Kriminalistik ballistika - Huquqshunoslik - Referatlar

Kriminalistik ballistika

Yuklangan vaqt:

17.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

95.5 KB

Ko'chirib olish

Kriminalistik ballistika Reja: 1. Ballistika tushunchasi va tekshiruv obyektlari 2. O‘q-otish qurollarining turlari va qismlari 3. Otilgan o‘q va gilzalar asosida otish qurolini identifikatsiyalash 4. Otishdan qoladigan jarohatlarni, otish masofasini, o‘qning yo‘nalish tomonini aniqlash 5. Portlovchi moddalarni tekshiruv 6. Sovuq qurollarni tekshirish

Sud ballistikasi kriminalistika texnikasining bir tarmog‘ini tashkil qilib, jinoyat hodisasi bilan bog‘liq bo‘lgan o‘qotar qurollar, o‘q-dorilar, portlatish moddalari, o‘q otishdan, portlatishdan hosil bo‘ladigan o‘zgarishlar, izlar va qoldiq moddalarni tekshirish bilan shug‘ullanadi. Ballistika (grek tilida “ballo” “otaman” so‘zini bildiradi) ning asosiy mohiyatini o‘q (sochma o‘qlar)ning qurol ichidagi va havodagi harakatini o‘rganish tashkil etadi. Kriminalistik ballistikada harbiy ballistika va texnikaning ayrim ta’limotlaridan, hozirgi kun yutuqlarini o‘z vazifasiga moslashtirilgan holda foydalaniladi. Ballistika sohasiga otish qurollarining tuzilishi, turlari, otishdan hosil bo‘ladigan o‘zgarishlar, o‘q-dorilarni (patron, o‘q-gilzalarni) qaysi quroldan otilganligini tekshirish masalalari kiradi. Kriminalistik ballistika fanning boshqa sohalari, ayniqsa trasologiya bilan chambarchas bog‘liqdir. Otishdan hosil bo‘ladigan o‘q va gilzalardagi izlarning vujudga kelish mexanizmini o‘rganish va tekshirish, trasologiya nazariyasining umumiy ilmiy asoslariga tayanadi. O‘q otishdan hosil bo‘ladigan turli alomat va jarohatlar inson tanasida yuz bersa, ular sud-tibbiyot tekshiruvida obyekt bo‘lib hisoblanadi, boshqa to‘siqlardagi barcha o‘zgarish, jarohatlar kriminalistik ballistika sohasiga tegishlidir. Kriminalistik ballistika tekshiruviga quyidagi obyektlar kiradi: o‘q-otar quroli, unga o‘xshash bo‘lgan moslama va yasama qurollar, qurolning ayrim qismlari, otilgan-otilmagan harbiy snaryadlar, portlovchi moddalar va ularning qoldiq zarrachalari, otishdan hosil bo‘ladigan turli to‘siqlardagi izlar va jarohatlar, alohida otilgan o‘q (snaryad), gilza, sochma o‘q donalari (drob, kartech) va boshqalar. Hodisa joyidan, jabrlanuvchi tanasidan topilgan va olingan o‘q-gilzalar bilan bir qatorda, solishtirib tekshirish uchun eksperimental otishdan hosil qilingan o‘q

va gilza, porox qoldiqlari, sochma o‘q namunalari ham tekshiruv obyektlari qatoriga kiradi. Ballistik tadqiqot o‘tkazish vazifasi quyidagi masalalarni o‘z ichiga oladi. 1. Tasniflashga oid masalalar bular quyidagilardir: o‘q-otar qurollarining tuzilishi bo‘yicha turlari, ularning har bir tur yoki guruhga tegishli bo‘lgan qismlari; o‘q, gilza qanday quroldan otilganligini (aynanlik yoki guruh mansubligini) aniqlash; otish qurollarini, patron, portlovchi moddalar va ularning qismlarini kelib chiqish (ishlab chiqish) usulini aniqlash; otish quroliga o‘xshash buyumlarni otish quroli qatoriga kiritish. 2. Diagnostik masalalar: otish qurolining soz-nosozligi, otishga yaroqli ekanligi va quroldan o‘q o‘z- o‘zidan otilib ketishi mumkinligini aniqlash; 3. Identifikatsiyaviy masalalar: otilgan o‘q va gilza avval bitta patronni tashkil qilganligini aniqlash; o‘q va gilzalar aynan qaysi quroldan otilganligini aniqlash. 4. Otish qurolini qo‘llashdagi turli vaziyatlar: otish sharoiti-holati (joyi, masofasi, o‘qning yo‘nalishi) va boshqa holatlarni aniqlash). O‘q otishdan hosil bo‘ladigan izlar, jarohatlar inson tanasida, kiyimida yuz bersa sud-tibbiyot tekshiruvi bilan bir qatorda kriminalistik tekshiruv ham o‘tkaziladi. Masalan, jabrlanuvchiga o‘tkir kesish-chopish, otish quroli bilan jarohat yetkazilganda uning suyak to‘qimlarida aks etuvchi izlar tibbiyot va kriminalistika sohasidagi mutaxassislarning hamkorligida, ya’ni kompleks ekspertiza o‘tkaziladi. Hozirgi kunda kriminalistik ballistika sohasida muammoli masalalar qatorida quyidagilarni aytib o‘tish joizdir: quroldan o‘q otilgan vaqtini aniq yoki nisbiy belgilash, bir necha o‘qning oldinma-ketin otilganda, qaysilari oldin, qaysi

biri keyinligini, quroldan necha marotaba o‘q-otilganligini aniqlash va boshqa masalalar. Ushbu muammolarning har birini yechilishi alohida uslublar va texnik vositalarni talab qiladi. Ammo keltirilgan masalalar o‘zaro bog‘liqligi sababli ularni bir vaqtning o‘zida kompleks tartibda hal etmoq lozim.

