Ayollar sodir etadigan jinoyatlar va ularning oldini olish - Huquqshunoslik - Referatlar

Ayollar sodir etadigan jinoyatlar va ularning oldini olish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

78 KB

Ko'chirib olish

Ayollar sodir etadigan jinoyatlar va ularning oldini olish Reja: 1. Ayollar jinoyatchiligining umumiy holati, dinamikasi hamda sabablari 2. Ayollar sodir etadigan jinoyatlarning sabablari 3. Ayollar sodir etadigan jinoyatlarning oldini olish

Ayollar jinoyatchiligining umumiy holati, dinamikasi hamda sabablari Umumiy jinoyatchilikda ayollar sodir etadigan jinoiy xatti-harakatlar erkaklar tomonidan sodir etiladigan jinoyatlardan farq qiladi. Shu bois ayollar jinoyati tarqalishining miqyosi, tabiati va oqibati, sodir etish usuli va jinoyat qurolini ma’lum bir vaziyatlarda qo‘llanishi, jinoyat sodir etilishida ishtirok etishdagi o‘rni, jinoyat qurbonini tanlash, maishiy turmush sharoiti kabilarga kriminologiyada alohida e’tibor qaratilgan holda tadqiqot ishlari olib boriladi va zarur tavsiyalar beriladi. Ayollarga xos bo‘lgan jinoyatlar sodir etilishining sabablarini bilish, avvalo, ularning ijtimoiy taraqqiyotda tutgan o‘rni, vazifalari, biologik va psixologik xususiyatlarini bilishni taqozo etadi. Hech shubha yo‘qki, ayollarning jamiyatda tutgan o‘rni, turmush tarzi davriy o‘zgarishlarga uchrab turadi. Bu esa, o‘z navbatida, ularning shaxsiy sifatlarini ham o‘zgarib turishiga ta’sir etadi. Binobarin, ayollarga xos bo‘lgan jinoyatlarning sodir etilishi ijtimoiy hayot ta’sirida ham shaklan, ham mazmunan o‘zgarib boradi. Hozirgi kunda ayollar sodir etayotgan jinoyatlarga kriminologiya nuqtai nazaridan yonda- shilsa, ularning sodir etilishida bir qator sabablar mavjudligi oydinlashadi. Masalan, bugungi kunda ayollar tomonidan sodir etiladigan o‘zgalar mulkini o‘g‘irlash (ayollar sodir etayotgan umumiy jinoyatlarning 19 %) jinoyatlari ko‘plab kuzatilmoqda. Shuningdek, ular tomonidan sodir etilgan umumiy jinoyatlar tarkibida o‘g‘rilik (8 %), xizmat mavqeini suiiste’mol qilish orqali o‘zlashtirish (11-13 %), xaridorni aldash (13-14 %), spirtli ichimliklarni g‘ayriqonuniy tayyorlash va sotish hamda narkotik vositalar bilan bog‘liq jinoyatlardagi ishtirokchilik (3-5 %)larni ko‘rish mumkin. Ayollar tomonidan o‘zgalar mulkini talonchilik, bosqinchilik, firibgarlik va ko‘p miqdorda o‘zlashtirish bilan bog‘liq jinoyatlar nisbatan kam uchraydi. Ammo sanab o‘tilgan jinoyatlarning sodir etilishida ayollarning ishtirok etishi oshganligini ko‘rish mumkin. Mulkni talon-toroj qilish ko‘p hollarda ularning mulk bilan bog‘liq vazifalarni bajarishlarida yuzaga keladi. Sodir etilishining hududiy miqyosi bo‘yicha

