Birjaning huquq va majburiyatlari - Huquqshunoslik - Referatlar

Birjaning huquq va majburiyatlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

100 KB

Ko'chirib olish

Birjaning huquq va majburiyatlari Reja: 1. Birjadagi brokerlik joyi tushunchasi 2. Brokerlik firmasining birja savdosida ishtirok etishi, tovarga ariza berish va shartnoma tuzish jarayoni 3. Listing tadbiri. Qimmatli qog‘ozlar kotirovkasi

1. Birjadagi brokerlik joyi tushunchasi Birja savdosining o‘ziga xosligi shundaki, u sotuvchi yoki xaridorlarning o‘zi tomonidan emas, balki ularning vakillari – birja vositachilari tomonidan amalga oshiriladi. Birjaning ajralmas bir uzviy qismi deb brokerlik idorasini hisoblash mumkin. U birja strukturasiga kirmaydi. Biroq brokerlik firmalarisiz birja savdosini tashkil qilib bo‘lmaydi. Brokerlik faoliyati birja vositachiligiga mansub bo‘lib, birja bitimlarini mijoz nomidan va uning hisobidan, birja vositachisi nomidan va mijoz hisobidan, mijozning nomidan va birja vositachisi hisobidan amalga oshirishdan iborat. Brokerlik firmasi – bu xususiy, shirkat, aksiyadorlik yoki boshqa korxona bo‘lib, uning asosiy funksiyasi birja va mijozlar (mahsulot ishlab chiqaruvchilar, xaridorlar, savdo vositachilari) o‘rtasida aloqani ta’minlashdan iborat. Muayyan birjaning brokerlik firmasi birja aksiyalar (pay)ini sotib olish asosida tashkil etilishi mumkin. Aksiya egasi birjada o‘z brokerlik firmasini tashkil qilish yoki birja savdolarida ishtirok etish huquqini boshqa tashkilotlarga ijaraga berish va ijara to‘lovi shaklida mos keluvchi daromad olish huquqiga ega. Yuqorida avtib o‘tilganidek, birjada brokerlik firmasi sifatida ro‘yxatga olinadigan tashkilot amaldagi qonunchilikka muvofiq istalgan tashkiliy-huquqiy shaklga ega bo‘lishi mumkin. Brokerlik firmasini tashkil qilishning eng tarqalgan va qulay turi mas’uliyati cheklangan o‘rtoqchilik (MCHO‘) hisoblanadi. Brokerlik firmasi mustaqil yuridik maqomga ega bo‘lmasdan, biror-bir korxona yoki tashkilotning tarkibiy qismi bo‘lishi ham mumkin. Agar birja aksiyalarining egasi vositachilik tashkiloti hisoblansa, u mazkur birjaning brokerlik firmasi sifatida ro‘yxatga olinadi, xolos. Vositachilik firmasi birja uchun aksiyador hisoblanmagan hollarda esa u o‘zining brokerlik firmasini tashkil qiladi. Brokerlik firmasi mijozlarning birja tovarlarini sotish va sotib olishga arizalarini to‘playdi, ularni ro‘yxatga oladi va tezkorlik bilan birjadagi brokerlarga

yetkazadi. Brokerlar olingan topshiriqlarni bajaradi va bu haqida xabar brokerdan kompaniyaga va undan mijozga yetkaziladi. Brokerlik firmalari butun mamlakat bo‘ylab joylashishi mumkin va bu mijozlarni jalb etish imkoniyatlarini kengaytiradi. Bunday firmalar chet elliklar tomonidan ham tashkil qilinishi mumkin. Brokerlik firmasi ta’sischilari va personali ular faoliyatida ishtirok etishni mo‘ljallayotgan muayyan birjaning huquq va majburiyatlarini, qonunchilik me’yorlarini bilishi zarur (nizom, brokerlik firmalari faoliyati haqidagi qoidalar, Birja qo‘mitasining qarorlari, shuningdek, birja savdosi qoidalari va b.). Birjaning buyruq beruvchi va ijrochi boshqaruv organlari birja savdosi qoidalari, talablar va boshqa birja me’yoriy hujjatlarini yaratuvchi hamda qonunchilik asosida faoliyat ko‘rsatayotgan brokerlar va brokerlik firmalari faoliyatiga aralashish huquqiga ega emas. Brokerlik firmasini birjada ro‘yxatga olishda ro‘yxatga olish xiz mati tomonidan unga birja bilan aloqa qilish uchun tijorat kodi va raqam beriladi. Brokerlik firmasini ro‘yxatga olish uchun quyidagilarni taqdim etish zarur: brokerlik firmasini ta’sis qilgan aksiyadorning arizasi; ta’sis hujjatlarining notarius tasdiqlagan nusxalari; mos keluvchi hukumat organlarining brokerlik firmasini yuridik shaxs sifatida ro‘yxatga olish haqidagi qarorining tasdiqlangan nusxasi. Brokerlik firmalari brokerlik firmalari maxsus reyestrida ro‘yxatga kiritiladi. Ro‘yxatga olingandan so‘ng brokerlik firmasi mos keluvchi guvohnoma oladi. Brokerlik idoralari birja boshqaruvini amalga oshirmaydi. 2. Brokerlik firmasining birja savdosida ishtirok etishi, tovarga ariza berish va shartnoma tuzish jarayoni Broker birja savdosining professional qatnashchisi hisoblanadi, u tashkil qilingan bozorlarda faoliyat ko‘rsatadi va birjada tovarni sotish yoki sotib olish istagida bo‘lgan mijozga yordam ko‘rsatish uchun tayyorlangan bo‘ladi. Broker va mijoz o‘rtasidagi munosabatlar mijozning tashabbusi bilan vujudga keladi, biroq broker u ning xizmatlaridan birontasi yana bir marta foydalanib qolishi yoki