2.O‘q-otish qurollarining turlari va qismlari Tergov va ekspertiza amaliyotida jinoiy maqsadda ishlatiladigan o‘q otish qurollaridan ko‘p hollarda kichik, kalta stvolli qo‘lda otishga mo‘ljallanganlari uchrab turadi. Otish qurolining stvoli (o‘q chiqadigan yo‘li) silliq silindr shaklida bo‘lib boshlanish joyi dasta ustida bo‘lib, chiqish (uchi) dan biroz diametri jihatdan kattaroq bo‘ladi. Bu joyni ballistkada “patronnik” - o‘q bilan gilzaning birgaligini tashkil qiluvchi patronlarning joylashuv joyi ham deyiladi. Otishga tayyorlangan patron stvolning bosh tomonida joylashgan bo‘lib, harbiy holatga keltirilganda patronning gilza ustidagi kapsuli (portlovchi poroxni yondiruvchi qismi) tepki to‘g‘risiga joylashadi. Stvolning uzun va qisqa bo‘lishi quyidagicha: uzun stvollik qurollar (uzunligi 40smdan ortiq bo‘lganlari) o‘rta uzunlikdagi stvollar (20smdan 40smgacha bo‘lgan) va qisqa stvoli qurollar (uzunligi 20smdan qisqa bo‘lganlar). Uzun stvolliklarga harbiy va ov miltiqlari, karabinlar kiradi, o‘rta stvollik qurollar qatoriga turli avtomatlar, jumladan, «Kalashnikov» avtomati-“AK”lar kiradi, qisqa stvollik qurollarga revolver (to‘pponchalar), pistoletlar va ba’zi qo‘lda yasalgan qurollar va qirqmalar (stvolni qisqartirish maqsadida kesilganlari) kiradi. Qo‘lda otishga mo‘ljallangan barcha qurollar ikki guruhga bo‘linadi: stvolning ichki tuzilish jihatidan silliq stvolli va chuqurchali qurollar. Silliq stvolli qurollarga ov miltiqlari (sochma o‘q otishga moslangan), eski ishlab chiqarish to‘xtatilgan shompollik pistoletlar va qo‘lda yasalgan (moslangan) qurollar kiradi. Chuqurchali qurollarning xususiyati - stvolning ichki tuzilishi silliq bo‘lmay stvol devorida aylanma shaklida bo‘lgan ariqchalar mavjud bo‘lib, ular otilgan o‘qni katta kuch bilan siqilib chiqib uzoq masofaga yetishini, aylanma shakli esa o‘qning stvoldan chiqqach mo‘ljalga yo‘nalishini (trayektoriyasini) o‘zgartirmasdan nishonga to‘g‘ri borishini ta’minlaydi. Kriminalistik identifikatsiya uchun stvol ichidagi chuqurchalar oralig‘idagi maydonchalar stvoldan chiqayotgan o‘qning yon qismida tirnalish, sirg‘alish

shaklidagi izlarni hosil qiladi. Bular qurolni identifikatsiya qilish uchun jiddiy ahamiyat kasb etadi. Chuqurchalarning soni turli qurollarda turlichadir: ko‘pchilik qo‘lda otishga mo‘ljallangan pistoletlarda, to‘pponchalarda to‘rtta, ba’zilarida oltita, yettita va kardan kam qo‘rollarda uchraydigani sakkizta chuqurcha bo‘ladi. Chuqurchalarning aylanma yo‘nalishi o‘ng tomonga ba’zilari chap tomonga qaratilgan bo‘ladi. Chuqurchali qurollar guruhiga barcha harbiy, ba’zi sport - o‘quv miltiqlari va qo‘lda ayrim qismlardan yig‘ilgan qurollar kiradi. Stvolning ichki diametri uning “kalibri” deyiladi va mm.da o‘lchanadi. Eng ko‘p uchraydigan qurollar 5,6; 6,35; 7,62; 7,62; 8 va 9 mm.li kalibrga tegishlidir. Qurolning tarkibiy bo‘lgan patronlar (gilza va o‘qlar) ham ana shunday o‘lchovdagi kalibrga ega bo‘lib, tegishli qurollarga moslashgandir. Masalan; Kalashnikov avtomati 7,62-AK; ba’zilari AKM, AKS, AKSU tizimidagilari 5,45 mm.li kalibrga egadirlar. TT (Tokarev), PM (Makarov pistoletlari), APS va PSM qurollari quyidagi xususiyatlari bilan tavsiflanadi: TT- Tulada ishlangan Tokarev pistoleti-7,62 mm.li kalibrli, to‘rtta o‘ng tomonga yo‘nalgan chuqurchali stvolga ega, (magaziniga) sakkizta patron joylashadi va jangovor holatga keltirilishi avtomatlashgan; PM - Makarov pistoleti - zaryadkasi (harbiy holati) avtomatlashgan, 9mm kalibrli, to‘rtta o‘ng tomonga yo‘nalgan, chuq urchali stvoli bor, magazini sakkizta patron sig‘diradi, tepkisi (spuskovoy kurok) ochiq va harakatchan; APS - avtomatlashtirilgan Stechkin pistoleti kalibri 9mm, to‘rt chuqurchali stvol, magaziniga 20ta patron joylashadi. PSM - Lapasheyev, Simarin va Kulikovlar tomonidan ishlangan kichik gabaritli pistolet 5,45 kalibrli to‘rt chuqurchali stvol magaziniga 8 ta patron joylashadi; Revolver (to‘pponcha)-to‘la avtomatlashtirilmagan stvoli to‘rt chuqurchali, patronlar joylashadigan qismi aylanma, dumaloq baraban shaklida bo‘lib, 7 patron kiradigan alohida (skamorasi) uyalari bor, jangavor holatga qul bilan keltiriladi,

