Tergov eksperimentini o`tkazish taktikasi - Huquqshunoslik - Referatlar

Tergov eksperimentini o`tkazish taktikasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

72.5 KB

Ko'chirib olish

Tergov eksperimentini o`tkazish taktikasi Reja: 1. Eksperiment tushunchasi va vazifasi 2. Tergov eksperimentini o`tkazishga tayyorgarlik ko`rish 3. Tergov eksperimentini o`tkazish tartibi va taktikasi 4. Tergov eksperimentining natijalarini rasmiylashtirish

Tergov eksperimenti – kriminalistik taktika tizimida mustaqil tergov harakati bo`lib, jinoyat ishini tergov qilish jarayonida sodir bo`lgan hodisaning ayrim holatlarini va vaziyatlarini tajriba usulida tekshirishdan iborat. Tergov eksperimentining mohiyati shundaki, muqaddam bo`lib o`tgan hodisalarni, jinoyat ishiga aloqador bo`lgan holatlarni voqelikda haqiqatdan bo`lganligini yoki bo`lmaganligini aniqlash maqsadida, ular aynan ma`lum sharoitlarda tiklanib tekshiriladi. JPKning 153-moddasida tergovchi tergov jarayonida so`roq qilingan shaxslarning ko`rsatuvlarini, boshqa dalillarni, shuningdek, ish yuzasidan qilingan versiya, tekshirilayotgan hodisaga oid muayyan sharoit va holatlarni tiklash hamda zaruriy tajribalar o`tkazish orqali tekshirishga haqlidir, deyilgan. Tekshirilayotgan holatlar, guvohlar, jabrlanuvchilar, jinoyatda gumon qilinayotganlar va ayblanuvchilarning ko`rsatuvlaridagi biron hodisani idrok qilish, eshitish, ayrim harakatlarni bajarish imkoniyati bo`lgan-bo`lmaganligini aniqlashdan iboratdir. Guvohning jinoyat hodisasiga oid ma`lum dalillarni ko`rganligi, eshitganligi haqidagi ma`lumotlari o`sha vaqtdagi sharoitda (yorug`lik, masofa, shovqin kabi) ko`rish va eshitish imkoni bo`lganligini tekshirishga zarurat tug`iladi. Shuningdek, gumon qilinayotgan shaxs yoki ayblanuvchining ayrim jinoiy harakatlari: buzib kirgan joydan ma`lum buyum-ashyolarni olib chiqib ketish imkoni, ko`p miqdordagi tovarlarni bitta yuk mashinasida olib ketganligi kabi ma`lumotlarni tekshirishda, eksperiment ko`rsatilgan vaziyatlar-holatlar sun`iy tiklanib, tajriba qilib o`tkazishdan iborat bo`ladi.

Tergov eksperimenti jinoyat ishi yuzasidan mavjud bo`lgan ma`lumotlar va ehtimolga qarshi bo`lmagan fikrlarni tekshirishga qaratilgan bo`lib, ushbu ma`lumotlar va fikrlar ma`lum sharoitlarda voqelikda bo`lganligiga ishonch hosil qilishga qaratilgan bo`ladi. Tergov eksperimenti natijalari ijobiy – tasdiqlovchi bo`lib chiqsa, tekshirilayotgan dalil yoki versiya to`g`ri ekanligi aniqlanadi, aks holda inkor etuvchi natija hosil bo`lganda, tekshirilayotgan ma`lumotlar noto`g`ri ekanligi, ko`rsatuvdagi vaziyat-holatlarning asossiz yoki yolg`on ekanligi isbotlanadi. Tergov eksperimentini o`tkazish maqsad-vazifasi jinoyat ishining tergovi jarayonida to`plangan, topilgan dalillar (suroqda olingan ma`lumotlar), ishning ayrim holatlari yuzasidan hosil bo`lgan versiya va boshqa xabarlarni to`g`ri haqiqat ekanligini tekshirishdan iboratdir. Shu bilan birga mazkur tergov harakati vazifasiga jinoyatni ochish-isbotlash uchun yangi dalillarni topish, mustahkamlash va ularni to`g`ri baholab, ayblov fikriga asos qilish masalasi ham kiradi. Tergov eksperimenti vazifalariga ko`ra, boshqa tergov harakatlariga o`xshab ketadi va ayrim qismlari o`zaro bog`liqligi bilan namoyon bo`ladi. Ayniqsa eksperiment “ko`rsatuvlarni hodisa joyida tekshirish” tergov harakatiga o`xshash bo`lib, ikkala protsessual harakat so`roq natijasida olingan ko`rsatuvlarni tekshirishdan iboratdir. Shu bilan birga ular orasida muhim farqlar mavjud bo`lib, ular shundan iboratki, eksperimentda ko`rsatuvdagi ayrim dalillarni bo`lib o`tgan voqelikda, shart-sharoitda, sun`iy tiklash bilan tajriba qilib tekshiriladi. Hodisa joyida ko`rsatuvlarni tekshirish esa, so`roq paytida olingan ma`lumotlardagi ayrim holat-vaziyatlar haqiqiy hodisa joyidagi

