Vositachilik - Huquqshunoslik - Referatlar

Vositachilik

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

70 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Vositachilik Vositachilik asosida faoliyat ko`rsatish ham tadbirkorlikning bir turidir. Vositachilik munosabatpari muqadsam faqat vositachi do`konlar orqali olib borilgan bo`lsa, hozirgi bozor munosabatlari sharoitida vositachilikka keng yo`l ochib berildi va u har xil xizmat ko`rsatish sohalarida tuzilmoqda Bu munosabatda vositachi bo`lib tadbirkor fuqarolar, shuningdek, tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ullanuvchi tashkilotlar (birjalar, vositachi savdo do`konlari) faol qatnashib xizmat ko`rsatib kelmoqsalar. Vositachilik xizmati topshiriq beruvchi (komitent) bilan vositalik qiluvchi taraf o`rtasida tuzilgan shartnomaga muvofiq ko`rsatiladi. Vositachilik shartnomasining tushunchasi O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksining 832-moddasida berilgan. Bu qonunda belgilanishicha, «vositachilik shartnomasi bo`yicha bir taraf (vositachi), ikkinchi taraf (komitent)ning topshirig`i bo`yicha o`z nomidan, biroq komitent hisobidan bir yoki bir necha bitimni haq evaziga tuzish majburiyatini oladi...» Vositachilik shartnomasi huquqiy xizmat ko`rsatishga mo`ljallangan shartnomalar jumlasiga kiradi Uning yordamida vakillikka oid muomalalar, eng asosiysi, savdo-vositachilik muomalasi bo`yicha vakillik qilish xizmati amalga oshiriladi. Boshqacha so`z bilan aytganda, u savdo vositachkligi muomalalarini rasmiylashtiradi[1]. Vositachilik shartnomasidan ichki va tashqi savdo sohalarida keng foydalaniladi. Masalan: vositachi do`konlarning har xil iste`mol mollari, yengil avtomashinalar sotish bo`yicha fuqarolar bilan tuziladigan shartnomalar; matlubot kooperatsiyalarining jamoa xo`jaliklari bilan tuzadigan shartnomalari; qishloq xo`jalik mahsulotlarini sotish uchun ijara korxonalari bilan tuziladigan shartnomalar shular jumlasidandir. Vositachilikning bu turidan tashqi savdo muomalasida ham foydalanish mumkin. Bunda respublikaning tashqi savdo

www.arxiv.uz tashkilotlari chet eldan bizning korxonelar uchun keltirilgan mollarni xarid qilish bo`yicha vositachilik topshiriqyaarini bajaradilar. Vositachilik shartnomasidan faqat ichki va tashqi savdo sohalarida emas, balki transport vositalari muomalasida, qimmatbaho qog`ozlar muomalasi sohasida, banklarning mijozlarga xizmat ko`rsatish faoliyatida ham keng qo`llaniladi. Vositachilik shartnomasining birja savdosida, ya`ni brokerlik idoralari va brokerlarning xarvdorlarga xizmat ko`rsatishda vositachilik vazifasini bajarishi uning sohada qo`llanishidir. Savdo-vositachilik muomalalari ko`pincha qo`shimcha xizmat ko`rsatish bilan bog`liq. Masalan: mollarni saqlab berish, sug`urta qilish va eltib berish kabi xizmatlarnn ham vositachilik tomonidan bajarilishi mumkin. Vositachilik shartnomasi tomanlarining o`zaro kelishuv asosida tuziladi. Shartnomaning ijro etilishi ma`lum bir davrgacha davom etadi. Shu sababli u konsensuad, ya`ni taraflarning kelishuvi bilan tuziladigan shartnomalar guruhiga kiradi. Vositachilik shartnomasi - ishtirokchilarga teng huquq va burchlar keltirib chiqaradigan ikki tomonlama bitim. Vositachilik shartnomasida, agar qonunda boshqa tartib nazardz tutilgan bo`lmasa, aniq belgilangan pul mablag`i yoki vositachi bajargan bitim bahosining ma`lum bir foizi miqdorida h-am belgilanadi. Vositachilik shartnomasi yozma shaklda tuziladi 0a vositachining komitent topshirigi bilan ish yuritish nazarda tutiladi. Sotiladigan mol-mulklar vositachidik shartnomasining emas, balki vositachining uchinchi shaxslar bilan tuziladigan bitimining obyekti hisoblanadi. Vositachilik shartnomasi bo`yicha tomonlar vositachi va komitentdir. Bu shartnomada fu^arolar ham, yuridik shaxslar ham ishtirok etishlari mumkin. Qoida bo`yicha vositachi — yuridik shaxsbo`lib (vositachi do`kon, matlubot kooperatsiyasi tizimidagi tayyorlov idorasi, brokerlik idorasi, bank va b.)