otish jarayonida baraban aylanib uyasidagi patron stvolga to‘g‘rilanadi. Tergov va ekspertiza amaliyotida ko‘proq revolverning “Nagan” sistemasidagi turi uchrab turadi, uning kalibri 7,62 mm. Harbiy miltiq va karabinlar uzun stvolli tuzilishi jihatidan bir-biriga o‘xshash bo‘lib, kalibri 7,62 mm. Harbiy holatga keltirilishi qo‘l bilan amalga oshiriladi, zatvorni orqaga tortish bilan patron magazinidan stvolga uzatiladi, magazinga 5ta o‘q joylashadi. Amaliyotda shuningdek, Semenov konstruksiyasi asosida ishlangan SKS avtomatlashgan karabinlar, Dragunovning snayper karabini uchrab turadi. Avtomatlashmagan kalibrli miltiqlarning 5,6 mm.li to‘rtta ba’zi modellarida oltita chuqurcha bo‘lib tuzilish jihatidan harbiy miltiqlarga yaqinroqdir. Silliq stvolli miltiqlar asosan ikki turda bo‘ladi Dastasi bilan stvol qismi buklanadigan va buklanmaydiganlari. Buklanadigan ov miltiqlari bir otar, ikki, ayrim hollarda uch otar, (uch stvolli) bo‘ladi; Ba’zida jinoyatchilar silliq stvolli miltiqlarning stvollarini kesib arralab qisqartiradilar, yashirin olib yurishga moslaydilar. Bular amaliyotda “qirqma” deyiladi. Ulardan otilgan o‘qning tezligi ov miltig‘idan bir muncha pastroq bo‘ladi. Masalan, 16 mm kalibrli ov miltiqlarining stvoli 20mmga qisqartirilgan bo‘lsa o‘qning boshlanish tezligi 11 m/s bo‘ladi. 40 mm.ga qisqartirilgan bo‘lsa, o‘qning stvoldan chiqish tezligi 35-40 m/s ni tashkil qiladi. TOZ-8 tizimidagi miltiqlarning qirqmasi ham shunday xususiyatga ega bo‘ladi. Ba’zida qurolni patronning kalibrga moslab o‘zgartiradilar, masalan, revolverning patron joylashtiradigan uyasini egovlab kengaytiradilar. Amaliyotda gazli va signal (start) qurollarini o‘q otishga moslashtirilgan holatlari ham uchrab turadi. Yasama qurollar bir muncha soddalashtirilgan, silliq stvolli yakka o‘q otishga mo‘ljallab tayyorlanadi. Bular odatda 5,6 mm kalibrli patronlarga moslashgan bo‘ladi. Tashqi ko‘rinishini niqoblash maqsadida ularga turli asbob- buyum (hassaning dastasi, yozish-chizish quroli) shaklini beradilar. Bular “atipichniy”, ya’ni tipik bo‘lmagan otish qurollari deyiladi.

Qo‘lda yasalgan shompollik qurol yakka o‘q otishga moslangan bo‘ladi. Unda o‘q va poroxni shompol bilan stvolga joylashtiradilar, ba’zida ikki, uch marta otishga mo‘ljallanganlari ham uchrab turadi. Ular 5,6 mm kalibrli patronlarga moslashgan bo‘ladi. Otish qurollarining ayrim qismlari patron ularda turli izlar hosil qiladi: izlar qurolni otishga hozirlashda, magazindan patron stvolga uzatilganda, tepki kapsulga zarba berishganda porox gazining bosimi (kuchi) o‘qni stvoldan itarib chiqarganda, o‘qdan ajralgan gilza orqaga harakat qilib qaytarish (otrajatel) qismiga urilganda qoladi. Otilgan gilzada magazin prujinalaridan, tepkidan, gilzani chiqarib tashlash ilgagidan izlar hosil bo‘ladi. Otilgan o‘qda esa stvolning ichki qismidagi chuqurchalarning oraliq maydonchasidan tirnalish shaklida izlar hosil bo‘ladi. Hozirgi kunda ishlatiladigan barcha harbiy patronlarning tarkibini gilza, kapsul, porox zaryadi va o‘q tashkil qiladi. Ov miltiqlarining patronida porox bilan sochma o‘q aralashib ketmasligi uchun ularning orasiga ajratgich (prokladka) va o‘qning ustidan namatgacha (pij) qoplamalari ishlatiladi. Gilzalar temir va latun metalidan tayyorlanadi, ov miltiqlari uchun qog‘oz- kartondan ham ishlanadi, pastki qismini metal, ustki devorini esa karton tashkil qiladi. Gilzaning bosh qismi o‘q joylashadigan joyi, devori va ostki qismi asosida identifikatsiya qilib, qurolning qaysi guruhga mansubligi va aynanligini aniqlash mumkin. Hodisa joyidan topilgan o‘q va gilzani ko‘zdan kechirish natijasida ular qanday modeldagi quroldan otilganligini aniqlash mumkin. So‘ngra shubhali qurol topilgan taqdirda identifikatsiya o‘tkazilib mazkur qurolning aynanligi, ya’ni otilgan o‘q va gilza «ana shu quroldan otilganmi» degan masala hal etiladi. Qurolning o‘zi topilmagan hollarda o‘qning qanday patron turiga tegishli ekanligi, umumiy tuzilishi, shakli, og‘irligi, qanday metalldan yasalganligi, gilzaga qanday uslubda biriktirilganligi va boshqalar aniqlanadi. Otilgan gilzaning ham umumiy shakli bosh qismi va asoslarini tuzilishi, o‘lchovi (diametri va uzunligi) bosh qismining ichki o‘lchovi, og‘irligi, markirovka belgilari va boshqalarni kuzatish bilan qanday turdagi quroldan