baholansa, shaharlarda sodir etilgan barcha jinoyatlarning uchdan ikkisini tashkil etadi. Qishloq joylarda esa bu ko‘rsatkich nisbatan kam. Xaridorlarni aldash jinoyatlari ayollar o‘rtasida ko‘proq kuzatiladi. Buning asosiy sababi ayollarning savdo, tijorat, umumiy ovqatlanish shoxobchalarida, aholiga xizmat ko‘rsatish va moddiy-texnika ta’minotini amalga oshirish yo‘nalishlarida ko‘plab xizmat qilishlaridir. Shunisi ajablanarliki, javobgarlikka tortilgan ayollarning asosiy qismini yoshlar tashkil etadi. Shu bilan birga, davlatlararo tijorat ishlarida band bo‘lgan ayollarning ko‘payishi ham bu yo‘nalishda, ya’ni mulk bilan bog‘liq jinoyatlarning sodir etilishida ularning ishtiroki oshganligini ko‘rsatmoqda. Mansabni suiiste’mol qilish jinoyatlarining tahlilidan ma’lum bo‘ladiki, muqaddam bu yo‘nalishda, aytaylik pora olish-berishda ayollarning ishtiroki ko‘p bo‘lgan bo‘lsa, hozirda ko‘pchilik ayollar aynan pora olish jinoyati bilan ayblanmoqda. Bu ayollarning ijtimoiy hayotdagi faolligi oqibatidir. Hozirgi kunda sud-huquq, tergov sohalarida ham ayollar ko‘proq xizmat qilmoqdalar. Nima bo‘lganda ham mansab bilan bog‘liq jinoyatlarning ayollar tomonidan sodir etilishi sezilarli darajada oshgan. Ayniqsa, bu holat tijorat-bank ishlarini tashkil etish yo‘nalishlarida ko‘proq kuzatilmoqda. Keyingi yillar davomida ayollar tomonidan o‘zgalar mulkini o‘g‘irlash jinoyatlari oshib borishi kuzatilmoqda. Fuqarolarning shaxsiy mulklari hamda xususiy mulkni o‘g‘irlash ayollar tomonidan sodir etilishi achinarli holdir. Fuqarolar mulkini o‘g‘irlash ko‘rsatilgan vaqt oralig‘ida qariyb 17 20 %ga oshgan. Boshqacha aytganda har besh jinoyatdan birida ayollar o‘g‘rilik sodir etgan. Davlat va jamiyat mulkiga tajovuz qilishda ayollar ishtiroki turli yillarda 5-8 % o‘sgan. Aytib o‘tilganidek, o‘g‘rilik jinoyatlarini aksariyati ayollar tomonidan shaharlarda sodir etilgan. Yana bir e’tiborli tomoni shundaki, o‘g‘rilik sodir etgan ayollar (darbadarlarni ham hisobga olganda) muqaddam sudlangan shaxslardir. Ayollarga ko‘p hollarda temir yo‘l transportlari va uy-joylarda o‘g‘rilik qilish xosdir. Shu bilan birga, kissavurlik jinoyatlari amalga oshirilishida ayollar ko‘pincha ishtirokchi sifatida jinoyatga qo‘shiladilar. Keyingi payt- larda

ayollarning turli uyushgan guruhlar tarkibiga kirish hollari ham ko‘plab kuzatilmoqda. Uy-joylarda o‘g‘rilik sodir etilishida ular asosan yo‘nal- tiruvchi, razvedka ishlarini bajaruvchi va to‘g‘ridan-to‘g‘ri bajaruvchi vazifasini ham amalga oshiradilar. Ayollar tomonidan qasddan va kuch ishlatish orqali sodir etiladigan jinoyatlar ham oshganligini ta’kidlash joiz. Jinoyatchi ayollar safida 1 %ga yaqinlari odam o‘ldirish va suiqasd jinoyatlarini sodir etganlar, yana 1 % tan jarohati yetkazish, 3 % jinoyatlarda ayollar talonchilik, bosqinchilik sodir etganliklari aniqlangan. Agar umumiy jinoyatlar miqdoridan kelib chiqadigan bo‘lsak, qotillik jinoyatlarining 7-8 % ayollarga to‘g‘ri keladi va ajablanarlisi shundaki, bu ko‘rsatkichning oshmaganligi hamda bir xil turganini ko‘rish mumkin. Og‘ir tan jarohati yetkazish 5-7 %, bosqinchilik va talonchilik 16-18 % (bu yerda esa harakat dinamikasi turlichadir)ga oshgan. Eng achinarlisi, nomusga tegish jinoyatlarida ayollarning ishtiroki ko‘plab kuzatilmoqda. Jazoni ijro etish muassasalarida jazoni o‘tash chog‘ida ham ayollar tomonidan jinoyat sodir etilishi uchrab turadi. Masalan, jinoyatlarning kuch ishlatib sodir etilishi har to‘rt ayoldan biriga to‘g‘ri keladi. Jinoyat qonunchiligida faqat ayollarga xos bo‘lgan, ya’ni tug‘ilgan go‘dakni o‘ldirish jinoyati oxirgi yillarda oshib borayotganligini kuzatish mumkin. Taassufki, bu jinoyatga ko‘p hollarda turmushga chiqmagan ayollar qo‘l urmoqda, ularning aksariyati o‘ziga to‘q oilalarda uchramoqda. Bu jinoyatlarning ro‘y berishida erkak aybdor bo‘ladi, biroq ular bilan bog‘liq bu holat ko‘pincha e’tibordan chetda qoladi. Bunday erkaklar ayollarga xushtor yoki qonunsiz birga yashayotgan shaxslar bo‘ladi. Yosh jihatidan ayollarning ko‘p jinoyat sodir etishi asosan o‘tish yoshlilarga (40 %) to‘g‘ri keladi. Bu umumiy holat, biroq bu ko‘rsatkich boshqa yoshdagi ayollar tomonidan sodir etiladigan jinoyatlarning oshishi yoki kamayishi bilan o‘zgarib turadi. Ta’kidlash joizki, demografik nuqtai nazardan aynan 30-40 yoshli ayollarning ko‘pchiligida oila to‘liq yoki qisman (ota-onalardan birining yoki bolalarning