www.arxiv.uz hisoblanadi. Muqaddam fuqaro vositachi sifatida bir martalik vositachilik shartnomasada qag`nashgan bo`lsa, hozirgi paytda vositachi sifatida ish yuritayotgan fuqarolarning faoliyat doirasi (birjada brokerlik, uy-jaylarni sotish va almashtirish bo`yicha maklerlik) kengayib bormoqsa. Vositachilik shartnomasi ko`p jihatdan topshiriq shartnomasiga yaqindir. Ularning asosida vakillik munosabatlari yotadi ya`ni bitim topshiriq beruvchi manfaati va uning hisobiga vakil tomonvdan amalga oshiriladi. Shu bilan birga ular o`rtasida muxim farq bor. Farqlardan biri shundan iboratki, vakil topshiriq beruvchi nomidan fuqarolik muomalalarida qatnashadi. U bitim tuzish uchun zarur bo`lgan ishonchnoma yoki vakolat beruvchi bironta hujjatga asosan harakat qiladi. Vositachi vakildan farq qilgan hodsa, doimo o`z nomidan ish yuritadi. Shuning uchun ham bitim tuzishda huquq va majburiyatlar komitetga emas, vositachiga nisbatan vujudga keladi. Shunday ekan, ish yuzasidan kelib chiqadigan nizoli masalalarni (masalan, mol jo`natilayotganida uning muddati kechikkanligi yoki sifati yetarli darajada bo`lmasligi oqibatidagi nizolarni) shaxsan vositachi hal etadi. Vositachi tomonidan uchinchi shaxs bilan tuzilgan bitim bo`yicha, garchi bitimda komitentning nomi tilga olingan yo u bitimni bajarish bo`yicha uchinchi shaxs biyaan bevosita munosabatlarga kirishgzn bo`lsa ham, vositachi huquqyaarga ega bo`ladi va zmmmasiga majburiyat oladi. Vositachilik shartnomasi topshiriq shartnomasidan maqsadi va vazifalari bilan ham farq qiladi. Vositachilik vazifasi faqat bitim tuzish (odatda komitent mol-mulklarining oldi-sotdisi bo`yicha) bo`lsa, topshiriqning obyekti, asosan, turli "huquqiy harakatlar"bo`lishi mumkin. Masalan, vakilning majburiyati va huquqlari bitimlar bilan bokliq bo`lmagan hollarda (jumladan, sudda vakillik qilish) ham kelib chiqadi. Shunday qilib, vositachilik huquqiy faoliyatlarning faqat bitim tuzishga ovd bo`lgan kichik bir qismini o`z ichiga oladi. Nihoyat, vositachilik shartnomasi doimo haq evaziga ham, shuningdek, tekinga ham tuzilishi mumkin. Topshiriq qonunda belgilangan maxsus ko`rsatma, boshqa huquqiy hujjat yoki shartnomada nazarda tutilgan hollardagina haq baravariga tuziladi.