birjada bitim imzolash niyatida bo‘lgan tanishlariga tavsiya etishini kutib o‘tirmasligi kerak. Brokerlik firmasi mijozlarni hamkorlikka jalb etishida xizmat ko‘rsatadigan asosiy kanal reklama e’lonlari hisoblanadi. Birjada ishlayotgan brokerlik firmalari mos keluvchi akkreditatsiyadan o‘tadi, ya’ni birja firmaning unga qo‘yiladigan talablarga muvofiqligini belgilaydi. Ayrim birjalarda firmaning o‘zini akkre ditatsiyalashdan tashqari, uning birja savdolarida ishtirok etadigan brokerlarini ham akkreditasiyadan o‘tkazish talab qilinadi. Akkre ditasiyadan o‘tgan brokerlik firmasi birja reyestriga kiritiladi va birja bitimlarini tuzishda uning ostida harakat qiladigan raqam (kod, shifr) oladi. Ayrim birjalarda brokerlik firmasining raqamli kodiga harflarqo‘shiladi yoki, umuman, harflar bilan almashtiriladi, bunda u qat’iy belgilangan (4 dan 6 gacha) harflarga ega bo‘ladi. Brokerlik firmasining funksiyalari quyidagilardan iborat: a) bitimlar tuzishda birja vositachiligi, ya’ni buyurtmachining topshirig‘i bilan birjada turli topshiriqlar bajarish; tovar, shartnoma, tovar ayirboshlash operatsiyalari, qimmatli qog‘ozlar oldi-sotdisi (fond birjalarida mos keluvchi malakaviy attestat mavjudligida); b) birjadan tashqari vositachilik, ya’ni mijozlar o‘rtasida birjani aylanib o‘tgan holda bitimlar tuzish; d) mijozlarga birja va marketing faoliyati masalalari bo‘yicha maslahatlar berish, zarur tijorat axborotlari to‘plash; e) tuzilgan bitimlarni hujjatlarda rasmiylashtirish; f) amaldagi qonunchilikka va mos keluvchi birjaning me’yoriy hujjatlariga zid kelmaydigan boshqa funksiyalar. Birinchi bosqichda brokerlik firmasi faoliyati uni ta’sis etgan yuridik yoki jismoniy shaxslarning mablag‘lari hisobiga, keyinchalik esa vositachilik faoliyatidan olinadigan daromadlar (tuzilgan bitimlar uchun komission to‘lovlar hisobiga shakllanadigan) va mijozlarga ko‘rsatiladigan turli marketing xizmatlari uchun to‘lovlar hisobiga moliyalashtiriladi.

Brokerlik firmasi xodimlar shtati va unda band bo‘lganlar mehnatiga haq to‘lash hajmi firma egasi yoki rahbari tomonidan firmaning daromadlilik darajasiga qarab belgilanadi. Brokerlik xizmatlari uchun to‘lovlar, odatda, firma va mijoz o‘rtasida bitim summasiga qarab belgilangan foiz miqdorida o‘rnatiladi (masalan, bitim summasi qancha katta bo‘lsa, foiz shunchlik kichik bo‘ladi). Yirik firmalar komission ajratmalarni bekor qilish va turli qo‘shimcha xizmatlar taqdim etishdan (aloqadan foydalanish, maslahat berish va h.k.) daromad olishni taklif etadi. Mijozning topshirig‘i bo‘yicha harakat qilar ekan, brokerlik firmasi bitimni uning nomidan tuzadi. Qoidaga ko‘ra, brokerlik firmasi bitimlarda kontragentlar bilan hisob kitoblarda ishtirok etmaydi va uning hisobraqamiga faqat komission to‘lovlar kelib tushadi. Biroq brokerlik firmasining tovarni keyinchalik qayta sotish maqsadida sotib olish varianti ham mavjud. Bu holatda u dilerlik operatsiyalarini amalga oshiradi, uning daromadi esa xarid va sotuv narxi o‘rtasidagi farqdan iborat bo‘ladi. Birjada ishlayotgan brokerlar va brokerlik firmalari bitimlarni birja savdosi qoidalariga muvofiq amalga oshiradi; birjada sotish uchun taklif etilayotgan mahsulot va xizmat turlari haqida axborot xarid qiladi yoki oladi; belgilangan tartibda birja personali xizmat laridan, jumladan, savdo zallari va boshqa birja binolaridan, aloqa vositalari va boshqa idora texnikasidan (jumladan, hisoblash texnikasidan) foydalanadi; birjaning arbitraj komissiyasi ishida qatnashadi. Brokerlar bozor konyunkturasini, mahsulotni xarid qilish va sotish imkoniyatlarini har tomonlama biladi, ancha tor tovarlar assortimentiga ixtisoslashadi. Brokerning vazifasi tovarni umumiy bozor aylanmasiga kiritishga ko‘maklashishdan iborat. Tovar egasi bo‘lgan sotuvchilar savdo bo‘ladigan kundan kamida bir kun oldin tovar birjasida ishlaydigan brokerlarga ularning tovarini sotish haqida topshiriq beradi. Brokerlik firmasi (idorasi) orqali brokerlik o‘rnini birjada sotib olgan yuridik shaxslar birjada faoliyat ko‘rsatayotgan brokerlar hisoblanadi.