otilganligi haqida fikr yuritiladi shubhalangan qurolni izlashda qidirish doirasini ancha qisqartiradi, yengillashtiradi. Silliq stvolli qurollarga mo‘ljallangan sochma o‘qning ayrim donalari (drob, kartech) topilgan taqdirda, ularning zavodda yoki qo‘lda ishlanganligi, qanday usulda tayyorlanganligi shakllari, og‘irligi, kimyoviy tarkibini spektografik xususiyatlarini aniqlanadi. Bu masala tekshirilayotgan sochma o‘qning guruh mansubligini aniqlash bilan birga xar xil joylarda topilgan bir necha o‘q donalarining bir manbaga tegishli ekanligini ham aniqlash mumkin bo‘ladi. Ov miltiqlariga mo‘ljallangan patronlarning qoplamasini tekshirib, patronning kalibri, qanday materialdan ishlanganligi, ishlanish uslubi va boshqalari aniqlanadi. Qoplamalar uy sharoitida qo‘lda yasalganda uning materialiga (qog‘oz, karton, jun, namat) kabi o‘xshash materiallar va ularning bo‘laklari bir xil joylarda topilgan taqdirda trasologik tekshiruv ham o‘tkazilishi mumkin. 3. Otilgan o‘q va gilzalar asosida otishqurolini identifikatsiyalash Qurollarni identifikatsiya qilishning ilmiy asoslari qurolning iz hosil qiladigan qismlari, otilgan o‘q va gilzalarning iz aks ettiradigan ustki tuzilishlari individuallik xususiyatiga ega ekanligidadir. Individual tashqi tuzilish xususiyati stvolning ichki tuzilishidagi chuqurcha oraliqlariga ham xos bo‘lib, o‘q stvoldan chiqish jarayonida siqilib, sirg‘alib ana shu individual tashqi tuzilish (mikrorelf)ni o‘zida aks ettiradi. Patronning gilza qismida esa uni otishga hozirlash paytida, so‘ngra bevosita otish chog‘ida turli izlar aks etadi. Ularning umumiy o‘lchovi, shakli birinchi navbatda qurolning qaysi guruhga mansubligini aniqlashga yordam beradi. Umumiy belgilari bilan bir qatorda mikrorelfni ifoda etuvchi xususiy belgilar yig‘indisi esa identifikatsiya o‘tkazishga asos bo‘ladi. Otilgan o‘q va gilzalar asosida o‘tkaziladigan tadqiqot hodisa joyida topilgan o‘q va gilzalarni umumiy belgi-xususiyatlarini o‘rganishdan

boshlanadi. So‘ngra ulardagi izlarni qurolning muayyan qismi bilan solishtiriladi. Ko‘p hollarda solishtirib tekshirish uchun shubhalangan quroldan eksperimental otish yo‘li bilan namuna o‘q va gilza olinadi. Shundan so‘ng ulardagi izlar - alomatlar o‘zaro solishtirib tekshiriladi. Eksperimental o‘q otishni maxsus tayyorlangan paxtada, suv va boshqa sun’iy to‘siqlarda amalga oshiriladi. Bunda o‘qning tezlik harakati to‘siqda susayadi va hosil bo‘ladigan izlar o‘zgarmaydi. Qurollarni tadqiq qilishda va solishtirib tekshirishda bir necha uslublar qo‘llaniladi. Bu ish eng qulay va ko‘proq ishlatiladigan uslubiy solishtirib tekshirishga moslangan mikroskop yordamida amalga oshiriladi. MSK, DMS, LEKA mikroskoplari mayda obyektlar, xususan qurolning ayrim qismlari, tekshiriluvchi va namuna obyektlaridagi izlarni yonma-yon joylashtirib yagona kuzatuv maydonida tekshiruvga mo‘ljallangan. Kuzatish va tekshirish jarayonida tekshirilayotgan obyektlarni turli belgilarini uzunlik, kenglik va boshqa holatlarini imkonini beradi. Shu bilan birga obyektlarning ayrim holatlarini fotosuratga olish bilan bir yo‘la kimyoviy tarkibini spektografik tahlil qilish mumkin. Otish qurollarining ayrim qismlarini, patronning gilza, o‘q, sochma o‘q donalari, porox va boshqa obyektlarning spektografik tahlili hodisa joyida topilgan qismlar bilan shubhalanilgan o‘xshash modda va ashyolarni guruh va turdosh mansubligini aniqlashda keng qo‘llaniladigan uslubdir. Sochma o‘qlarning ayrim qismlari hodisa joyida yoki boshqa joylarda topilganda ularni yasalishi, materiali, saqlanish sharoitlari, alomatlari kabi belgilari yig‘indisi asosida ikki har xil joyda topilgan sochma o‘q donalarining manbai bitta ekanligi aniqlanadi. Bu dentifikatsiya o‘tkazishning boshlang‘ich bosqichi bo‘lib, guruh mansubligi va aynanlik haqidagi xulosaga zamin tayyorlaydi. Ballistika ekspertizasiga yuboriladigan qurol, topilgan joyida ko‘zdan kechiriladi, uning umumiy holati bayonnomada qayd etiladi, qurolni holati o‘zgarmay maxsus rasmiylashtirish qoidalariga rioya qilgan holda amalga oshiriladi. Qurol zaryadlangan, jangovor holatga keltirilgan bo‘lsa, undagi patron chiqarib olinadi, magazinda nechta patron borligi qayd etiladi. Qurolning umumiy ko‘rinishi, turi,