yo‘qligi) buzilgan bo‘ladi. Yana bir jihati, ushbu yoshdagi ayollarning ko‘pchiligi ijtimoiy faol va foydali mehnat bilan band bo‘ladilar. Aksariyat hollarda shu yoshdagi ayollar rahbarlik yoki boshqa mas’uliyatli vazifalarni bajaradilar. Shu bois ular ishlab chiqarishdagi mavjud muhitdan jinoiy maqsadlarda foydalanib, mulkni o‘zlashtirish yoki mansabini suiiste’mol qilish jinoyatlarini sodir etadilar. Aksariyat ayollar jinoyat sodir etgan vaqtlarida turmush qurgan va oilali bo‘ladilar. Jazoni o‘tash jarayonida ko‘pchilik ayollar o‘z oilalarini saqlab qolishga harakat qiladilar. Zero, bunda erkaklarga nisbatan ayollarda turli omillarning ta’siri ko‘pligini ko‘rish mumkin. Ayol jinoyatchilarning shaxsiga xos bo‘lgan yana bir holat, ularning ko‘pchiligi oliy yoki maxsus o‘quv yurtlarini tugatgan mutaxassislardir. Shuning uchun ham bu toifadagi ayollarga, yuqorida aytib o‘tilganidek, asosan xo‘jalik yoki mansab bilan bog‘liq jinoyatlar xos. Biroq 44 % ayollar jinoyat sodir etish vaqtida muqim kasbga ega bo‘lmaganlar. Bundan uy bekasi bo‘lgan ayollar mustasno ekanligiga ham e’tiborga olish lozim. Jismoniy holatlariga ko‘ra jinoyatchi ayollarning salomatliklari ham turlicha bo‘lib, erkaklarnikidan farq qiladi. Tadqiqotlarimizning ko‘rsatishicha, 25 % mahkuma ayollarda turli darajadagi ruhiy chekinishlar mavjud. Bu asosan ichkilikbozlik, giyohvandlik, ruhiyatning buzilishi oqibatidagi xastalik, bosh miya jarohatlari natijasida yuzaga kelgan turli ruhiy xastaliklarning natijasidir. Afsuski, bunday anomal (me’yorida bo‘lmagan) ruhiy holatlar voyaga yetmagan qizlarda ko‘proq uchramoqda, shuningdek, ularning aksariyatida jinsiy xastaliklar ham qayd etilgan. Zotan, har yuz nafar mahkuma qizlardan ikkitasida zaxm, so‘zak kabi og‘ir yuqumli xastaliklar aniqlangan. Psixologiya nuqtai nazaridan qaralganda, ko‘pchilik ayollarda pro filaktik chora-tadbirlarni o‘tkazishga zid bo‘lgan salbiy xislatlar mavjudligi aniqlanmagan. Shuning uchun ham erkaklarga nisbatan ayollar o‘rtasida jinoyat yo‘liga kirmasdan avval zarur profilaktika ishlarini olib borish kutilgan natijani berishi mumkin. Bu retsidivist ayollarga taalluqli emas, albatta. Bu toifadagi jinoyatchilarga ilk profilaktik chora-tadbirlarni emas, balki maxsus profilaktik chora-tadbirlarni