Brokerlar o‘z xohishi bilan tovar mavjudligi va navlarini ko‘rib chiqish, tovar egasi bo‘lgan sotuvchining topshiriqlarini bajarish uchun zarur bo‘lgan boshqa axborotni talab qilish huquqiga ega. Topshiriqlar yozma ko‘rinishda rasmiylashtirilishi, bunda broker sotuvchining nomidan harakat qilish uchun ishonchnomaga ega bo‘lishi lozim. Birja yig‘ilishida tovar egasi bo‘lgan sotuvchilarni topish taqiqlanadi. Savdo seksiyalar – «yama» bo‘yicha bo‘lib o‘tadi, har bir seksiyada birja tomonidan makler – savdoning boshlovchisi tayinlanadi. Makler ulardan kelib tushgan iltimoslar tartibida brokerlarga o‘z taklifini e’lon qilish uchun so‘z beradi. Keyingi 3 daqiqa ichida talabni aniqlash ro‘y beradi, bunda broker sotuv shartlarini o‘zgartirishi mumkin. Agar broker taklifni bekor qilganini e’lon qilmasa, u broker taklif qilgan shartlarda haqiqiy hisoblanadi va xaridorlar taklif ommaviy ravishda bekor qilinmagunga qadar birja yig‘ilishi davomida broker bilan bitim tuzish huquqiga ega bo‘ladi. Tovar birjalarining muvaffaqiyatli faoliyat ko‘rsatishi to‘g‘ridan to‘g‘ri brokerlik idoralariga bog‘liq. Birjada ishlayotgan brokerlik idoralari, asosan, universal idoralar hisoblanadi. Brokerlik firma (idora)larining taxminan 30 % i real tovar, masalan, don, paxta, elektronika, qurilish materiallari va h.k. sotib olis h va sotishga ixtisoslashadi. Ularning ko‘pchiligi davlat mulkini xususiylashtirishda qatnashshish uchun yetarli mablag‘larga ega. Biroq daromadni brokerlar, asosan, birjaga a’zolikdan emas, balki mulkdan oladilar, ya’ni ular amalga oshiradigan birja bitimlariga bog‘liq bo‘ladi. Broker qanchalik ko‘p operatsiya (bitim) amalga oshiradigan bo‘lsa, u shunchalik ko‘p komission to‘lov oladi. Broker mijozni «ovlash»ni o‘rganishi lozim. G‘arb mamlakatlarida oddiy komissiya foizi 50–60 ga teng, ya’ni agar bir oy ichida broker qimmatli qog‘ozlar yoki real tovar bilan bir necha million dollarlik operatsiyalar amalga oshiradigan bo‘lsa, u darhol, ayniqsa, bozor faollashgan paytda juda boyib ketishi mumkin. Qo‘polroq qilib aytganda, broker xuddi tozi it kabi yangi izlarni qidirishga tushishi lozim.

Tovar va fond birjalarida yuzaga kelgan birja savdosi jarayoni quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi: Makler birja tovari nomi va uning narxini arizalar kelib tushganda o‘qib eshittiradi. Broker makler e’lon qilgan tovarga qiziqishini qo‘l ko‘tarish yoki ovoz bilan bildiradi. Tovarni sotuvga qo‘ygan broker va unga qiziqish bildirgan broker bitimning qo‘shimcha shartlarini o‘zaro kelishib oladilar. O‘zaro kelishuvga kelingach, brokerlar (broker-sotuvchi va broker-xaridor) tovar ko‘rsatilgan va bitim obyekti hisoblangan arizani imzolaydi. Shu paytdan boshlab bitim tuzilgan hisoblanadi. Ikkala tomon imzolagan ariza maklerga beriladi, u arizaga o‘z imzosini qo‘yib, ro‘yxatga olish sanasi va vaqtini kiritadi. Shundan so‘ng halqadagi operator ro‘yxatga olingan bitim haqidadagi axborotni ma’lumotlar bankiga kiritadi. Agar makler e’lon qilgan tovarga biror kishi qiziqish bildirmasa, bu pozitsiyani e’lon qilgan broker (broker-sotuvchi) taklif qilingan tovarni o‘zgartirish va bu haqida makler orqali birja yig‘ilishiga xabar berish huquqiga ega. Buning uchun u qo‘lini ko‘tarib belgi beradi yoki maklerga axborotni yozma ravishda topshiradi. Agar u yoki bu pozitsiyaga nisbatan bittadan ortiq broker qiziqish bildiradigan bo‘lsa, makler konkurs savdosi o‘tkazadi, unda quyidagi sharoitda arizada ko‘rsatilgan narx o‘zgartirilishi mum kin: – bir nechta broker-xaridor mavjud bo‘lsa, bunda bitimni amalga oshirish huquqini ko‘proq narx taklif qilgan kishi qo‘lga kiritadi; – bir nechta broker-sotuvchi mavjud bo‘lsa, bunda eng kam narx taklif qilgan kishi bitimni amalga oshirish huquqini qo‘lga kiritadi. Agar pozitsiyani e’lon qilgan broker yoki arizachining o‘rniga bitim tuzish vakolati berilgan broker arizada ko‘rsatilgan shartlarda bitimni amalga oshirish yoki ro‘yxatga olishni rad qiladigan bo‘lsa, bu belgilangan shartlarda bitimni amalga osbirishdan bosh tortish sifatida baholanadi, savdo qoidalarining buzilishi deb tan olinadi va jarima bilan jazolanadi.