markirovkasi unda izlar, moddalar mavjudligi, va boshqa ko‘rinarli alomatlari bayonnomada batafsil qayd etiladi. Qurolni otishga yaroqli-yaroqsiz ekanligini tekshirish uchun uni qismlarga ajratib ko‘zdan kechirish qat’iyan man etiladi, chunki ekspertiza tekshiruviga ahamiyatli bo‘lgan izlarni yaroqsiz qilib qo‘yish xavfi bo‘ladi. Ekspertiza o‘tkazish uchun ahamiyatli bo‘lgan turli to‘siqlardagi o‘q otishdan hosil bo‘lgan (o‘zgarish, jarohatlar) izlarni ko‘zdan kechirishda shu sohadagi mutaxassisni taklif etish va ishni uning ishtirokida amalga oshirish maqsadga muvofiqdir. Otish natijasida patrondan ajralib chiqqan o‘q, quyma yoki sochma donalari, chala kuygan turli qismlari ekspertizaga alohida-alohida taxlab yuboriladi. 4. Otishdan qoladigan jarohatlarni, otish masofasini, o‘qning yo‘nalish tomonini aniqlash Otishdan qoladigan jarohatlar turli to‘siqlarda, masofasi va yo‘nalishi bo‘yicha turli izlarni hosil qiladi. Amaliyotda o‘q to‘siq qalinligini teshib o‘tishi, ichki qismida qolishi yoki qiyalab to‘siqni tirnab o‘tishi hollari uchrab turadi. Teshib o‘tgan jarohatlarda o‘qning to‘siqqa kirish va chiqish joylariga qarab o‘qning to‘siq qatlamida yo‘nalish kanali belgilanadi. O‘qning shikastlash kuchi to‘siq materialining buzi lish, sinish va parchalanish xususiyatlariga bog‘liq. Jismi qattiq bo‘lgan yog‘och, temir, to‘siqlarni o‘q muayyan masofada teshib, o‘tadi. Bu holda teshik diametri o‘qning o‘lchovidan kichik baladi. Mo‘rt materiallarda, g‘isht, shisha kabilarda sinish, parchalanish natijasida jarohat o‘lchovi o‘qning diametridan bir muncha kattaroq bo‘ladi. O‘q matolardan teshib o‘tishida materialning teshilgan joyi kuyib, uzilib ketganligini kuzatish mumkin. O‘q yaqin masofada yoki taqab otilganda matoda kuyish va erish alomatlarini hosil qiladi. Bular stvoldan chiqayotgan poroxning

gazi va o‘qning qizib chug‘ bo‘lib hali sovushiga ulgurmaganligi hisobiga yuz beradi. To‘siqda o‘qdan hosil bo‘lgan izlarni kuzatish va o‘rganish bilan otish masofasini yaqindan otishda hosil bo‘ladigan alomatlarni, o‘qning turi, shakli, kalibri, ishlatilgan porox turini, o‘qning yo‘nalishi, otgan shaxsning qayerdan turib otganligi kabi ma’lumotlarni aniqlash mumkin. Mazkur ma’lumotlarni hodisa joyida tergovchining o‘zi yoki tegishli mutaxassis ishtirokida ko‘zdan kechirish bilan aniqlanadi. Ular ballistik ekspertiza o‘tkazish zarur bo‘lgan holatlar sifatida xizmat qiladi. To‘siqdagi otish jarohatlari bitta yoki bir necha o‘qdan qolganligini, o‘qdan hosil bo‘ladigan kirish-chiqish teshiklari, ularning soni, shakli, o‘lchovi va boshqa belgilarini kuzatish bilan amalga oshiriladi. Otish jarohati atrofida poroxdan qolgan tutunlarni va yonmay qolgan porox zarrachalarini kimyoviy usulda tekshirish porox uning turi (tutunli, tutunsiz) ishlab chiqarilgan zavodning markasi kabi ma’lumotlarini olish mumkin. O‘qning yo‘nalishini aniqlash to‘siqdagi jarohatdan o‘q tekkan nuqtani birlashtirish usuli bilan erishiladi. Eshik, deraza, shishalarning sinig‘i va bo‘laklarning shakli va singan, teshilgan joyning qirg‘oqlari orqali qaysi tomondan o‘q otilganligi ma’lum bo‘ladi. O‘qning uzilgan joyida aylana shaklida darz ketgan chiziqlar va shishaning ustki qatlamini ko‘chishi, o‘qning yo‘nalish tomoniga qaragan bo‘ladi. O‘qning chiqish joyidagi qatlam sirtga qarab, kirish yo‘liga nisbatan biroz kattaroq o‘lchovda yuz beradi. Ikki qavatli rama shishalarida yuqorida ko‘rsatilganidek kirish jarohat teshigi birinchi qavatda kattaroq, ikkinchi qavatda kichikroq radiusda hosil bo‘ladi. Bu holat o‘qning harakati, tezligi, kuchi birinchi qavat to‘siqdan o‘tib susaygani va ikkinchi qavatga urilish kuchi ancha kamayganligi sababli bo‘ladi. Yaqin masofadan otilganda, o‘qning issiqligi, porox gazlarining ta’siri natijasida to‘siqning ustki qismida kuyish alomatlari poroxning tutuni va yonmay qolgan zarrachalari qoladi. Bularni oddiy ko‘z bilan ham ayniqsa rangi oq bo‘lgan materiallarda kuzatish mumkin. Qora va xira rangli to‘siq materiallarni mikroskop