qo‘llash talab etiladi. Ma’lumki, ayollarga xos bo‘lgan yana bir xususiyat o‘zligini namoyish etishdir. Shuning uchun ayollar doimo atrofidagilar ularga baho berishlarini xush ko‘radilar. Jinoyatchi ayollar ham bundan mustasno emas. O‘z shaxsiyatini ustun qo‘yish qaysidir darajada har bir shaxsga xosdir. Biroq o‘zbilarmonlik va o‘ziga bino qo‘yish jinoyatchi ayollarning turmush tarziga ham salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Jinoyatchi ayollar, boshqa ayollar kabi qat’iy, shu bilan birga, tezda arazlash, ruhan tushkunlikka tushish xususiyatlariga egadirlar. Bu esa ular ning jinoyat yo‘liga kirishlarida muhim o‘rin tutadi. Ya’ni ruhiy tushkunlikka tushgan ayol har qanday g‘ayriqonuniy ishlarni amalga oshirishga moyil bo‘ladi. Ayollarni tushkunlik holatidan chiqarishga yordam beruvchi omil- larni inobatga olgan holda profilaktika ishlarini olib borish ijobiy natijalarni berishi mumkin. Ayollar sodir etadigan jinoyatlarning sabablari Hozirgi ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar tahlilining ko‘rsatishicha, ayollar jinoyatchiligining asosiy sabablari quyidagilar bilan uzviy bog‘liq: 1) ular ning ijtimoiy ishlab chiqarishda faol ishtiroki; 2) jamiyatning turli bo‘g‘in- larida ijtimoiy nazoratning susayganligi, jumladan, oila va uning shakl- lanishida o‘ziga xos xususiyatlarning yuzaga kelishi; 3) jamiyatda yuzaga kelgan nomaqbul ziddiyatlar, odamlar o‘rtasida yuzaga kelayotgan bezov- talik va uni keltirib chiqaruvchi turli qarama-qarshiliklar, o‘zaro qasd va dushmanlik holatlari; 4) jamiyat hayot tarziga zid bo‘lgan ichkilikbozlik, giyohvandlik, fohishabozlik, darbadarlik va tilanchilikning o‘sganligi. Ayollarning ijtimoiy-siyosiy jihatdan faollashuvi, jamiyat hayotining turli sohalarida ularning ishtirok etishi oldingi davrlarga nisbatan sezilarli oshdi. Shahar va qishloq o‘rtasidagi migratsiya jarayoni turli mintaqalardagi aholining o‘zaro yaqinlashuvi ham muhim ijtimoiy jadallashuvdan dalolatdir. Aynan shular ayollarni ijtimoiy hayotga, iqtisodiy ishlab chiqarishga, qolaversa, siyosiy soha-

lardagi barcha jarayonlarga ishtirok etishlarining ortishiga olib keldi. Miqdoran olinadigan bo‘lsa, hozirgi paytda ayollar ish bilan band bo‘lgan jami aholining qariyb yarmini tashkil etadi. Ular sog‘liqni saqlash, maorif, madaniyat va san’at, fan va ilmiy tadqiqot, savdo, umumiy ovqatlanish, ta’minot, maishiy xizmat, boshqaruv idoralari, ishlab chiqarish, qolaversa, xususiy tadbirkorlik va biznes sohalarda xizmat qilmoqdalar. Kriminologiya nuqtai nazaridan qaralganda, ayollar bevosita moddiy boyliklar va mulk bilan bog‘liq jarayonlarda ishtirok etishlari bois jinoyat sodir etish holatlarini ham ko‘plab kuzatish mumkin. Biroq bu holatni ayollarning moddiy boyliklar bilan bevosita bog‘liqligi orqali izohlash masalani to‘liq oydinlashtirmaydi. Aynan shu moddiy boyliklarning qim- matligi va oddiy turmushda ularni sotib olish imkoniyatlari yo‘qligi uchun ham ayollar jinoyatga qo‘l urishlarini e’tiborga olish lozim. Sir emaski, bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida yuzaga kelayotgan bir qator iqtisodiy va ijtimoiy qiyinchiliklar, yangi ish joylarini tashkil etish jarayonining sustligi tufayli mehnat taqsimotida ham o‘ziga xos muammolar yuzaga kelmoqda. Aynan mehnat taqsimotida ayollar ishtirokining oshgan- ligi ularni oilaning asosiy boquvchisiga aylanib qolishiga olib kelmoqda. Shuning uchun ham ba’zida savdo- tijorat ishlari bilan band ayollar, erlari bo‘lgani holda, oilani moliyaviy ta’minlashni amalga oshirmoqdalar. Shuningdek, ishlab chiqarishda band bo‘lgan xodimlarni talab darajada tarbiyalamaslik jinoyat sodir etilishiga sabab bo‘lishi mumkin. Mulkni oz- ozdan o‘zlashtirish korxona yoki muassasalardagi shaxslarni ishga jalb qiluvchi omil bo‘lib qolishini ham hisobga olish lozim (ayniqsa, bu qishloq xo‘jaligi mahsulotlari, ommabop tovarlar ishlab chiqaruvchi korxonalarda). Yana bir muhim holat ishlab chiqarishning ko‘p tarmoqlarida ayollar mehnatini tashkil etishdagi kamchiliklarning mavjudligi. Masalan, o‘z vaqtida haq to‘lanmasligi ham o‘ta salbiy holatlarni keltirib chiqarishi mumkin. Ba’zan ayrim korxona va muassasalarda ish vaqti va ish hajmi erkaklar bilan bir xil belgilanadi (ayniqsa, tijorat va tadbirkorlik bilan bog‘liq ishlarda), natijada ayollarning bola