3. Listing tadbiri. Qimmatli qog‘ozlar kotirovkasi 3.1. Qimmatli qog‘ozlarning listing tadbirlari Qimmatli qog‘ozlar listingi tadbirini o‘tkazish uchun Toshkent RFBga taqdim etiladigan hujjatlar ro‘yxati: ▪ Listing tadbirini o‘tqazish haqida ariza. ▪ Ta’sis hujjatlari (o‘zgartirish va qo‘shimchalar bilan). ▪ Korxonaning davlat ro‘yxatiga olinganligi haqidagi guvohnomaning tasdiqlangan nusxasi. ▪ Davlat mulki qo‘mitasining buyrug‘i (agar AJ davlat korxonasining negizida tashkil etilgan bo‘lsa). ▪ Litsenziyani talab etadigan ishlarni bajarish va xizmatlar ko‘rsatish uchun litsenziya. ▪ Qimmatli qog‘ozlarning qo‘shimcha nashri to‘g‘risida qaror qabul qilinganligi haqida aksiyadorlar umumiy yig‘ilishi bayonnomasidan ko‘chirma. ▪ Depozitar xizmatlar ko‘rsatilishi haqidagi shartnomaning nusxasi. 45 ▪ Qimmatli qog‘ozlarning ro‘yxatga olingan emissiya risolasi va avvalgi nashrlar qimmatli qog‘ozlarining emissiya risolalari. ▪ AJ qimmatli qog‘ozlarining avvalgi emissiyalari to‘g‘risida ma’lumotnoma. ▪ So‘nggi uchta tugallangan moliya yili uchun yoki tashkil etilgan yildan boshlab har bir tugallangan moliya yili uchun izohli yozuvlar bilan buxgalterlik balanslari. ▪ So‘nggi uchta tugallangan moliya yili uchun yoki tashkil etilgan vaqtdan boshlab har bir tugallangan moliya yili uchun moliyaviy natijalar to‘g‘risida hisobot (2-shakl). ▪ So‘nggi moliya yili uchun asosiy vositalar harakati to‘g‘risida hisobot (3- shakl). ▪ So‘nggi moliya yili uchun pul oqimlari to‘g‘risida hisobot (4-shakl). ▪ So‘nggi moliya yili uchun o‘z sarmoyasi to‘g‘risida hisobot (5-shakl).

▪ Debitorlik va kreditoriik qarzlari to‘g‘risida ma’lumotnoma – so‘nggi moliya yili uchun va ariza bcrilgan yildagi holatiga ko‘ra balans (2-shakl)ga ilova. ▪ Birja rasmiy ro‘yxatiga kiritish haqida arizani berish oldidan so‘nggi chorakning yakuni holatiga buxgalterlik balansi (1-shakl). ▪ Birja rasmiy ro‘yxatiga kiritish haqida arizani berish oldidan so‘nggi chorakning yakuniy holatiga ko‘ra moliyaviy natijalar to‘g‘risida hisobot (2-shakl). ▪ «So‘nggi tugallangan moliya yili va joriy yilning hisobot davri uchun auditorlik xulosalari. ▪ Qimmatli qog‘ozlarni joylashtirish yo‘li bilan safarbar etiladigan mablag‘lardan foydalanishning yo‘nalishlari haqidagi ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan biznes reja yoki texnik-iqtisodiy asos loyihasi (qo‘shimcha emissiya hollarida). ▪ Reyestr saqlovchi haqida ma’lumotlar. ▪ Aksiyadorlar reyestri haqida umumiy ma’lumotlar. ▪ Aksiyadorlik jamiyati boshqaruvi organlariga kiruvchi shaxslarning ustav sarmoyasidagi ishtirokining ulushi ko‘rsatilgan ro‘yxati. ▪ Eng yirik aksiyadorlar ro‘yxati (ustav fondining 5 foizidan or tiq ulushiga egalik qiluvchi). ▪ Davlat idorasi tomonidan tasdiqlangan qimmatli qog‘ozlarni chiqarish yakunlari haqida hisobot. ▪ Davlat idorasi tomonidan tasdiqlangan so‘nggi moliya yili uchun qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha yillik hisobot. ▪ Taqdim etilgan hujjatlarni ekspertizadan o‘tkazish bo‘yicha ko‘rsatilgan xizmatlarning haqi to‘langanligi to‘g‘risida to‘lov topshiriqnomasining nusxasi. ▪ Emitentning xohishiga ko‘ra boshqa hujjatlar va ma’lumotlar. ▪ Birjaning ekspert tahlil boshqarmasiga ko‘rib chiqish uchun amalda taqdim etilgan hujjatlar ro‘yxati. Qimmatli qog‘ozlarni likvidlilik, bozor faolligi emitentning barqaror moliyaviy xo‘jalik ahvoli bilan tavsiflanuvchi qimmatli qog‘ozlar toifasiga kiritish qimmatli qog‘ozlar listingi deb nomlanadi. O‘z navbatida, listing korxonasi deb