orqali ko‘rish, tekshirish va fotosuratga tushirish mumkin. Shuningdek, ko‘zga ko‘rinmaydigan jumladan, infraqizil nurlarda tekshirish, kimyoviy va elektrokimyoviy va boshqa uslublarni qo‘llash bilan amalga oshiriladi. Otish masofasi “yaqindan turib otilgan” degan tushunchani asoslaydigan belgilar to‘siqdagi erish, yonmay qolgan porox zarrachalarini to‘siq qatlamiga singib qolishi kabi alomatlari mavjud bo‘lgan holda aniqlanadi. Boshqa hollarda otish masofasi, ya’ni stvolning oxirgi o‘q chiqadigan joyidan to‘siqqacha bo‘lgan o‘lchovi taxminiy belgilanadi. “Yaqin masofa” tushunchasi harbiy qurollar, ov va sport miltiqlari uchun turlichadir. Jumladan, porox gazlaridan hosil bo‘ladigan mexanik va termik alomatlar 5-10 sm., tutuni 30-40 sm da, yonmay qolgan porox zarrachalari to‘siqda saqlanishi 80-100 smgacha kuzatiladi. Ov miltiqlarida tutunli porox ishlatilganda tutun hidi 150-170sm va porox zarrachalari 2-3 metrgacha yetib borishi mumkinligi ma’lumdir. O‘qning otilish joyidan to‘siqqacha bo‘lgan masofani aniqlash uchun, to‘siqdagi otishdan hosil bo‘lgan izlarni eksperimental otishdan hosil qilingan izlar bilan o‘zaro solishtirish usuli qo‘llaniladi. To‘siq qatlamida otishdan singib, saqlanib qolgan moddalarning spektografik analizi yordamida otish masofasini anchayin to‘g‘ri aniqlash mumkindir. Quroldan otish joyi, ya’ni shaxsning qayerdan turib otganligini aniqlash esa o‘qning yo‘nalishi, otish masofasi haqidagi ma’lumotlarning o‘zaro tahlili asosida o‘tkaziladi. Otish masofasi nisbatan uzoq bo‘lmagan hollarda, to‘siqdagi jarohatning kirish yo‘li bo‘yicha to‘g‘ri chiziqni tashkil qiladigan ip va boshqa buyum bilan o‘qning yo‘nalish tomoniga qarab tortiladi va hosil bo‘lgan to‘g‘ri chiziqning davomi bo‘yicha kuzatiladi. Jarohatda kirish va chiqish teshiklari hosil bo‘lgan bo‘lsa, bu yo‘nalish qog‘ozdan yasalgan to‘g‘ri - tekis naychani joylashtirish yo‘li bilan kuzatiladi. O‘qning kirish va chiqish joylari bir-biridan uzoqroq joylashgan bo‘lsa, unday hollarda ip-kanop yoki sim yordamida ular birlashtirilib, yo‘nalishi bo‘yicha ichki qismiga joylashtirish bilan o‘q yo‘nalishini qarama-qarshi tomoniga qarab kuzatiladi.

Silliq stvolli qurollarni identifikatsiya qilish imkoni asosan ulardagi otilgan patron va gilza yordamida o‘tkaziladi. Otilgan snaryadda silliq stvolning indiviual xususiyatlari aks etmaganligi tufayli ularga nisbatan guruh - tur mansubligini aniqlash bilan cheklaniladi. Mazkur qurollardan yetkazilgan jarohatlarni tekshirish, otish masofasi, o‘qning yo‘nalishi, otish joyi kabilarni aniqlashda yuqorida keltirilgan uslublardan foydalanish mumkin.

5.Portlovchi moddalarni tekshiruv Portlovchi moddalar va ulardan yasalgan qurilmalarni tadqiq qilish tobora ko‘proq uchramoqda. Bu vazifani bajarish maxsus bilim, uslub va texnika vositalarini talab qiladi. Mazkur ekspertiza hal qiladigan masalalar asosan uch turda bo‘ladi. Birinchi guruhni portlovchi moddalar, ular qo‘llanilga joy, portlashdan qolgan izlarni aniqlashni tashkil qiladi. Ikkinchi turdagi vazifalar portlatish qurilmalarining tuzilishi, ishlatilgan portlovchi moddaning turi, miqdori, portlatish vositasi va uslubi hamda boshqa tasvirlovchi xususiyatlarini aniqlashdan iboratdir. Uchinchi guruh vazifalariga quyidagilar kiradi: - portlatish uchun tayyorgarlik ko‘rilganlik holatini aniqlash; - portlatish oqibatlari yoki yuz berishi mumkin bo‘lgan oqibatlarni belgilash; - hodisa joyining portlatishdan avvalgi holatini tiklash; - portlatish qurilmasi o‘rnatilgan joyni aniqlash; - portlovchi moddalarning o‘z-o‘zidan o‘t olishi mumkinligini aniqlash; - bir necha joylarda har xil vaqtlarda sodir bo‘lgan portlatishlarning o‘zaro o‘xshashligi - bog‘liqligini aniqlash; - ekspertizaga yuborilgan, obyektlarda portlatish moddalarning qoldiqlari mavjudmi, agar bor bo‘lsa ularning turi, hususiyati va ishlatish sohasi; - portlatish qurilmasi va uning qismlarini tayyorlash va ishlatish usluji; - portlatish qurilmasini o‘t oldirish usuli va uni amalga oshirishning oldinma-ketinligi; - portlatilgan trotilning hajmiga ko‘ra portlash kuchi; - portlatish qurilmasi sanoat ishlab chiqarishida tayyorlangan bo‘lsa, uning turi, markasi (artilleriya snaryadi, mina, granat yoki yasama vositalar); - portlatish qurilmasi qo‘lda yasalgan bo‘lsa, uni bajargan shaxsning bu sohadagi mutaxassislik malakasi.

