimi iz hosil qiluvchi obyekt va uni qoldirgan izi bo`yicha individual identifikatsiya qilishdir. Sud trasologik ekspertizasining obyektlari bo`lib qo`l, oyoq, buzish qurollari, transport vositalari va boshqa izlar hisoblanadi. Sud trasologik ekspertizasi quyidagi turlarga bo`linadi: daktiloskopik ekspertiza; oyoq (poyabzal) izlari bo`yicha o`tkaziladigan ekspertiza; buzish qurollari va uskunalardan qoladigan izlar bo`yicha o`tkaziladigan ekspertiza; transport vositalaridan qoladigan izlar bo`yicha o`tkaziladigan ekspertiza; tishlardan qoladigan izlar bo`yicha o`tkaziladigan ekspertiza; bo`laklardan bir butunlikni aniqlash bo`yicha o`tkaziladigan ekspertiza. Daktiloskopik ekspertizasi hodisa joyida barmoq izlari qoldirgan shaxs, iz hosil bo`lgan vaqt va sharoitni aniqlash imkoniyatini beradi. Daktiloskopik ekspertizaning obyektlariga quyidagilar kiradi: barmoq izlari qoldirgan predmetlar yoki ularning qismlari; ko`zga xira ko`rinadigan barmoq izlari mavjud bo`lgan predmetlar;

daktiloskopik plyonkaga ko`chirib olingan barmoq izlari; predmetlardagi izlarning keng ko`lamli olingan fotosurati; barmoq izlardan olingan gipslik nusxalar; jinoyat ishining boshqa materiallari (bayonnomalar, dastlabki ekspertiza xulosasi); taqqoslab tekshirish uchun gumon qilinganning barmoqlaridan olingan nusxalar. Oyoq (poyabzal) izlari bo`yicha o`tkaziladigan ekspertizada hodisa joyida iz qoldirgan shaxs va uning ayrim xususiyatlari (bo`yi, yoshi va h.q.) aniqlanadi. Bu turdagi ekspertizaning obyektlari bo`lib quyidagilar hisoblanadi: u yoki bu predmetda qoldirilgan yuzaki oyoq izlaridan daktiloskopik plyonkaga ko`chirib olingan nusxalar; botiq oyoq izlaridan olingan gips nusxalar; oyoq izlari olingan fotosurat; jinoyat ishi materiallari; gumon qilingandan olingan poyabzal; agar hodisa joyida paypoq izi topilgan bo`lsa, gumon qilingandan olingan paypoqlar; agar hodisa joyida yalang oyoq izi topilib, undan gipslik nusxalar olingan bo`lsa, gumon qilingan shaxs oyog`ining 2-3 nafar eksperimental nusxasi. Buzish qurollaridan qoladigan izlar bo`yicha o`tkaziladigan ekspertizada hodisa joyida qoldirilgan izlar, buzish qurollari va uskunalarni identifikatsiya qilish, hamda sud trasologiyasi bo`yicha mavjud bo`lgan maxsus bilimga asoslanib izlarning hosil bo`lish mexanizmi aniqlanadi: - buzish qurollari izlari mavjud bo`lgan predmet yoki uning bir qismi; hodisa joyidan topilgan izlardan olingan nusxa; iz topilgan predmet va izning fotosurati; hodisa joyidan topilgan yoki gumon qilingan shaxsdan olingan buzish qurollari; hodisa joyini ko`zdan kechirish bayonnomasi.