qimmatli qog‘ozlari listing tadbiridan o‘tgan, listing talablarini qondiradigan va birja rasmiy ro‘yxatiga listing toifasi bo‘yicha kiritilgan korxonalarga aytiladi. Qimmatli qog‘ozlar listingi tadbiri qimmatli qogozlarni birja savdolariga kiritilishi tadbidari ichida muhim o‘rin tutadi. Qimmatli qog‘ozlar birja rasmiy ro‘yxatiga listing korxonalari toifasi bo‘yicha kiritish uchun emitent yoki u vakolat bergan vositachi Listing komissiyasiga listing to‘g‘risida belgilangan shakl bo‘yicha ariza beradi. Doimiy faoliyat ko‘rsatuvchi Listing komissiyasi listing korxonalarining qimmatli qog‘ozlarini tanlab olish va listingga kiritish uchun maxsus tashkil etilgan. Ariza birlamchi listingga ham, shuningdek, qo‘shimcha emissiya listingiga ham berilishi mumkin. Birlamchi listing haqidagi arizaga emitent birja tomonidan tasdiqlangan ro‘yxatga muvofiq hujjatlar va axborotlarni ilova qilishi zarur. Qimmatli qog‘ozlar listingi va unga ilova qilinadigan hujjatlar birjaning Listing komissiyasi tomonidan 30 taqvim kunida ko‘rib chiqiladi. Komissiya birjaning xodimlaridan tarkib topgan bo‘lib, unga Boshqaruv a’zolari safidan saylangan rais yetakchilik qiladi. Listing komissiyasi emitentning moliyaviy ahvolini ekspertiza qiladi va qimmatli qog‘ozlarni u yoki bu toifa bo‘yicha birja rasmiy ro‘yxatiga kiritish mumkinligi haqida xulosa chiqaradi. Obligatsiyalar va veksellar, korporativ qimmatli qog‘ozlar, shuningdek, hosila qimmatli qog‘ozlar listingi haqidagi ariza faqat birja rasmiy ro‘yxatida mazkur aksiyadorlik jamiyatining aksiyalari mavjud bo‘lgan hollarda ko‘rib chiqiladi. Birja rasmiy ro‘yxatiga listing korxonalari toifasi bo‘yicha emissiyani to‘liq joylashtirgan emitentlarning qimmatli qog‘ozlari kiritiladi. Faqatgina barcha chiqarilgan qimmatli qog‘ozlarning qiymati to‘liq to‘langanidan keyin qimmatli qog‘ozlarning emissiyasi joylashtirilgan hisoblanadi. Qimmatli qog‘ozlarni birja rasmiy ro‘yxatiga kiritish to‘g‘risidagi qaror Listing komissiyasining xulosasidan so‘ng birjaning boshqaruvi tomonidan qabul qilinadi. Listing komissiyasi unga kelib tushgan hujjatlarni birinchi marta tekshirib chiqqandan so‘ng, ularni ekspertizadan o‘tkazish uchun ekspert-tahlil boshqarmasiga topshiradi. Ushbu boshqarma emitentning moliyaviy-xo‘jalik

faoliyatini tahlil qiladi. Ekspertiza birjaning ekspertlari tomonidan o‘tkaziladi, ammo zarur hollarda tashqi ckspertlar, shuningdek, mustaqil auditorlik tashkilotlari ham jalb etilishi mumkin. O‘tkazilgan ekspertizalar asosida emitentning moliyaviy ahvoli to‘g‘risida rasmiy xulosa tayyorlanadi va u ko‘rib chiqish uchun Listing komissiyasiga topshiriladi. Listing komissiyasi rasmiy xulosani ko‘rib chiqadi va birjaning Boshqaruviga mazkur emitentning qimmatli qog‘ozlari birja rasmiy ro‘yxatiga kiritilishi mumkinligi haqida tavsiyalar beradi. Listing komissiyasi Boshqaruvga emitentning qimmatli qog‘ozlarini birja rasmiy ro‘yxatiga listing, listing arafasi, listingdan tashqari toifalar bo‘yicha kiritish yoki ularni birja rasmiy ro‘yxatiga kiritishdan bosh tortishni tavsiya qilishi mumkin. Listing komissiyasining tavsiyalari asosida Boshqaruv bir hafta ichida mazkur masala bo‘yicha yakuniy qaror qabul qiladi. Emitentni birja rasmiy ro‘yxatiga listing toifasi bo‘yicha kiritish to‘g‘risidagi qaror qabul qilinganidan keyin birja va emitent o‘rtasida maxsus shartnoma tuziladi. Ushbu shartnoma imzolanganidan so‘ng emitent listing korxonasi maqomiga ega bo‘ladi. Qimmatli qog‘ozlarni birja rasmiy ro‘yxatiga kiritish bo‘yicha barcha xarajatlar emitentning zimmasida bo‘ladi. Korxona listing toifasiga kiritilishi bilanoq, birja bu haqdagi xabarni ommaviy axborot vositalarida e’lon qiladi. Listing korxonalarining aksiyalari bo‘yicha savdolar maxsus seksiyada o‘tkaziladi. Qimmatli qog‘ozlari listing toifasi bo‘yicha kiritilgan emitent har chorakda birjaga moliyaviy hisobotni taqdim etishi zarur. Listing korxonasi tegishli natijalarga erishgan holatda listing komissiyasi uning qimmatli qog‘ozlarini bir guruhdan (A, B, C, D) boshqasiga o‘tkazishi mumkin. Rasmiy birja ro‘yxatining tegishli seksiyasida bo‘lgan qimmatli qog‘ozlarga nisbatan quyidagi choralar ko‘rilishi mumkin: – qimmatli qog‘ozlarning birja rasmiy ro‘yxatida bo‘lishini to‘xtatish; – delisting – emitentning qimmatli qog‘ozlarini birja rasmiy ro‘yxatining tegishli toifasidan chiqarish yoki butunlay ro‘yxatdan chiqarish.

Birja quyidagi sabablarga ko‘ra emitentning qimmatli qog‘ozlari birja rasmiy ro‘yxatida bo‘lishini keyinchalik to‘xtatib qo‘yishi mumkin: – davlat organining korxonani yopish to‘g‘risidagi qarori: – D guruhi ko‘rsatkichlaridan birining pasayishi; – moliyaviy ahvolning yomonlashuvi va zarar ko‘rib ishlash alomatlarining paydo bo‘lishi; – birja bilan tuzilgan shartnoma shartlarining listing korxonasi tomonidan buzilishi; – listing arafasida turgan korxona tomonidan birja bilan kelishuv-larning buzilishi; – listingga kiritilmagan korxona tomonidan birja savdolari qoidalarining buzilishi; – rasmiy birja ro‘yxatidagi korxona tomonidan reyestrni yuritish qoidalarining buzilishi. Listing korxonalari qimmatli qog‘ozlarining delistingi muvaqqat, doimiy va mutlaq bo‘lishi mumkin. Muvaqqat delisting holatida emitentning qimmatli qog‘ozlari listing arafasi toifasiga o‘tkaziladi. Doimiy delisting holatida emitentning qimmatli qog‘ozlari listingdan tashqari toifaga o‘tkaziladi. Mutlaq delisting holatida esa emitentning qimmatli qog‘ozlari birja rasmiy ro‘yxatidan o‘chirilishi lozim. Listing korxonasining muvaqqat delistingi shuni anglatadiki, emitentda qisqa muddat ichida bartaraf etilishi mumkin bo‘lgan muammolarning paydo bo‘lganligi sababli uning qimmatli qog‘ozlari rasmiy birja ro‘yxatidan listing korxonalari toifasi bo‘yicha chiqariladi. Listing korxonalarining qimmatli qog‘ozlariga nisbatan doimiy delisting quyidagi sabablarga ko‘ra amalga oshirilishi mumkin: – korxona moliyaviy ahvolining qoniqarsiz holatda bo‘lishi; – hisobot davri yakunlariga ko‘ra zararlarning mavjud bo‘lishi; – sarmoyadorlar uchun muhim bo‘lgan axborotni oshkor qilmaslik yoki o‘z vaqtida oshkor qilmaslik;