www.arxiv.uz Vositachilik shartnomasining mazmuni va uying bajarilishi Vositachi tuzilgan shartnomani bajarishda komitent nomidan emas, balki o`z nomidan faoliyat ko`rsatadi. Ammo vosi^achilik shartnomasi bo`yicha: - vositachi va komitent o`rtasida; - vositachi va uchinchi shaxslar o`rtasida; - komitent va uchinchi shaxslar o`rtasida /muayyan sharoitlarda/ huquqiy munosabatlar kelib chiqadi. Vositachi o`z zimmasiga olgan topshiriqni topshiriq beruvchining ko`rsatmalariga muvofiq, vositachilik shartnomasida bunday ko`rsatmalar bo`lmagan) esa — ish muomalasi odatlariga yoki odatda qo`yiladigan talablarga muvofiq topshiriq beruvchi uchun eng foydali shyartlar asosida bajarishi shart. Agar vositachi bitimi komitent topshiriq beruvchininig ko`rsatmasidan ham foydaliroq shartlar asosida tuzgan bo`lsa, qo`shimcha foyda, basharti shartnomada boshqacha tartib nazarda tutilgan bo`lmasa, taraflar o`rtasida teng taqsimlanadi (FKning 834-modda, 2-qismi). Boshqacha aytganda, qo`shimcha foyda olish odatda faqat vositachi faoliyatiga emas, balki topshiriq beruvchining sotiladigan yoki sotib olinadigan mollarga bo`lgan talab va takliflar ta`siriga ham bog`liq. Shu bilan birga mol-mulk komitent bilan kelishilgan narxdan arzon sotgan vositachi msga-mulkni kelishilgan narhsa sotish imkonsha ega bo`lmaganligini va arzon narhsa sotilmaganida yana ham ko`proq zarar bo`lishini isbot qilib bo`lmasa, oradagi farqni komitentga to`lavdi. Vosigachi komitengdan ruxsat s^kshi shart bo`lgan hollardau komitentning ko`rsatmalaridan chetga chiqishga komitentning roziligini oldindan olish imkoniyatiga ega bo`lmaganlshdai ham isbot qilishi shart (FKning 837-modda, 2-qismi). Agar vositachi mol-mulkni komitent bilan kelishilgandan yuqori narxda sotib olgan bo`lsa, bunday xaridni qabul

www.arxiv.uz qilishni istamagan komitent vositachidan uchinchi shaxs bilan bitim tuzilganligi haqida bildirish olganidan keyin oqilona muddatda bu haqsa vositachiga ma`lum qilishi shart. Aks hodsa xarid komitent tomonidan qabul qilingan deb hisoblanadi. Bunday hollarda komitent tuzilgan shu bitimdan bosh tortish huquqiga ega bo`lmaydi, ya`ni uning ko`rsatmalariga to`la-to`kis amal qilingan xdgsoblanadi. Shartnomank ijro etishda, jumladan, bitim narxini belgilashga taalluqli bo`lganda ham vositachiga komitent ko`rsatmalaridan chetga chiqishga ruxsat etiladi. Ammo shuni ta`kidlash lozimki, bu faqat komitent manfaatlari uchun zarur bo`lgan hollarda va uning roziligini olish imkoni bo`lmagan yoki oqshyuna mudsatda uvdan zarur ko`rsatmalarni olish mumkin bo`lmagan hollarga taalluqshadir. Lekin shunday sharoitda ham u chetga chiqish haqida komitgngni imkoniyat bo`lgan zahoti xabardor qilishi zarur. Aks hodsa qonunning mazkur talablari buzilganligi oqibatida komigent ko`rgan zarar uchun vositachi javobgar h^soblanadi. Uchinchi shaxs bilan bitim tuzilganda, garchi unda komitentning nomi keltirilgan yoki u uchinchi shaxs bilan bevosita muomalaga kirgan bo`lsa ham, ^ositachi barcha huquq va majburiyatlarga ega bo`ladi. Vositachi bitimni bajarish bilan bog`liq majburiyatlarni bajarishi uchun barcha huquqlardan foydalanishi lozim. Vositachi uchinchi shaxs bilan tuzgan bitimni o`sha shaxs bajarmagan taqsirda, vositachi bu haqsa komitentga darhol xabar berishi, zarur dalil-isbotlarni to`plashi va ular bilan komitentni taminlashi, shuningdek komitentning talabiga ko`ra bunday bitimga oid bo`lgan huquqlarni unga topshirishi shart. Vositachi uchinchi shaxs bilan tuzilgan bitim bajarilmagani uchun komitent otssida javobgar bo`lmaydi (FKning 834-moddasi). Vositachi, bitim bajarilishi uchun emas, balki komitent manfaatlarini ko`zlagan holda uchinchi shaxs bilan tuzgan bitimlarining haqiqiyligaga javob beradi.