Transport vositalaridan qoldirilgan izlar bo`yicha o`tkaziladigan ekspertizada yo`l transport hodisasida ishtirok etgan transport identifikatsiya qilinadi. Uni sodir etish holatini va sud trasologiyasi, sud avtotexnikasi bo`yicha maxsus bilimga asoslanib hodisa mexanizmini aniqlash hisoblanadi. Ekspertizaning obyektlariga quyidagilar kiradi: - transport vositasi yoki uning qismlari; - transport vositasining hodisa joyidan topilgan qismlari (gayka, singan oyna bo`laklari va boshqalar); odamni bosib ketish hodisasi sodir etilgan taqdirda, jabrlanuvchining kiyimi; - hodisa joyida mavjud bo`lgan izlardan olingan gipslik nusxa; - fotosuratlar; - jinoyat ishi materiallari; - tekshirilayotgan transport vositasining g`ildiragidan qog`oz yoki gazmolga olingan nusxalar; - hodisa joyidan topilgan transport vositasidan olingan qismlar. Tishlardan qoladigan izlar bo`yicha o`tkaziladigan ekspertizada hodisa joyidan topilgan turli obyektlarda (jabrlanuvchining tanasida, oziq-ovqatlarda, sigareta qoldiqlarida) qoldirilgan izlari orqali shaxs identifikatsiya qilinadi. Bo`laklardan bir butunlikni aniqlash bo`yicha o`tkaziladigan ekspertizada hodisa joyidan topilgan obyekt bo`lakchalari aniqlanadi. Hodisa joyidan topilgan bir tusdagi predmetga oid barcha bo`lakchalar ekspertiza obyektlari bo`lib hisoblanadi. Masalan, yirtib tashlangan qo`lyozma bo`lakchalari, bo`laklab tashlangan odam tanasi. Bu bo`lakchalar bir-biri bilan taqqoslab tekshirilib bir obyektga tegishli ekanligi aniqlanadi. Sud trasologik ekspertizasi hal etadigan masalalarni uch guruhga bo`lib o`rganish mumkin. 1. Izlarning hosil bo`lish mexanizmini aniqlash. Bu ekspertizaning mustaqil vazifasi hisoblanib, u iz qoldiruvchi va iz qabul qilib oluvchi obyektlarning o`zaro munosabatda bo`lishini o`rganadi. Izlarning hosil bo`lish mexanizmini ko`rsatuvchi belgilarni bevosita iz mavjud bo`lgan obyektning o`zini o`rganish

orqali bilib olish mumkin. Ekspertizaga tekshirilishi lozim bo`lgan obyektlar bilan birga jinoyat ishi materiallari (bayonnoma), fotosuratlar, reja, sxemalar ham yuborilishi maqsadga muvofiqdir. 2. Obyektlarning guruh mansubligini aniqlash. Bunga ekspertizaga yuborilgan predmetlarning umumiy belgilarini tekshirish orqali erishiladi. 3. Obyektlarning individual mansubligini (diagnostikasini) aniqlash. Bu ham trasologik ekspertizaning muhim vazifalaridan biri hisoblanadi. Bunday vazifani hal etishda ekspertlar ekspertizaga yuborilgan har ikkala nusxadagi belgilarni solishtirib tekshirib ma`lum xulosaga keladilar va identifikatsiyaviy vazifani hal etadilar. Sud trasologik ekspertizasini o`tkazish uchun barcha materiallar to`plangandan keyin tergovchi JPKning 180-moddasiga asosan qaror chiqaradi va unda ekspert oldiga qo`yiladigan aniq savollar, ekspertiza tekshiruviga yuboriladigan materiallar ko`rsatiladi. Barcha materiallar ekspertiza o`tkazishga yaroqli va yetarli bo`lishi lozim. Ekspertiza tekshiruvi quyidagi bosqichlardan iborat. 1. Ekspertizaga kelgan obyektlar va ekspert oldiga qo`yilgan savollar bilan tanishib chiqish bosqichi. Bu bosqichda ekspert ekspertizaga yuborilgan materiallarning to`liqligini tekshiradi, uning oldiga qo`yilgan savollar bilan tanishib chiqadi, agar qo`yilgan savollar uning maxsus bilimi doirasidan chetga chiqqan bo`lsa ekspertiza o`tkazilmaydi. 2. Obyektlarni alohida-alohida tekshirish bosqichi. Bu bosqichda ekspert tekshirishga yuborilgan obyektlarning tashqi tuzilish belgilarini va ularning ekspertiza o`tkazishga yaroqliligini aniqlaydi. 3. Solishtirib tekshirish bosqichi. Bu bosqich ekspert tekshiruvining asosiy va muhim bosqichi hisoblanib, unda tekshirilayotgan izlarning o`xshashlik va farq qiluvchi belgilari aniqlanadi va ular baholanadi. Xulosa yozish va uni baholash. Hozirgi vaqtda ekspertlarning ixtiyorida sud-trasologik ekspertizani o`tkazish uchun zarur bo`lgan barcha ilmiy-texnikaviy vositalar va usullar

mavjuddir. Ekspertizani o`tkazishda bevosita ko`z bilan kuzatish, mikroskopik, fotografik, profilografik metodlar keng qo`llanilmoqda. Trasologik obyektlarni tekshirishda hozirgi vaqtda elektron mikroskoplar va hisoblash texnikaviy vositalaridan ham foydalanilmoqda.

O'xshashlar

Kriminalistik identifikatsiya

Kriminalistik ballistika

Kriminalistik ro'yxatga olish

Kriminalistik texnikaning umumiy qoidalari

Kriminalistik taktikaning umumiy qoidalari