Mazkur portlash moddalari turkumiga tutunsiz yonadigan poroxlar (masalan, peraksinil, nitroglitserin) va tutunli poroxlar kiradi. Shuni eslatib o‘tish joizki, dutsiz yonadigan poroxlarning ba’zi turlari uning detonatsiya kuchi (yonish tezligi) ularning qoplamaga joylanish va birlamchi portlovchi moddaning kuchiga bog‘liq ravishda bir necha km/sekni tashkil qilishi mumkin. Dutli poroxlarning yonish tezligi yopiq qoplama hajmiga joylashtirilgan bo‘lsa, maksimal darajasi 400 m|s ni tashkil etadi. Pirotexnik qo‘shilma moddalar tarkibini turli mexanik aralashmalar, achitqich, yonilg‘i, ularni bog‘lovchi moddalar tashkil qiladi. Bular asosan yorug‘lik tovushi va tutun effektlarini hosil qilishga mo‘ljallangan vositalardir. Mazkur moddalar yonish tezligi mm bo‘lagidan bir necha sm|sek.ni tashkil etadi, shuning uchun ularning portlash kuchi minimal darajaga egadir. Lekin ba’zi xlorat, perxlorat, pirotexnik birikmalari va shuningdek, brizantli portlovchi moddalarning qo‘shilmalari mavjud bo‘lgan birikmalar ma’lum sharoitlarda kuchli detonatsiyaga aylanib ketishi mumkin. Mazkur perotexnik birikmalar berk va mahkam bo‘lgan qoplama hajmiga joylashtirilgan hollarda ularning yonish, o‘t olish tezligi bir muncha yuqorilashtirilganligi kuzatilgan. Portlash qurilmasi deganda maxsus ishlangan va ma’lum sharoitlarda portlash qobiliyatiga ega bo‘lgan turli qurilmalar tushuniladi. Bular ishlanishi va tuzilishi bo‘yicha sanoatda yoki qo‘lda tayyorlangan bo‘ladi. Portlatish qurilma (moslama)larning birorta qismi qo‘lda yasalgan yoki ayrim qismlari sanoat normalari belgilangan tartibdan tashqari usulda yig‘ilgan bo‘lsa, yasama qurilmalar bo‘lib hisoblanadi. Pirotexnik ekspertiza obyektlariga: detonator kapsullari, elektr-detonatorlar, olov o‘tkazuvchi shnurlar, qo‘l granatalari, shuningdek, trotil shashkalari, ammonit zaryadlari, portlovchi paketlar kiradi. Portlovchi moddalardan qolgan izlarni tadqiq etishda asosan analitik reaksiya va yupqa qatlamli yohud gaz xromotografiya uslublari qo‘llaniladi. Pirotexnik qo‘shilmalar tarkibiga kiruvchi moddalarning turini aniqlash uchun elementli spektral va mikrospektral uslublardan foydalaniladi.

Hal etiladigan ba’zi masalalar kompleks xarakterga ega bo‘lib, ulardan olinadigan ma’lumot - natijalar, mutaxassisning amaliy tajribasiga, mutaxassislik malakasiga bog‘liqdir. 6.Sovuq qurollarni tekshirish Sovuq qurollarni yasash, olib yurish va sotish uchun amaldagi jinoyat qonunida javobgarlik ko‘rsatilmagan, lekin sovuq qurol yordamida sodir qilingan jinoyatlarni tasniflash muhim bo‘lib, tegishli ekspertiza tayinlashga zarurat tug‘iladi. Sovuq qurollar ko‘p hollarda qotillik, badanga shikast yetkazish, banditizm, bosqinchilik, ommaviy tartibsizlik va bezorilik jinoyatlarini sodir etilganda qo‘llaniladi. Ko‘rsatilgan jinoyatlarning ba’zilarida qo‘llanilgan yoki qo‘llash tahdidi mavjud bo‘lgan hollarda (bosqinchilik, banditizm kabi) jinoiy javobgarlikni og‘irlashtiruvchi holat bo‘lib hisoblanadi. Jinoyatni sodir qilishda otish va sovuq qurollardan tashqari, turli predmetlar, jinoyat quroli tarzida ishlatiladi, bu holda ishlatilgan qurol sovuq qurollar qatoriga kirmaydi va ekspertiza tayinlashga ham asos bo‘lmaydi. Sovuq qurollar maxsus jinoiy maqsad uchun tayyorlangan (yasalgan) bo‘lib, ular jinoyatni sodir qilishda shikast yetkazish yoki o‘zini himoya qilish uchun qo‘llaniladi. Sovuq qurollarni tuzilishi, o‘lchovlari shakli bo‘yicha ro‘zg‘orda ishlatiladigan asbob-uskunalardan farq qiladi. Shakliga va tuzilishiga ko‘ra ular sanchiluvchi, kesuvchi, chopuvchi, sanchilib kesuvchi, sanchilib chopuvchi, majag‘lovchi va murakkab bo‘lishi mumkin. Sovuq qurollar ishlatilishida ko‘zlangan maqsadiga ko‘ra jangovor, harbiy va fuqarolik ovchilar uchun mo‘ljallangan baladi., harbiy sovuq qurollar asosan inson tanasiga jarohat yetkazishga mo‘ljallangan. Ular asosan qo‘shinlarning qo‘l jangida ishlatiladi (qilichning barcha turlari, shtiklar, desant pichoqlari va b).