vaziyatlarga to`g`ri kelishi aniqlanadi, ba`zi ma`lumotlar to`ldiriladi, tekshiriladi. Hodisa joyini ko`zdan kechirish harakatining ham eksperiment bilan birmuncha bog`liqlik va o`xshashlik xususiyati mavjuddir. Hodisa joyini ko`zdan kechirish maqsadi, eksperiment kabi dalil qidirib topish, uni tekshirishdan iboratdir, lekin ko`zdan kechirishda hodisa joyi, holati o`zgartirilmaydi, avvalgi asl holati, jinoyat oqibati bo`lgan alomatlari o`zgarishsiz kuzatiladi. Sud ekspertizasining turli tekshiruvlarini o`tkazishda ekspert- mutaxassis eksperimental uslubiyotni keng qo`llaydi. Jumladan, otish qurollarini identifikatsiyalashda shubhalangan quroldan eksperimental otishlar o`tkazib, tekshirish uchun o`q va gilzalarning namunalarini tayyorlaydi, hujjat va boshqa obyektlarni tekshirishda eksperiment tajriba uslubini turli shakllarda qo`llaydi. Bu eksperimental tadqiqot – tekshiruvlar tergov eksperimentiga o`xshash bo`lsa ham, mustaqil tergov harakati emas, sud ekspertizasining tekshiruv uslubi sifatida uning tarkibiy qismi bo`lib hisoblanadi. Tergov eksperimenti jinoyat protsessual qonunida ta`riflanishicha, jinoyat ishi yuzasidan o`tkazilgan so`roq ko`rsatuvlarini, boshqa dalillarni, ish yuzasidan hosil bo`lgan versiya, tekshirilayotgan hodisaga oid muayyan harakatlar, sharoit va holatlarini tiklash hamda zaruriy tajribalar o`tkazish orqali tekshirishdir. Shuningdek, eksperiment faqatgina bor dalillar va versiyalarni tekshirish bilan cheklanmay, eksperiment tajribalari yordamida yangi dalillar ham aniqlanadi. Tergov ishini yurgizish jarayonida hosil bo`lgan versiyani albatta turli tergov harakati yordamida, shu jumladan eksperiment o`tkazish