tarbiyasi va dam olishga imkoniyatlari kamayadi. Eng xavflisi, kriminologiya nuqtai nazaridan yondashilsa, bunday vaziyatlarda shaxs ishdan soviydi, bu esa jinoiy yo‘lga kirishiga sabab bo‘ladi. O‘tkazilgan tadqiqotlar ham aynan shuni ko‘rsatmoqda. Ya’ni jinoyat sodir etgan shaxslarning ko‘pchiligi avvalgi ishidan aynan shu sabablar orqali bo‘shagan yoki o‘g‘rilik va tashmachilik bilan shug‘ullangan. Bunday holatlarning yana bir salbiy jihati, og‘ir sharoit natijasida ayollarda qo‘pollik kabi xislatlar yuzaga keladi va, aksincha, tabiat bergan ayollik latofati, ojizalik va onalikka xos xususiyatlari yo‘qoladi. Binobarin, jinoyatchi ayollarga xos bo‘lgan salbiy illatlarning shakllanishi aynan ayollik latofati o‘rnini egallashini unutmaslik kerak. Jinoyatchi ayolga xos bo‘lgan g‘arazgo‘ylik, o‘ch olishga moyillik kabi xislatlarni uning ruhiyatidan chiqarish eng murakkab jarayon ekanligini yodda tutish lozim. Tabiatan ayollarga xos bo‘lgan latofatning yo‘qolishiga ijtimoiy shart- sharoitlar sabab bo‘ladi. Bu umumjahon miqyosidagi muammo sifatida e’tirof etilganligi o‘quvchiga yaxshi ma’lum. Shunday ekan, ayollar jinoyatini yuzaga keltiruvchi aynan shu sabab va muhitni bartaraf etish zarur. Xulosa qiladigan bo‘lsak, hozirgi ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, madaniy yo‘nalishlarda ro‘y berayotgan o‘zgarishlarni inobatga olgan holda ayol larning mehnat, dam olish, oiladagi tarbiya ishlariga shart-sharoit yaratish orqali ular sodir etadigan jinoyatchilikning oldini olishga zarur muhit yaratiladi. Ayollar sodir etadigan jinoyatlarning oldini olish Ayollar sodir etadigan jinoyatlarning oldini olish jinoyatchilik tizimiga kiruvchi boshqa jinoyatlardan ajratilgan holda amalga oshirilishi aslo mumkin emas. Ayollar jinoyatchiligining oldini olishda zarur bo‘lgan shart- sharoit jamiyat hayotidagi mavjud muammolarni bartaraf etish bilan yonma- yon amalga oshirilmog‘i lozim. Ta’kidlash joizki, O‘zbekiston davlat mustaqilligiga erishganidan so‘ng ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy yo‘nalishlardagi davlat siyosati mazmun hamda mohiyatiga ko‘ra tubdan o‘zgardi. Davlat siyosatida bosh omil inson huquqi va