– birja oldidagi moliyaviy majburiyatlarning bajarilmasligi; – korxonaning uzoq muddatli aktivlari summasidan ortiq summadagi aktivlar zamirida garov yoki kafolatlar berish; – qilingan sud da’volari bo‘yicha xo‘jalik sudining qarori; – aksiyalar bo‘yicha belgilangan dividendlarni va obligatsiyalar bo‘yicha foizlarni to‘lamaslik, obligatsiyalarni so‘ndirmaslik; – birja tomonidan so‘ralgan axborotni bermaslik; – birjaga noto‘g‘ri, to‘liq bo‘lmagan axborotni berish; aksiyalar birja rasmiy ro‘yxatiga kiritilgan yildan boshlab ularning bozor narxini 50 foizdan ortiq miqdorda kamaytirish; – obligatsiyalar birja rasmiy ro‘yxatiga kiritilgan yildan boshlab ularning bozor narxini o‘rnatilganidan ortiq miqdorda kamaytirish; – ushbu qimmatli qog‘oz birja rasmiy ro‘yxatiga kiritilgandan keyin uchinchi oydan boshlab birja savdolarida u bilan tuzilgan bitimlar hajmi bir taqvim oyi mobaynida belgilangan summadan kam bo‘lsa. Listing korxonasining qimmatli qog‘ozlariga nisbatan mutlaq delisting quyidagi sabablarga ko‘ra o‘tkazilishi mumkin: – qimmatli qog‘ozlar emissiyasini davlat ro‘yxatidan o‘tkaz-masdan, axborotni oshkor qilmasdan amalga oshirish; – davlat organining qimmatli qog‘ozlar emissiyasini bekor qi-lish to‘g‘risidagi qarori; – davlat organining majburiy sanatsiya va bankrotlik to‘g‘risidagi qarori; – ustav faoliyatining qavta tashkil etilishi va o‘zgarishi holla-rida; – faoliyatni to‘xtatganlik yoki o‘z operatsiyalarining katta qismini qisqartirganlik hollarida; – listing korxonasining listing talablariga mos kelmasligi; – aktivlarni va operatsiyalar ko‘lamini katta hajmda qisqartirish; – birja bilan tuzilgan shartnoma majburiyatlarining muntazam buzilishi; – birja qoidalariga va me’yorlariga rioya qilmaslik;

– korxonaning asosiy faoliyati uchun berilgan litsenziyalardan birortasining bekor qilinishi yoki haqiqiy emas deb tan olinishi, asosiy faoliyatni tegishli litsenziyasiz amalga oshirish; – muhim maxfiy axborotdan noqonuniy foydalanish va h.k. – Listing arafasida turgan korxonalar qimmatli qog‘ozlarining delistingi doimiy yoki mutlaq bo‘lishi mumkin. Doimiy delisting holatida emitentning qimmatli qog‘ozlari listingdan tashqari korxonalar toifasiga o‘tkaziladi. Listing arafasida turgan korxonaning mutlaq delistingi holatida esa uning qimmatli qog‘ozlari birja rasmiy ro‘yxatidan o‘chirilishi lozim. – Listingga kiritiladigan korxona qimmatli qog‘ozlarning delistingi faqat mutlaq bo‘lishi mumkin va ushbu holatda emitentning qimmatli qog‘ozlari birja rasmiy ro‘yxatidan o‘chirilishi kerak. 3.2. Qimmatli qog‘ozlarning kotirovka jarayonini amalga oshirish tartibi. Qimmatli qog‘ozlar narxining kotirovkasi – Ekspert-kotirovka komissiyasi ishining muhim qismi qimmatli qog‘ozlar narxini kotirovkalash sanaladi. Fond birjasida kotirovkalash – bu birjada tuzilgan bitimlar, shuningdek, bozor konyunkturasini tavsiflovchi boshqa bozor axborotining (talab va taklifning o‘zaro nisbati) narxini aniqlash va belgilashdir. Kotirovka birja kunining natijalari bo‘yicha hamda savdo jarayonida (joriy yoki oraliq kotirovka) amalga oshirilishi mumkin. Bu birja savdolarining tezligiga, qimmatli qog‘ozlar aylanmasining hajmiga bog‘liq. Bitimlar kam tuzilganda faqat yakuniy kotirovka amalga oshiriladi, yirik birja savdolari bajarilganda esa, narxlar darajasini birja kuni mobaynida aniqlashga zarurat tug‘iladi. – Fond birjasida kotirovkaning roli bitimlarning turiga qarab har xil bo‘ladi. Bitimlar, yuqorida ta’kidlanganidek, kassa bitimlariga yoki muddatli bitimlarga bo‘linadi. – Hozirgi kunda «Toshkent» RFBda real qimmatli qog‘ozlar bilan savdolar qilinmoqda. Bunda ushbu qimmatli qog‘ozlar narxini kotirovkalash ma’lumotnoma xususiyatiga ega bo‘lib, birja savdolari ishtirokchilari uchun sotilayotgan va xarid