bilan ham tekshirish lozim bo`ladi. Versiyalar jinoyat hodisasining umumiy yoki ayrim holatlariga taalluqli bo`lib, ular eksperiment, turli tajribalar va boshqa tergov harakatlari yordamida tekshirilgan holdagina haqiqatga aylanib ishning ayrim holatlariga tegishli bo`lgan dalil sifatida xizmat qilaoladi. Bu holda tergov eksperimentining natijalari yangi dalillarni keltirib chiqarishi va borlarini haqiqatga mos yoxud mos emasligini tasdiqlaydi. Tergov amaliyotida tergalayotgan jinoyat ishi yuzasidan turli holat-vaziyatlarni eksperiment yordamida tekshirishga to`g`ri keladi. Shularga ko`ra eksperimentning turli shakllari o`tkaziladi: ma`lum hodisa, holat, shaxslarni muayyan sharoitda ko`rish imkonini aniqlash uchun; hodisani (turli ovozlar, portlash, motor ovozlari va h.k.) ma`lum sharoit voqeligida eshitish imkoni bo`lgan-bo`lmaganligini aniqlash uchun; jinoyat ishiga taalluqli bo`lgan ayrim harakatlarni bajarish (masalan, ma`lum masofani qadam yurish, yugurish yoki transport vositasida ma`lum muddat davomida o`tish) imkonini tekshirish uchun; ayrim ishlarni bajarish imkoniyatini (to`siqdagi teshik orqali og`ir yuk bilan chiqish yoki kirish, ko`p miqdordagi tovar mollarni bitta muayyan mashina yordamida olib ketish va h.k.) tekshirish uchun; turli modda va mahsulotlar sifatini (hidini, tarkibini) idrok qilib, ajrata bilish qobiliyatini va boshqa holatlarni tekshirish uchun. Jinoiy vaziyatning yoki uning ayrim jihatlarini oldini olish imkonini tekshirishda tergov eksperimenti bilan bir qatorda boshqa choralar ham ko`riladi. Ayniqsa avtotransport halokatini tekshirishda,

jabrlanuvchilar va ayblanuvchilar ko`rsatuvlaridagi vajlar, tushunchalar eksperiment, ko`rsatuvlarni hodisa joyida tekshirish va ekspertizalar yordamida aniqlanadi. Tergov amaliyotida transport hodisalari, odamni bosib ketish yoki boshqa turdagi tartib qoidalari (transportlarda odam tashish) natijasida baxtsizlik hodisalari yuz berishi, hattoki qurbonlar ham bo`lishi mumkin. Tergovda ko`pchilik holatlarda ayblanuvchilar javobgarlikdan qutilish maqsadida turli asossiz vajlarni keltirib, o`zini aybsiz qilib ko`rsatib, mazkur hodisaning asosiy sababchisini jabrlanuvchi deb ko`rsatishga urinadilar. Bunday holatlarda tergovchi yuz bergan hodisaning qanchalik to`g`riligini va uning oldini olish mumkin emasligini aniqlash maqsadida eksperiment o`tkazadi. Bu holda jinoiy harakatning xarakterini va aniqlanishi lozim bo`lgan hodisa vaziyatini sun`iy tiklash bilan tajribada sinab ko`rish uchun eksperiment o`tkaziladi. Masalan, ko`chani kesib o`tayotgan shaxsni mashina urib ketgan bo`lsa va bu holatda ayb jabrlanuvchiga yuklansa, tergovchi hodisa sodir bo`lgan vaziyat holatini tiklash bilan eksperiment o`tkazib, muayyan vaziyatda falokatning oldini olish mumkinligini yoki mumkin emasligini hal qiladi. Bunda haydovchi tormoz berish yo`li bilan mashinaning yurishini sekinlatishi mumkinmidi yoki boshqa harakat bilan ko`ngilsiz hodisaning oldini olishga harakat qilganmi yoki buning iloji bo`lmaganmi, degan savollarga javob oladi. 2 Tergov eksperimentini o`tkazishga tayyorgarlik ko`rish