erkinlarini to‘liq ta’minlashga qaratildi. Shu bilan bog‘liq holda amalga oshirilgan sud-huquq tizimidagi islohotlar va, ayniqsa, jinoiy jazolarni erkin- lashtirish, davlatning jinoiy-huquqiy yo‘nalishdagi siyosatining mohiyati ham avvalo shaxs erkinliklarini ta’minlashga qaratilganligi bilan e’tiborga molikdir. Aynan shu siyosat tufayli ayrim toifadagi jinoyatchilar, shu jum ladan, xotin-qizlarga ham jazo tayinlashda butunlay insonparvarlik ruhidagi ta’sir choralarini belgilash joriy qilindi. Eng muhimi, bozor munosabatlariga tayangan holda fuqarolik jamiyatiga o‘tish birinchi navbatda ayollar huquqini ta’minlash va ijtimoiy jihatdan rolini oshirish yangi jamiyat qurishdagi asosiy maqsadlardan biri sifatida belgilanadi. Shundan kelib chiqqan holda ayollar jinoyatchiligining oldini olishdagi barcha profilaktika chora-tadbirlari qonun- chilikdagi yangi talablar asosida qayta ko‘rib chiqilmog‘i va ilmiy-nazariy jihatdan asoslantirilmog‘i lozim. Aytish mumkinki, ayollar jinoyatchiligining oldini olish o‘ziga xos g‘oyaviy va ma’naviy ahamiyatga ham ega. Ayollarning ijtimoiy muhofazasini ta’minlash oilani ham ma’naviy, ham moddiy jihatdan sog‘lomlashtirish va yangi avlodni tarbiyalashni talab darajasida bo‘lishini ta’minlaydi. Ayollar jinoyat sodir etishining oldini olish uchun uning shakllanishiga salbiy ta’sir etuvchi omillarni aniqlash lozim. Bunday omillar esa asosan maishiy turmush va ishlab chiqarishda yuzaga keladi. To‘g‘ri, jamiyatda ma’lum bir vazifaning bajarilishini ta’minlash uchun unga zarur muhit yaratish lozim. Shunday ekan, ayollar jinoyatlariga yo‘l qo‘ymaslik uchun ishlab chiqarish, dam olish, oilaviy yo‘nalishlarda uchraydigan muammolarni yechish katta ahamiyatga ega. Ularni yechmay turib ayollar jinoyatchiligining oldini olishda ijobiy natijalarga erishib bo‘lmaydi. Ma’lumki, maishiy hayotda alohida e’tiborga molik muammo oilani har tomonlama ta’minlash. Aynan oilani mustahkamlash ayollar sodir etadigan juda ko‘p jinoyatlarning oldini olishdagi birinchi qadamdir. Oilada ko‘rsa- tiladigan moliyaviy va moddiy yordamdan tashqari yana bir qator qulayliklar ham yaratilishi kerak. Jumladan, bola tarbiyasi uchun vaqt ajratish, zarur hollarda tibbiy, maishiy- madaniy va boshqa yordamlarni ko‘rsatish, shuningdek, yolg‘iz onalarga ijtimoiy

imtiyozlar berish lozim. Zotan mam lakatimizda ko‘p bolali (uch va undan ortiq) oilalar ko‘pchilikni tashkil etadi. Hozirgi bozor munosabatlari qonuniyatlaridan kelib chiqqan holda bunday oilalarning yetarli daromadga ega bo‘lishini ta’minlash kerak. Bu esa oilaning moddiy ta’minotini yaxshilash va, ayniqsa, bola tarbiyasi uchun zarur sharoitni yuzaga keltiradi. Gap oila xususida borar ekan, aynan oilada qiz bolaning tarbiyasiga alohida e’tibor qaratish lozimligini e’tibordan chetda qoldirmaslik kerak. Qizlarni yoshlikdan latofatli, iffatli qilib tarbiyalash, ayollik xususiyatlarini shakllantirishga erishish darkor. Zotan, erkaklarga xos sifatlarning qiz bola tomonidan egallanishi, ularda rahmsizlik, shafqatsizlik kabi xislatlarning shakllanishiga olib keladi. Qiz bolalarning nazoratsiz, oiladan tashqarida bo‘lishi, tasodifan ko‘cha bolasiga aylanishi yoki ular safiga qo‘shilib qolishi ayniqsa xavflidir . Bu holat kriminogen vaziyatlarining avj olishiga olib keladi. Aynan shunday holatlarda yosh qizlarni alohida maxsus internat, maktab yoki boshqa tarbiya muassasalariga joylashtirish, vasiy tayinlash hamda o‘quv yurtlariga joylashtirish, zarur holatlarda tibbiy yordam ko‘rsatish maqsadga muvofiqdir. Ta’kidlash joizki, bunday yordamga juda ko‘p yolg‘iz qolgan qizlar muhtojlik sezadi. Voyaga yetmagan va ko‘cha bolalariga qo‘shilib qolgan yosh qizlar bo‘yicha olib borilgan tadqiqotlardan ma’lum bo‘lishicha, aksariyat yoshlarda turli ruhiy va jinsiy xastaliklar mavjud. Tabiiyki, bu xastaliklarni to‘liq davolamay turib, ularni to‘g‘ri yo‘lga solish murakkab kechadi. Voyaga yetmaganlarni tarbiyalash va ularga zarur shart-sharoit yaratish bilan birga, ularning faoliyatlari ustida qat’iy nazorat o‘rnatish (ichki ishlar organlari, mahalliy organlar, maorif va tibbiy xodimlar hamda jamoatchilik faollari tomonidan) katta ahamiyatga ega. Nazorat ishlari esa aniq maqsadlarga qaratilishi va cheklovchi yoki taqiqlovchi xususiyatlarga ega bo‘lishi hamda yosh qizlarning ijtimoiy ko‘nikmalardan chetga chiqmasligini, zararli muloqotlardan himoya qilishi, behuda vaqt o‘tkazishi kabilarga yo‘l qo‘yilmasligini ta’minlashi zarur.