www.arxiv.uz Komitent mollariga haqto`lash yoki ularni jo`natish bo`yicha uchinchi shaxslarga nisbatan qo`yiladigan talablar uchun belgilangan da`vo mudsati o`tgan taqsirda, vositachi javobgar hisoblanadi. Vositachi ushbu uchinchi shaxsni tanlashda zarur ehtiyotkorlik qilmagani uchun, masalan, bekor qilingan yoki to`lovga layoqatsiz deb topilgan yuridik shaxs bilan bitim tuzganda ham, komitent oldida javobgar bo`ladi. Shartnomada delkrederlik (uchinchi bir shaxs kafolat berish muomalasi) haqida shartlar mavjud bo`lgan hollarda uchinchi shaxs tomonidan bitimning bajarilmaganligi uchun vositachi komitent bilan teng javobgar bo`lishi ham, qo`shimcha ravishda (subsidiar) javobgar bo`lishi ham mumkin. Ammo yuqorida keltirilgan asos (bitim bo`yicha talablar haqiqiyligi, shaxs tanlashda ehtiyotkor bo`lish yoki vositachilik shartnomasida delkrederlik haqidagi shartlar) mavjud bo`lsa, vositachi o`zi tuzgan bitimning uchinchi shaxs tomonidan bajarilmagani uchun javob bermaydi. Komitentdan vositachiga o`tgan yoki vositachi komitent hisobidan sotib olgan ashyolari komitentning mulki bo`ladi (FKning 838-modda, 1-qismi). Demak, ularni saqpash, tashish, tasodifan yo`qolishi yoki shikastlanishi xavf-xatarlari komitent zimmasida bo`ladi. Agar komitent shartnoma shartiga ko`ra xavf-xatarlar uchun javobgarlikni vositachi yoki boshqa shaxsga qo`shimcha haq to`lash evaziga yuklasa, u javobgarliqsan ozod bo`ladi. Shu bilan birga vositachi komitentning mol-mulkini saqiash majburiyatiga ham ega bo`ladi. Fuqarolik Kodeksining 840-moddasiga binoan «Vositachi o`z ixtiyoridagi komitent mol-mulkining yo`qolishiga, yetishmasligiga yoki shikastlanishiga olib kelgan har qanday kamchilik uchun komitent oldida javobgar bo`ladi», ya`ni komitent ko`rgan zarar uchun vositachi aybdor hisoblanadi. Agar vositachi komigent yuborgan yoki vositachiga komitent uchun kelgan mol-mulkni qabul qilib olayotganida bu mol-mulkni tashqaridan ko`zdan kechirganda sezib qolinishi mumkin bo`lgan shikastlanish yoki yetishmovchilik mavjud bo`lsa, shuningdek komitentning vositachi qo`lida turgan mol-mulkiga biron-bir shaxs zarr keltirgan taqsirda vositachi komitentning xuquqlarini himoya qilish choralarini qo`rishi,