Tergov eksperimentini muvaffaqiyatli o`tkazish uchun unga puxta tayyorgarlik ko`rish lozim. Mazkur tergov harakatini o`tkazishdan avval jinoyat ishidagi materiallar bilan tanishib chiqib, so`ngra mavjud bo`lgan dalillarning qaysi birini eksperiment o`tkazish bilan tekshirilishi zarurligi hal qilinadi. Tergov harakatini o`tkazish rejasini belgilab olish ham katta ahamiyat kasb etadi. Reja quyidagilarni o`z ichiga olishi mumkin: eksperiment o`tkazishning maqsadi, joyi, vaqti, tekshiruv o`tkazish sharoitlari; tergov harakatining mazmuni va tajribalarning oldinma-ketin o`tkazish tartibi; qatnashuvchilarning har qaysisi bajaradigan harakatlarni aniqlash; zarur bo`lgan ilmiy-texnik vositalarni tajriba o`tkazishga tayyorlash; murakkab holat-vaziyatlarni tekshirishda joyning chizmasini tayyorlash va tergov harakati natijalarini rasmiylashtirish, mustahkamlash choralarini ko`rib chiqish. Eksperiment o`tkazishning maqsadini aniqlash, deganda tekshiriluvchi holatlarning, bor dalillarning qaysilari yoki qaysi qismlari tekshirilishi lozimligi, qanday tajribalarni uyushtirish kerakligi, uni o`tkazishda qanday shart-sharoitni yaratish lozimligi ko`rib chiqiladi, zarur bo`lsa ko`rsatuvlari tekshirilayotgan shaxslarni qayta so`roq qilish lozim.

Eksperiment o`tkazishdan oldin tekshirish jarayoni, ish vaziyatlarini ma`lum sharoitda tiklash bilan bog`liq bo`lganligi uchun, uni o`tkazish yoki o`tkazmaslik zaruratini ko`rib chiqish kerak. O`zbekiston Respublikasi jinoyat protsessual qonunida bu haqda shunday deyilgan: “Eksperiment o`tkazish to`g`risida surishtiruvchi, tergovchi qaror, sud esa ajrim chiqaradi. Eksperiment natijasida fuqarolar, korxonalar, muassasalar va tashkilotlarga mulkiy zarar yetkazilishi, ishlab chiqarish tartibotining, transport vositalari harakati jadvalining buzilishi va boshqa noxush oqibatlarning kelib chiqishi ehtimol bo`lsa, surishtiruvchining, tergovchining bunday eksperiment o`tkazish to`g`risida qaroriga prokuror sanksiya berishi lozim” (JPKning 154-m). Eksperiment qatnashuvchilarning hayoti va salomatligiga xavf tug`dirsa, jamoat tartibi va axloq normalariga putur yetkazsa, uni o`tkazishga yo`l qo`yilmaydi. Bunday hollarda eksperiment o`rniga boshqa tergov harakatini o`tkazish belgilanadi (qayta so`roq, yuzlashtirish, ekspertiza va boshqalar). Tergov eksperimentini muvaffaqiyatli tashkil qilish va o`tkazish uchun uning ishtirokchilarini oldindan belgilab olish lozim. Ikki kishidan kam bo`lmagan xolislardan tashqari, eksperiment o`tkazishda tekshiriladigan hodisa, dalil, vaziyat xususiyatiga oid bo`lgan mutaxassisning ishtiroki uni ijobiy o`tkazilishiga yordam beradi. Tergov eksperimentini o`tkazish jarayonida ish yuzasidan so`roq qilingan shaxslarning ishtiroki taktika jihatdan maqsadga muvofiq bo`ladi, ayniqsa ko`rsatuvlari tekshirilayotgan shaxs (guvoh, jabrlanuvchi, gumon qilinuvchi, ayblanuvchi)ning qatnashuvi, tergov