qilinayotgan qimmatli qog‘ozlar narxi darajasini aniqlashda mo‘ljal bo‘lib xizmat qiladi. – Kotirovka fond birjasining Ekspert-kotirovka komissiyasi tomonidan avvalgi birja savdosining (masalan, kechagi kunning) natijasiga ko‘ra amalga oshiriladi. Shunday qilib, kotirovka narxi mazkur birja savdosi uchun oldindan belgilanmagan bo‘lib, bozorning kechagi holati haqida axborot beradi. Bu sotuvchilar va xaridorlarning birjadagi bozor holatini (sotilayotgan va xarid qilinayotgan qimmatli qog‘ozlar narxi darajasini) to‘g‘ri aniqlash uchun juda zarur. Ya’ni agarda biz o‘tgan birja kunining narxlari va ular shakllangan sharoitlar to‘g‘risida ma’lumotlarga ega bo‘lsak, u holda bugungi narxlarning taxminiy darajasini yetarli darajada aniq – 52 – belgilashimiz mumkin bo‘ladi. Narxlar kotirovkasining ahamiyati muddatli bitimlardan birmuncha farq qiladi. Muddatga tuziladigan shartnomalarda (shartnomani ma’lum kelajak yil mobayr.ida ijro etish bilan) bitimlar narxlari har doim ham ko‘rsatilmaydi. U holda ushbu shartnomalar shartnoma shartlariga ko‘ra bitim ijro etilishi lozim bo‘lgan kunda yuzaga kelgan narxlar bo‘yicha ijro etiladi. Shunday qilib, ushbu kun kotirovkasining narxlari brokerlar uchun nafaqat mo‘ljal, balki bunday bitim uchun belgilangan narx bo‘lib qoladi. Qimmatli qog‘ozlarning shakllanuvchi birja narxlaridan kelib chiqqan holda birja tomonidan hisoblangan ko‘rsatkich mazkur kotirovka narxlarini aniqlash qoidalarning maqsadlari uchun kotirovka narxi hisoblanadi. Kotirovka narxlari birja boshqaruvi tomonidan qonunchilikka muvofiq belgilangan tartibda birjada yuritiladigan va saqlanadigan kotirovkalarning elektron jurnalida aks etadi. Savdo tizimi avtomatik tarzda har bir savdo kuni yopilishi vaqtidagi listing kompaniyalari qimmatli qog‘ozlarining kotirovka narxini quyidagi algoritm bo‘yicha hisoblaydi: a) kotirovka narxi oxirgi bitim narxiga quyidagi shartlarda teng bo‘ladi: {D, agar B = 0 bo‘lsa; A = 0 (buyurtmalar yo‘q); (1)

Q = {D, agar B < D < A bo‘lsa; (buyurtmalar yo‘q) (2) {D, agar B < D bo‘lsa; A = 0 da (buyurtmalar yo‘q); (3) ID, agar D < A bo‘lsa; B = 0 da (buyurtmalar yo‘q); (4) b) kotirovka narxi har bir savdo kuni yopilishi vaqtidagi qanoatlantirilmagan eng yaxshi sotib olish buyurtmasining narxiga quyidagi shartlarda teng bo‘ladi: Q ={V, agar D < B < A bo‘lsa; (5) {B, agar H < B bo‘lsa, A = 0 da (buyurtmalar yo‘q); (6) d) kotirovka narxi har bir savdo kuni yopilishi vaqtidagi qanoat- lantirilmagan eng yaxshi sotish buyurtmasining narxiga quyidagi shartlarda teng bo‘ladi: Q ={A, arap D > A > B bo‘lsa; (7) {A, agar D > A bo‘lsa, B = 0 da (buyurtmalar yo‘q); (8) bunda: Q – yopilish narxi (kotirovka narxi); 53 D – oxirgi bitim narxi; B – har bir savdo kuni yopilishi vaqtidagi qanoatlantirilmagan eng yaxshi sotib olish buyurtmasining narxi; A – har bir savdo kuni yopilishi vaqtidagi qanoatlantirilmagan eng yaxshi sotish buyurtmasining narxi. Har bir savdo kuni yopilishi vaqtida qanoatlantirilmasdan qolgan barcha sotib olish buyurtmalari orasidagi maksimal buyurtma narxi har bir savdo kuni yopilishi vaqtidagi qanoatlantirilmagan eng yaxshi sotib olish buyurtmasining narxi hisoblanadi, xususan: Zb = maxZbi, (9) bunda Zb – har bir savdo kuni yopilishi vaqtidagi qanoatlantirilmagan eng yaxshi sotib olish buyurtmasining narxi, so‘m; Zbi – har bir savdo kuni yopilishi vaqtidagi 1 dan n gacha bo‘lgan qanoatlantirilmagan sotib olish buyurtmalarining narxlari, so‘m; i – har bir savdo kuni yopilishi vaqtidagi 1 dan n gacha bo‘lgan qanoatlantirilmagan sotib olish buyurtmalarining tartib raqami;