www.arxiv.uz zarur dalil-isbotlarni to`plashi va bularning barchasi haqida darhol komitentni xabardor qilishi shart. Vositachi komitent mol-mulkni faqat uning ko`rsatmasi bo`yicha va uning hisobidan sug`urtalashi lozim. Mol-mulklarni bunday sug`urtalash vositachi tomonidan vositachilik shartnomasida qayd etilgan yoki ish muomatasi odatlarida nazarda tutilgan hollarda javobgar bo`ladi. Topshiriq bajarilgandan keyin vositachilik shartnomasi bo`yicha olingan barcha narsalar komitentga topshirilishi shart. Komitent: vositachilik shartnomasi bo`yicha ijro etilgan hamma narsani vositachidan qabul qilishi; o`zi uchun vositachi tomonidan sotib olingan mol-mulkni ko`zdan kechirishi va ushbu mol- mulqsa aniqlangan kamchiliklar to`g`risida darhol vositachini xabardor qilishi; vositachini vositachilik topshirig`ini bajarishi yuzasidan uchinchi shaxs oldida o`z zimmasiga olgan majburiyatlardan ozod qilishi shart (FKning 841-modsasi). Komitent shartnomada belgilangan tartibda vositachiga haq to`lashi va vositachi ishini uchinchi shaxs (delkredere) tomonidan bajarilishi majburiyatini olgan hollarda esa qo`shimcha haq ham to`lashi, vositachilik topshirig`ini bajarish yuzasidan vositachi sarflagan summalarni ham unga to`lashi shart. Nihoyat, komitent mol-mulkni saqlashda vositachi tomonidan yetkazilgan zarardan boshqa barcha xarajatlarni, ya`ni topshiriqlarni bajarishga ketgan (transport xarajatlari yoki sug`urtalash) chiqimlarni vositachiga to`lashi shart. Ammo qonun yoki shartnomada boshqacha tartib belgilab qo`yilgan bo`lmasa, vositachi o`z ixtiyorida bo`lgan komitentning mol-mulkini saqlash yuzasidan qilgan xarajatlari qoplanishiga haqli emas (FKning 842-modsa, 2-qismi). Qonunda komitent topshirig`ini bajarish bilan bog`liq bo`lgan mukofot va unga oid boshqa pullarni to`lashda vositachi uchun qo`shimcha imtiyozlar belgilangan. Vositachi O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi 838- moddasining 2-qismida ko`rsatilishicha, vositachi o`z qo`lida bo`lgan, komitentga yoki komitent ko`rsatgan shaxsgatopshirilishi kerak bo`lgan ashyolarni vositachilik shartnomasi bo`yicha o`z talablarini ta`minlash uchun ushlab turishga haqli. Vositachi vositachilik shartnomasi bo`yicha o`ziga tegishli bo`lgan summalarni

www.arxiv.uz komitent hisobidan o`ziga tushgan hamma summalardan ushlab qolishga haqli (FKning 839-moddasi). Vositachilik shartnomasining bekor bo`lishi O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksining 845-moddasiga muvofiq vositachilik shartnomasi quyidagi sabablarga ko`ra bekor qilinadi: - komitent shartnomani bajarishdan bosh tortganda; - vositachi shartnomani bajarishdan bosh tortganda; - vositachi vafot etganda, u muomalaga layoqatsiz, layoqati cheklangan, bedarak yo`qolgan yoki nochor deb topilganda. Komitent vositachiga bergan topshirig`ini istagan vaqgda bekor qilib, zositachilik shartnomasini bajarishdan bosh tortish huquqiga ega. Bunda vositachining topshirig`i bekor qilinishi munosabati bilan ko`rgan zarari umumiy asoslarda qoplanadi. Vositachilik shartnomasi amal qilish muddati ko`rsatilmagan holda tuzilgan taqsirda komitent shartnoma bekor qilinishi haqida, agar shartnomada xabar qilishning uzoqroq muddati nazarda tutilgan bo`lmasa, kamida o`ttiz kun oldin vositachini xabardor qilishi shart. Bunday holda komitent vositachiga u shartnoma bekor qilinguncha tuzgan bitimlarga haq to`lashi, shuningdek vositachi shartnoma bekor bo`lgunicha qilgan xarajatlarni to`lashi shart. Topshiriq bekor qilingan taqsirda komitent vositachi ixtiyoridagi o`z mol- mulkini vosigachilik shartnomasvda belgilangan muddatda, bordi-yu, bunday mudsat belgilanmagan bo`lsa, darhoya tasarruf etishi shart. Agar komitent bu majburiyatni bajarmasa, vositachi mol-mulkni komitent xd*sobidan saqlab qo`yishga, topshirishga yoki uni komitent uchun iloji boricha foydali bahoda sotishga haqpi (FKning 843-moddasi). Agar vositachilik shartnomasida boshqacha tartib nazarda tutilgan bo`lmasa, vositachi shartnomani bajarishdan bosh tortishga haqpi emas. Shartnoma amal