harakatining ijobiy natijalari uchun omil bo`lib hisoblanadi. Jumladan jinoiy hodisani ko`zi bilan ko`rgan, eshitgan guvohlar, vaziyatni tiklashda uning haqiqiy hodisa vaqtidagi holati, sharoitlarining mos kelishini kuzatib, tegishli qo`shimcha tushunchalar berishlari mumkin. Guvoh yuz bergan hodisa vaziyatini qayta tiklashga, shu bilan birga hodisaning qanday davom etganligiga doir kerakli ma`lumotlarni beradi. Tergov eksperimenti guvohlarning ko`rsatuvlarini tekshirish maqsadida o`tkazilsa, guvohlarning o`zlari tegishli harakatni shaxsan namoyish qilishlari, tekshirilayotgan hodisaning haqiqatligini aniqlashga yordam beradi. Eksperiment ayblanuvchining ko`rsatuvini tekshirish maqsadida o`tkaziladigan bo`lsa, bu holda ayblanuvchini eksperiment o`tkazishga qatnashish uchun jalb qilish maqsadga muvofiqdir. Ayblanuvchi jinoyat sodir bo`lgan vaqtda bajargan harakatlarni to`la namoyish qiladi. Ish bo`yicha to`g`ri ma`lumotlarni aniqlashga imkon beradi. Eksperiment o`tkaziladigan joyini, vaqtini ham oldindan belgilab olish lozim. Eksperimentni jinoyat sodir bo`lgan joyning o`zida o`tkazish imkoni har doim ham bo`lavermaydi, shuning uchun joy va vaqt natija uchun ahamiyati bo`lsa, haqiqiy jinoiy hodisaga o`xshash bo`lgan joy va taxminan o`sha vaqt (kechki, kunduzgi, qor, yomg`ir kabi) belgilanadi. Ishning oqibati unchalik ahamiyatli bo`lmasa, vaqt omili tergovchining ixtiyori bilan belgilanadi. Hodisaning tekshirilishi uchun sovuq yoki issiqning ahamiyati bo`lsa, iqlim shunday sun`iy ravishda hosil etiladi, oldindan bu masalaga tayyorgarlik ko`riladi.

Tergovchi tergov eksperimentini o`tkazishda davlat va jamoat organlari vakillaridan hamda ayrim fuqarolardan topshirilgan ma`lum harakatning bajarilishini talab qilish huquqidan foydalana oladi. Eksperiment o`tkaziladigan joy boshqa tuman territoriyasida bo`lsa, aniq shaxslarni jalb qilish shart bo`lmasa, umumiy tartibda hal qilinadi. Xolislar, tergovchi va boshqa ishtirokchilar tomonidan bajarilgan harakatlarni o`z ichiga olgan, tergov harakatlarining mazmunan obyektivligini guvohlantiradilar. Xolislar faqatgina tergov harakatining guvohi bo`lmasdan, eksperimentning aktiv qatnashchilari sifatida ishtirok etishlari lozim. Tergov eksperimenti vaqtida uning ishtirokchilariga yuklatilgan vazifaning jiddiyligini anglashlari, vazifalarni bajarishda vijdonan munosabatda bo`lishlari, eksperiment vaqtida ma`lum bo`lib qolgan ish materiallarini sir saqlash lozimligini bilishlari shart. Eksperiment tezkor ma`lumotlarga asoslanib o`tkaziladigan bo`lsa, tezkor xodimning qatnashuvi maqsadga muvofiqdir. Eksperiment o`tkazish davomida o`tkaziladigan sinovlarning mazmunini o`zgartirish bilan tezkor ma`lumotlarni ham tekshirish mumkin. Eksperiment o`tkazishda mutaxassisning ishtirok etishi ayniqsa muhimdir. Mutaxassis eksperiment vaziyatini qayta tiklash va o`tkazish oldidan qatnashuvchilarni joy-joyiga qo`yishga, texnik jihatdan to`g`ri o`tkazilishiga ko`maklashadi, shuningdek, eksperiment natijalariga baho berishda tergovchiga zarur bo`lgan maslahatlarni beradi. Tergov harakatini o`tkazishga barcha tashkiliy masalalar yuzasidan tayyorgarlik ko`rilgandan so`ng kirishish mumkin.