n – har bir savdo kuni yopilishi vaqtidagi qanoatlantirilmagan sotib olish buyurtmalarining soni; max – har bir savdo kuni yopilishi vaqtida qanoatlantirilmasdan qolgan barcha sotib olish buyurtmalari orasidagi maksimal qiymatli buyurtma narxi. min – har bir savdo kuni yopilishi vaqtida qanoatlantirilmasdan qolgan barcha sotish buyurtmalari orasidagi minimal buyurtma narxi, har bir savdo kuni yopilishi vaqtidagi qanoatlantirilmagan eng yaxshi sotish buyurtmasining narxi hisoblanadi, xususan: Za = minZai, (10) bunda Za – har bir savdo kuni yopilishi vaqtidagi qanoatlantirilmagan eng yaxshi sotish buyurtmasining narxi, so‘m; Zai – har bir savdo kuni yopilishi vaqtidagi 1 dan n gacha bo‘lgan qanoatlantirilmagan sotish buyurtmalarining narxlari, so‘m; 54 i – har bir savdo kuni yopilishi vaqtidagi 1 dan n gacha bo‘lgan qanoatlantirilmagan sotish buyurtmalarining tartib raqami; n – har bir savdo kuni yopilishi vaqtidagi qanoatlantirilmagan sotish buyurtmalarining soni; min – har bir savdo kuni yopilishi vaqtida qanoatlantirilmas- dan qolgan barcha sotish buyurtmalari orasidagi minimal qiymatli buyurtma narxi. Har bir savdo kuni boshida Savdo tizimi oldingi savdo kuni yopilishi vaqtidagi narxlar hisoblangan listing kompaniyalari qimmadi qog‘ozlarining ochilish narxini avtomatik tarzda aks ettiradi. Sav do tizimi o‘tkazilgan birja savdolari natijalari bo‘yicha listingdan tashqari kompaniyalar qimmatli qog‘ozlarining kotirovka narxini avtomatik tarzda hisoblaydi. Listingdan tashqari kompaniyalar qimmatli qog‘ozlarining kotirovka narxi quyidagi algoritm bo‘yicha hisoblanadi: a) birinchi qadam: oxirgi uch yil davomida birjada tuzilgan

bitimning oxirgi narxi tanlanadi, bunda uning hisob-kitob o‘tkazilish sanasidagi miqdoriy hajmi emitent tomonidan chiqarilgan shu turdagi qimmatli qog‘ozlar umumiy sonining kamida besh foizini tashkil etadi; b) ikkinchi qadam: miqdoriy hajmi emitent tomonidan chiqaril- gan shu turdagi qimmatli qog‘ozlar umumiy sonining kamida besh foizini tashkil etgan bitimlar yo‘a bo‘lgan taqdirda Savdo tizimi oxirgi uch yil ichida emitentning shu turdagi qimmatli qog‘ozlari bo‘yicha tuzilgan birja bitimlari asosida o‘rtacha o‘lchangan birja kotirovkasidan kelib chiqqan holda qimmatli qog‘ozlarning kotirovka narxini quyidagi formula bo‘yicha hisoblaydi: S c =( x 1 · y 1 + x 2 · y 2 +...+ x n ·y n )/( x 1 + x 2 + ... + x n ) (11) bunda: S c – birjadagi o‘rtacha o‘lchangan narx; x 1 – listingdan tashqari kompaniyaning sotilgan qimmatli qog‘ozlari miqdori; 55 y 1 – listingdan tashqari kompaniya qimmatli qog‘ozlarining narxlari; d) uchinchi qadam: oxirgi uch taqvim yilida amalga oshirilgan bitimlar yo‘q bo‘lgan taqdirda, birja a’zosi tomonidan buyurtma kiritilgan sanadan boshlab, Savdo tizimi topshiriq (komissiya) shartnomasi yoki qimmatli qog‘ozlarni sotib olish yoki sotish buyrug‘i (farmoyishi)ga muvofiq savdoga qo‘yilish narxini kotirovka narxi sifatida qabul qiladi, lekin ushbu narx qimmatli qog‘ozning nominal qiymatidan past bo‘lmasligi kerak. Mazkur qoidalarda va qonunchilikda belgilangan cheklashlarni hisobga olgan holda kotirovka narxi qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha bitim tuzish uchun foydalanilishi mumkin. Market-meyker va diler ishtirokidagi qimmatli qog‘ozlarni kotirovka qilish tartibi mazkur qoidalarga muvofiq birja tomonidan belgilanadi. Shuni nazarda tutish kerakki, narxlar kotirovkasi tushunchasiga nafaqat talab va taklifning ta’siri ostida yuzaga keladigan bozor narxini aniqlash kiradi (tor ma’nodagi kotirovka), kotirovka tu shunchasi unga talab narxi, taklif narxi, birja

kuni boshidagi narx va birja kuni yakunidagi narx, muayyan davrdagi narxlarning eng yuqori hamda eng past darajasi va shu kabilarning kiritilishini nazarda tutadi. Fond birjalaridan tashqari qimmatli qog‘ozlar narxlarining kotirovkasi dilerlar tomonidan birjadan tashqari bozorda amalga oshirilishi mumkin. Narxlarni emitentlarning o‘zlari tomonidan kotirovka qilish taqiqlanadi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. – T.: O‘zbekiston, 2001. 2. O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonuni – T.: O‘zbekiston, 1998. 3. «Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to‘g‘risida» O‘zbekiston Respublikasi Qonuni. 1991-yil 19-noyabrda qabul qilingan. 4. «Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlar huquqlarini himoyalash to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni, 1996-yil 26-aprelda qabul qilingan. 5. «Birjalar va birja faoliyati to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni, 2001-yil 29-avgust. 1-260-11. 6. «Qimmatli qog‘ozlar bozori to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni, 2008-yil 22-iyulda qabul qilingan.

O'xshashlar

Er va xotinning huquq va majburiyatlari

Er-xotinning mulkiy huquq va majburiyatlari

Mahalliy hokimiyat organlarining mahalliy byudjetlarni boshqarishdagi huquq va majburiyatlari

Ota-ona va voyaga yetmagan bolalarning huquq hamda majburiyatlari

Ota –ona hamda voyaga yetmagan bolalarning shaxsiy huquq va majburiyatlari