www.arxiv.uz qilish mudsati ko`rsatilmasdan tuzilgan hollar buvdan musgasno. Bunday hotsda vositachi komigengga shartnomani bekor qilishi haqida, agar xabar qilishning uzoqrox mudsati shartnomada nazarda tutilgan bo`lmasa, kamida o`ttiz kun oldin xabar berishi kerak (FKning 877-moddasi). Vositachi topshiriqni bajarishdan bosh tortayotganligi haqida xabardor qilingan komitent vositachiningtopshiriqri bajarishdan bosh tortayotganligi haqida bildirishnomaolgan kundan e`tiboran, agar shartnomada boshqacha muddat belgilangan bo`lmasa, o`n besh kun ichida vositachi ixtiyoridagi o`z mol-mulkini tasarruf etishi shart. Vositachilik shartnomasini bajarishdan bosh tortgan vositachi vositachilik haqini olish hamda shartnoma bekor bo`lgan paytda o`ziga tegishli bo`ladigan xarajatlarni, shuningdek, shartnoma bekor qilinguncha o`zi tuzgan bitimlar uchun vositachilik haqini undirib olishga haqli bo`ladi. Fuqaro vafot etgan, muomalaga layoqatsiz, yoki layoqati cheklangan yoki bedarak yo`qolgay-deb topilgan hollarda hamda vositachi yuridik shaxs tugatilgan taqsirda vositachilik shartnomasi bekor qilinadi. Vosktachi yuridik shaxs qayta tashkil etilganida uning vositachi sifatidan huquq va majburiyatlari, basharti qayta tashkil etish yuz berganligi haqidagi ma`lumotni olgan kundan boshlab o`ttiz kun ichida komitent shartnomani bekor qilganligi haqida xabar berish qonuniy vorislarga o`tadi. Komitent fuqaro vafot etgan, u muomalaga layoqatsiz yoki layoqati cheklangan deb topilgan taqsirda, shuningdek yuridik shaxs tugatilgan taqsirda vositachi o`ziga berilgan topshiriqni ksshitentning merosxo`rlaridan yoki huquqiy vorislari (vakillari)dan tegishli ko`rsatmalar kelguncha bajarib tu

www.arxiv.uz Adabiyotlar : 1. Karimov I. A. Barqaror taraqqiyotga erishish — ustuvor vazifa, «Ishonch», 1998 yil 26 fevral. 2. Qyarang Abdusalomov M., Otaxonov F. Kontraktatsiya shartnomalari, tnlabnoma va da`vo arizalari. T, «Adolat», 1998, 30-31-6. 3. «Xalq so`zi», 1998 yil 23 aprel. 4. www.akadmvd.uz

O'xshashlar

Konfliktlarni hal qilishning yuridik usullari

Konflikt ishtirokchilari

Birjaning huquq va majburiyatlari

Xalqaro nizolarni Xalqaro huquqiy vositada hal etish. Xalqaro jinoyat huquqi

Konfliktlarni oldini olishning yuridik usullari