3 Tergov eksperimentini o`tkazish tartibi va taktikasi Har qanday tergov harakatlari kabi eksperiment o`tkazishning ham umumiy qoidasi jinoyat-protsessual qonunida tartibga solingan. Eksperiment o`tkaziladigan joyda hozir bo`lgan ishtirokchilar bilan, ularning har birlarining huquq va burchlari, o`tkazilayotgan tekshiruv maqsadi, o`tkazish jarayonida ularning bajaradigan ishlari haqida suhbat o`tkaziladi. Eksperiment o`tkazish joyi, vaqti, uni o`tkazish sharoitlari, jumladan, ob-havo, yorug`lik va boshqalar ko`rib chiqiladi. Vaziyatni tiklashda ayrim shaxslarning turar joyi, ma`lum harakatlarni muayyan vaqtda bajarishlari ta`kidlanadi, zarur bo`lgan predmetlarni tegishli joylarga qo`yiladi, yo`q bo`lgan, zararlangan obyektlarning modellari hozirlanadi. Eksperiment o`tkazish joyini qo`riqlash uni o`tkazishga xalaqit beruvchilarni chetlatish kabi choralar, tezkor xodimlarga topshiriladi. Eksperiment tajribalarini o`tkazishda ayrim harakat vaziyatlarini tiklash choralari, ko`rsatuvi tekshirilayotgan shaxsga topshiriladi, agar bunday qilishni turli sabablarga ko`ra iloji bo`lmasa, bu topshiriqlarni taklif qilingan boshqa shaxslar amalga oshirishi mumkin. Sinalayotgan dalillar, versiya, so`roq qilingan shaxslarning bergan ma`lumotiga qarama-qarshi, salbiy natija bersa, eksperiment jarayonini kuzatib turgan, unda qatnashayotgan shaxslar (guvoh, jabrlanuvchi, gumon qilinuvchi, ayblanuvchi)ning psixologiyasiga ta`sir etib, ularning so`roqqa bergan ko`rsatuvlarini to`g`ri-noto`g`ri ekanligi ma`lum

bo`ladi. Bunday hollarda eksperimentni o`tkazib bo`lgandan so`ng takroriy so`roq o`tkazish ma`qulroq bo`ladi. Ayblanuvchi, gumon qilinuvchilarning eksperiment o`tkazishda qatnashuvi ixtiyoriy bo`lib, ularning ishtiroki zarur bo`lgandagina, ishning oqibatidan manfaatdorligini va ular o`z ahvollarini ancha yengillashtirishi mumkinligi masalasi tushuntiriladi. Zarur ѕolalarda tajribalarni єayta-єayta o‘tkazishTERGOV EKSPERIMENTI O‘TKAZISHNING TAKTIK USULLARI O‘zgargan va єayta tiklab bo‘lmaydigan sharoitlarni ѕisobga olish Tajribalarni ѕodisa, fakt, voєyea ro‘y bergan joydagi sharoitlarga juda o‘xshash bo‘lgan sharoitlarda o‘tkazishMuayyan tartib maromda tajribalar o‘tkazish Sharoit va vaziyatlarni o‘zgartirib ko‘rish (tezlikni, marom, masofa va ѕokazolarni o‘zgartirish) Zarur ѕollarda tajribalarni bosєichma-bosєich o‘tkazish TERGOV EKSPERIMENTI O‘TKAZISHNING TAKTIK USULLARI Q ayta tiklangan va tajriba o‘tkazilgan sharoitlar asl sharoitlarga mos edimi? Tajribalarning salbiy natijalari aslida bunday ѕarakatlar, ѕodisalar, voєyealar bo‘lishi mumkinmas, deb xulosa chiєarish imkonini beradi Q айта ва єайта ўтказилган тажрибаларнинг натижалари бир хилми? Tajribalarning ijobiy natijalari tekshirilgan faktlar ѕaєida, faєat taxminiy xulosa chiєarish (bo‘lishi ѕam mumkin, bo‘lmasligi ѕam) imkonini beradi. Tajriba ѕarakatlarini o‘tkazishda tasodiflar istisno etildimi? Natijalar q arama-єarshi: tajribalarning bir ismi boshєasiga mos kelmaydi. Tekshirilgan fakt sodir bo‘lmagan, deb taxminiy xulosa chiєarish imkonini beradi.