Ayollar jinoyatchiligini bartaraf etishda faqat ularning ijtimoiy, iqtisodiy muammolarini yechish bilan cheklanmay, erkaklar (ayniqsa, oilali) orasida ham ma’lum bir tarbiyaviy ishlarini olib borish lozim. Erkaklarning va umuman aholining moddiy ta’minotini oshirish, o‘z navbatida, ayollarning turmush tarzidagi ayrim salbiy illatlarning oldini olishga yordam beradi. Ya’ni, yuqorida aytib o‘tilganidek, ayollarni jismoniy og‘ir va uzoq muddatli ish jarayoniga jalb etishni kamaytiradi. Masalani yechimi ishlab chiqarish- dagi ish sharoitini zamonaviy texnik vositalar orqali qayta jihozlash, qulay mehnat sharoitini yaratish va, eng muhimi, imkon darajasida ayolning fi- ziologik xususiyatlarini inobatga olgan holda mehnatni tashkil etishdan (ergonomika) iboratdir. Umuman olganda, ayollarning mehnatini yengil- lashtirishga qaratilgan ijtimoiy dastur ishlab chiqilishi va amalga kiritilishi muhim muammolarning yechilishiga imkon yaratadi. Bozor iqtisodiga xos xo‘jalik yuritish va tadbirkorlik asosida ishni tashkil etish jarayoni bilan bog‘liq hollarda ham ayollar mehnatini yengil- lashtirish lozimligini hayotning o‘zi isbotlamoqda. Shunday ekan, davlat miqyosida davlat va xususiy sektorda mehnat qiluvchi ayollarning ish o‘rinlari va mutaxassisliklari aniq belgilanishini ifodalovchi ro‘yxat tasdiq- lanishi lozim. Bunda ayollar organizmiga salbiy ta’sir etuvchi jarayon bilan bog‘liq ish o‘rinlarida ular mehnatidan foydalanishga yo‘l qo‘yilmasligi zarur. Shuningdek, ayollarga tungi smenalarda ishlashni imkon darajasida cheklash lozim (ayniqsa, ishlab chiqarish sohalarida). Bu kabi muammolar hal etilishining asl maqsadi ayollarning og‘ir mehnat sharoiti tufayli ishdan sovishi, toliqishi va, eng muhimi, ishdan ketish fikriga kelishiga yo‘l qo‘yilmaslikdan iboratdir. Shuningdek, ayollarning ish va turmush sharoitini yaxshilash bilan boshqa ijtimoiy muhim masala - oila va farzand ko‘rish hamda tarbiyalash istagidan voz kechilmasligini ta’minlash lozim. Shu bois mamlakatning iqtisodiy asoslarini mustahkamlab borish va aholining kam ta’minlangan qismini iqtisodiy qo‘llab-quvvatlashni davlat siyosatida muhim o‘rin tutishini hisobga olgan holda kelgusida ayollarga ijtimoiy ishlab chiqarishda