Ovchilik qurollariga: milliy pichoqlar, xanjar va hokazolar kiradi. Bular ovda hayvonlarni tutishda, jarohatlashda, shilishda va boshqa yordamchi ishlarda qo‘llaniladi. Sport olamida ishlatiladigan qurollar: shtiklar, shpaga, rapira, qilich, espandrlar, o‘zining egiluvchanligi, uchining to‘mtoqligi bilan jarohat yetkazish xususiyatiga ega emas. Shuning uchun ular sovuq qurollar qatoriga kirmaydilar. Ishlanishi (tayyorlanishi) nuqtai nazaridan sovuq qurollar uch guruhni tashkil qiladi: zavodda, hunarmandlar tomonidan va qo‘lda yasalgan qurollar. Zavodda, fabrikada, firmada tayyorlanadigan qurollar ma’lum davlat va firmaning standarti asosida va texnik talablarga javob beradigan bo‘ladi. Hunarmandlar ishlab chiqaradigan qurollar texnik va standart talablariga javob bermasada, hunarmandning mutaxassisligi malakasiga binoan ularning milliy, mahalliy tashqi tuzilishi, bezagi va harbiy xususiyatlari bilan zavodda tayyorlanadigan qurollardan qolishmaydi. Sovuq qurollar va ularning g‘iloflari milliy naqshlar, turli hikmatli so‘zlar ba’zida ishlagan usta-hunarmandning ismi- sharifi belgilari bilan bezatiladi. Qo‘lda yasalgan sovuq qurollar ayrim hunarmand bo‘lmagan shaxslar tomonidan qurollarning namunalariga taqlid qilib ishlanadi. Amaliyotda zavodda yoki hunarmandchilik firmalarida ishlangan qurollarni o‘zgartirib qayta ishlanganlari ham uchrab turadi. Sovuq qurollar ekspertizasi asosan ularning qaysi tur va guruhga mansubligini aniqlashdan iborat. Hal qilinadigan masalalar doirasi tekshiriluvchi qurolning texnik holati turdoshligi, aynanligini belgilashdan iboratdir. Sovuq qurollarning texnik holatini aniqlashda quyidagi savollar qo‘yilishi mumkin: qurolning soz yoki nosozligi, agar nosoz bo‘lsa, uni sozlash, soz holatga keltirish mumkinmi? mazkur predmet (narsa-buyum) sovuq qurolmi? tekshiriluvchi predmet sovuq qurollarning qanday turiga, mansub.

Sovuq qurollarni identifikatsiyalash yoki guruhga tegishligini turli ekspertizalar, jumladan, trasologik tekshiruvi yordamida hal qilinadi. Bu vazifa kimyoviy, fizikaviy va texnikaviy usullarni qo‘llash bilan amalga oshiriladi. Hal qilinuvchi savollar quyidagicha bo‘lishi mumkin. Mazkur qurolni tayyorlashda qanday material qo‘llanilgan, tekshirishga yuborilgan material qo‘llanilganmi; qurolni yasashda qanday qolip ishlatilgan; qanday asbob, qurilmalar yordamida bajarilgan? tekshiriluvchi (qurollar)ni tayyorlashda bir xil asbob-uskuna, qurilmalar qo‘llanilganmi? Tekshirishga yuborilgan g‘ilof mazkur qurolning g‘ilofimi? qurolning tashqi qismlarida qanday yozuv, markirovka belgilari bo‘lgan va ular qanday usulda yo‘qotilgan. tekshiruvga yuborilgan bo‘lakcha mazkur qurolning qismi emasmi? Jinoyatni sodir qilishda ishlatilgan sovuq qurollar topilgan joyida (hodisa sodir bo‘lgan, tintuv o‘tkazilgan joylarda) yoki tergovning xizmat xonasida ko‘zdan kechirilib, protsessual qonun normalari asosida rasmiylashtiriladi va jinoyat ishiga ashyoviy dalil sifatida ilova qilinadi. Mazkur tergov harakatini o‘tkazishda zarur bo‘lsa, protsessual qonun nazarda tutgan qoida asosida tegishli mutaxassis taklif etilishi mumkin. Sovuq qurollarni ko‘zdan kechirishda kriminalistikaning kuzatish, o‘lchash va bayon qilish uslublari qo‘llaniladi. Qurolni ko‘zdan kechirishda dastlab uning umumiy tuzilishi va o‘lchoviga e’tibor beriladi, so‘ngra hamma qismlarini mujassamligi, qurolning asosiy qismiga mahkamlanish usuli, qanday materialdan ishlanganligi, rangi, o‘lchovi, qurol damini silliq va o‘tkirligi, uchining shakli, o‘tkirligi, qurol yuzidagi yozuv va boshqa alomatlar aniqlanadi. Quroldagi izlarni, turli modda qoldiqlarini va boshqalarni zararlab, o‘zgartirib qo‘ymaslik uchun uni ko‘zdan kechiruvchi shaxs qo‘llariga oq rezinadan tayyorlangan qo‘lqop kiyish zarur bo‘ladi. Qurolning oldi, orqa va boshqa qismlarini tekshirish uchun uning dastasi va uchidan, ya’ni izlardan xoli bo‘lgan joylaridan ushlab ko‘rish lozim. Sovuq qurollarni jinoiy maqsadda ishlatilganligi natijasida ularda turli izlar: qo‘l, barmoq va boshqa biologik moddalar hosil bo‘ladi, shuning uchun

ekspertizaga yuborishda tegishli yumshoq materialga joylashtirib yuborish lozim. Sovuq qurol ekanligini aniqlashdan oldin undagi izlarga oid tekshiruv sud tibbiyot, biologik, trasologiya va boshqa ekspertizalar o‘tkaziladi. Qaysilari oldin, qaysilari keyingi navbatda tekshirilishi ishning ekspertiza materiali va obyektlariga bog‘liq.

O'xshashlar

Kriminalistik trasologiya

Kriminalistik identifikatsiya

Kriminalistik ro'yxatga olish

Kriminalistik texnikaning umumiy qoidalari

Kriminalistik taktikaning umumiy qoidalari