Eksperiment tajribalarini tashkil etish va o`tkazishda qo`llanadigan taktik uslublar qonunchilikka rioya qilgan holda amalga oshirilishi lozim. Jinoiy hodisa holatlarini tajriba qilib tekshirishda, sun`iy tiklangan vaziyat asl hodisa holatida bo`lgan shart-sharoitga mos kelmog`i zarur. Tekshirish jarayonida topshiriq olgan shaxs tajribaning ayrim harakatlar bilan bog`liq qismlarini (balandlikdan sakrash, biror to`siqdan o`tish kabi) bajara olmasa, uning o`rniga bo`yi, gavdasi, yoshi jihatidan o`xshash bo`lgan boshqa shaxsga bu ishni bajarish topshiriladi. Tekshirilayotgan hodisa, holat, vaziyatlar bir necha ko`rinishda takrorlanib sinalishi lozim, shundagina tekshiruv natijalari haqiqiy va xolisona bo`ladi. Masalan, ko`rish imkoni 200 m masofada ifodalangan bo`lsa, tekshiruvni 150, 200 va 250 mda o`tkazish lozim bo`ladi, qaysi holatlar qayta takrorlanganda o`zgarishsiz natija bersa, ana shu yo`nalish haqiqatga to`g`ri keladi, deb tanlanadi. Eksperiment o`tkazilayotgan sharoit, tiklanayotgan harakat yoki hodisalar yuz bergan sharoitga iloji boricha o`xshash bo`lishi lozim. Tajribalar imkoni boricha bir necha marotaba takrorlanib o`tkaziladi, tajribalarning sharoitlari bir muncha o`zgartilishi mumkin (JPKning 155-moddasi). Mana shu qoidaga asoslangan holda, eksperimentni o`tkazish jarayonida, tergovchi ayrim holatlarni tiklab namoyon qilayotgan shaxslarning joylarini o`zgartirishi, harakat ko`rinishlarini bir necha variantda amalga oshirishni taklif qilishi va ana shu ko`rinishlar orasidan ko`proq takrorlangan natijani tanlab olishi kerak.

Tekshirilayotgan holatlar, versiyalar, ko`rsatuvdagi ayrim dalillarni har tomonlama tekshirib aniqlash uchun, gumon qilinuvchi, ayblanuvchi, guvoh, jabrlanuvchilarning har birlariga alohida-alohida o`zi qatnashgan yoki shohid bo`lgan hodisa holatini tiklash tavsiya etiladi va tergovchi tajriba harakatlarini o`tkazadi. Tajribalar ko`p va murakkab bo`lsa, tergovchi uni bir necha bosqichga bo`lib, tegishli oldinma-ketinlikda o`tkazadi. Eksperiment tekshiruvlarini o`tkazish jarayonida, uning ayrim qismlari-bosqichlarini mustahkamlash maqsadida foto, kino, video tasvirga olish lozim bo`ladi. Shu bilan birga, eksperiment o`tkazilayotgan joyning chizmasi, ishlatilgan nusxa, qoliplar ham yuqorida ko`rsatilgan vositalarga qo`shiladi. Eksperiment tajribalarini o`tkazish jarayonida ko`rsatuvlari tekshirilayotgan shaxslarga va ayrim harakatlarni amalga oshirayotgan qatnashuvchilarga savollar berilishi mumkin. Savollar tergovchi, mutaxassis, xolislar tomonidan berilib, eksperiment o`tkazishning shart- sharoitlariga, uning natijalariga, ishlatilayotgan jihozlarga tegishli bo`lishi mumkin. Eksperiment harakatida ishtirok etuvchi shaxslar, tergovchining ruxsati bilan ko`rsatuvlari tekshirilayotgan gumon qilinuvchi- ayblanuvchilarga savol berishga, tergovchining e`tiborini ish holatini aniqlashga ko`maklashadigan barcha holatlarga qaratishga, tekshiruv sharoitiga ba`zi aniqliklar kiritishga haqlidirlar. Shu bilan birga eksperiment qatnashuvchilari tajriba va ayrim harakatlarni yana takrorlashni iltimos qilishlari mumkin. Qatnashuvchilarning bunday fikr-mulohazalari eksperiment bayonnomasida aks ettirilmog`i lozim.