qatnashish yoki faqat oila va bola tar biyasi bilan shug‘ullanishda erkinlik huquqini berish katta ahamiyatga ega. Binobarin, bu kabi yengilliklar yaratish orqali ayollar jinoyatchiligiga sabab bo‘lgan bir qator kriminogen holatlarning oldi olingan bo‘lar edi. Agar mehnat jarayonida ayollarning ruhiyatida ijtimoiy yashash qoidalariga qarshi sifatlar shakllansa, g‘arazli maqsadlarni keltirib chiqaradi, bu esa jamoa a’zolariga salbiy ta’sir etmay qolmaydi, shuningdek oiladagi va undagi ijtimoiy- ruhiy vaziyat ham izdan chiqadi. Mehnat jamoalaridagi moddiy va ma’naviy sharoitni yaxshilash ayollarning oila - turmushida yengillik yaratadi. Kriminogen vaziyatlarning oldini olishda ayollarni ish bilan ta’minlash va maishiy turmushini yaxshilash ham katta ahamiyatga ega. Bu muam- moning yechimini topishda ham o‘ziga xos tomonidan yondashish lozim. Ayollar, ayniqsa yosh avlodni ish bilan ta’minlash o‘ziga xos mu- rakkabliklarga ega. Bu murakkabliklar kasbiy tayyorgarlikning yetishmasligi, mutaxassisliklariga mos ish o‘rinlarining yo‘qligidir. Tabiiyki, bunday vaziyatlarda ishsiz qolish shaxs ruhiyatiga salbiy ta’sir etadi. Natijada jinoyat yo‘liga kirish uchun sharoit yaratiladi. Jazoni o‘tab qaytgan ayollarga ish topish bundan-da qiyin kechadi, oxir oqibatda takror jinoyat sodir etishga majbur bo‘ladi. Yoki aksincha, ish sharoitining talab darajasida bo‘lmasligi hamda ish haqining talab va ehtiyojlarni qondirmasligi, qolaversa, oddiy hollarda ishyoqmaslik tufayli shaxslarning ishga joylashishdan voz kechish holatlari kuzatiladi. Yuqorida bayon etilganlardan ayollar jinoyatchiligining bir qator sabab va omillarini idrok qilish mumkin. Ayollar jinoyatchiligining oldini olishda ishtirok etuvchi subyektlar ichki ishlar organlaridan tashqari yana kimlar bo‘lishi mumkin? Bu, albatta, o‘rinli savol. Zotan jinoyatchilikning oldini olishda faqat ichki ishlar organlari va qonun talablari bilan ish ko‘rish kutilgan natijani bermaydi. Bu borada jamoatchilik ko‘magiga tayanish talab etiladi. Chunonchi, mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish idoralari, ularning tizi miga kiruvchi xotin-qizlar qo‘mitalari bu ishda faol bo‘lishlari va ayollarga ijtimoiy masalalarda yaqindan yordam ko‘rsatishlari maqsadga muvofiqdir. Shuningdek, voyaga yetmaganlar ishlari bilan

shug‘ullanuvchi komissiyalar ham ayollar jinoyatchiligining oldini olishda tashkilotchilik vazifasini bajarishlari lozim. Qiz bolalarning jinsiy beboshliklarining oldini olishda esa tibbiyot muassasalari xodimlarining yordami alohida e’tiborga loyiqdir. Chunki aynan shu mutaxassislar xotin-qizlarning turli xastaliklarini aniqlash, davolash va zarur hollarda yosh o‘smirlarni buzuqlik ko‘chasiga bosh- lovchilarni ham o‘z vaqtida oshkor qilish imkoniyatiga egadirlar.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1.O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 1992. 2.Mejdunarodniy pakt o grajdanskix i politicheskix pravax. Mejdunarodnaya zashita prav i svobod cheloveka. Sbornik dokumentov. M.: Yurid.lit., 1990 g. 3.Osnovniye prinsipi nezavisimosti sudebnix organov. Mejdunarodniye prava i svoboda cheloveka: Sbornik dokumentov. M: Yurid.lit., 1990 g. 4.Vseobshaya deklaratsiya prav cheloveka. – Prava cheloveka. Osnovniye mejdunarodniye dokumenti: Sbornik dokumentov. M.: Mejdunarodniye otnosheniya. 1989 g. – S. 134-142. 5. Konvensiya o pravovoy pomoshi i pravovix otnosheniyax po grajdanskim, semeynim i ugolovnim delam. (Xo‘jalik va huquq Xozyaystvo i pravo. – Tashkent. 1997, №1-2. S. 58-76). 6. Ugolovno-protsessualniy kodeks Respubliki Uzbekistan. – T.: Adolat, 1999.

O'xshashlar

Harbiy xizmatchilar sodir etadigan jinoyatlar va ularning oldini olish

Voyaga yetmagan shaxslar jinoyatchiligi va ularning oldini olish

Jinoyatchilikning oldini olish

Iqtisodiyot sohasidagi jinoyatlarning kriminologik tavsifi va ularning oldini olish

Fuqarolarning sog‘lig‘i va jismoniy daxlsizligiga qarshi kuch ishlatish orqali sodir etiladigan jinoyatlarning oldini olish