Eksperiment jarayonida amalga oshirilgan tekshiruvlar natijasi voqelikka nisbatan to`g`ri kelmasdan zid bo`lsa, ya`ni tekshirilayotgan harakatning natijasi ko`rsatuvdagi holatlarni tasdiqlamasa, natija salbiy, inkor etuvchi bo`lib, ko`rsatuvdagi ma`lumot noto`g`ri bo`lib chiqadi. Aksincha, eksperiment jarayonida tekshirilayotgan hodisa, vaziyatlar o`tkazilgan tajribalar natijasiga mos kelsa, u holda tekshirilayotgan holat hodisalari haqiqatda voqelikda yuz bergan bo`lishi mumkinligi tasdiqlanadi. Tergov eksperimenti jinoyat-protsessual qonuni normalari asosida o`tkazilishi bilan bir qatorda, qo`llaniladigan taktik uslublar ham qonun normasiga zid bo`lmasligi lozim. 4 Tergov eksperimentining natijalarini rasmiylashtirish Tergov eksperimenti o`tkazilganligi haqida protsessual qonunning tegishli moddalarida nazarda tutilgan tartibda protsessual hujjat bo`lgan bayonnomada aks ettirilmog`i lozim. Har qanday tergov harakatining bayonnomasi kabi eksperiment bayonnomasi ham kirish, bayonot va yakunlovchi qismlardan iboratdir. Bayonnomaning kirish qismida eksperiment o`tkazilishi uchun asoslar, kim tomonidan o`kazilganligi, tekshiruv zarurati, joyi, vaqti va qatnashuvchilarning ismi-shariflari ko`rsatiladi. Shuningdek, guvoh va jabrlanuvchilar ko`rsatuvlari tekshirilganda eksperiment o`tkazishdan oldin ular qasddan yolg`on ma`lumot berish va bosh tortish oqibatlari, ya`ni jinoiy javobgarlik haqida ogohlantirganligi to`g`risida ma`lumot va uni tasdiqlovchi imzolari kiritiladi.

Bayonnomaning ikkinchi qismi bo`lgan bayonot yoki tavsiflovchi bo`limi eng mas`uliyatli bo`lib, o`tkazilgan tergov harakatining tashkiliy bosqichidan to uning natijasi shakllangan vaqtigacha o`tkazilgan tekshiruv ishlari to`la o`z ifodasini topmog`i lozim. Tekshiriluvchi holat-vaziyatning tavsifi, unga o`xshash bo`lgan shart-sharoitning yaratilishi, tajribalarning mohiyati, qanday tur va shakllarda namoyon qilib ko`rsatilganligi haqida mukammal yoritilishi lozim. Tekshiruv o`tkazilishi jarayonida qo`llanilgan kriminalistik texnika vositalaridan - ovoz yozish, video tasvirga olish, kino va fotosuratga tushirish ishlari bayonnomaning mazkur qismida aks ettiriladi. Shu bilan birga eksperiment tajribalarini uyushtirish uchun tayyorlangan qoliplar (namunalar), mulaj va modellar ham nima uchun va qanday qo`llanilganligi bayon etiladi. Eksperiment natijasida tekshirilgan holat, vaziyatlar, versiyalar o`z tasdig`ini topgan yoki topmaganligi, ular necha yo`nalishli tajriba yordamida tekshirilganligi va boshqa chora-tadbirlar qanday oldinma- ketinlikda o`tkazilgan bo`lsa, bayonnomada shunday holda yoritilishi lozim. Bayonnomaning yakunlovchi qismi quyidagilarni aks ettirgan bo`lishi shart: 1) eksperimentni o`tkazishda ishtirok etgan shaxslar keltirgan ariza, shikoyat, iltimosnoma va e`tirozlari; 2) eksperiment tekshiruviga tayyorlangan buyumlarning individual hususiyatlari (shakli, rangi, o`lchovi va boshqa moddiy belgilari);

3) eksperiment o`tkazilgan joyning chizmasi, harakat va holatlar sxemalari; 4) bayonnoma barcha ishtirokchilar tomonidan tanishib chiqilganligi to`g`risidagi ma`lumotlar va bu ma`lumotlar ular tomonidan tasdiqlanganligi. Eksperiment jarayonida qo`llanilgan kriminalistik texnika vositalarining mahsulotlari (kino, ovoz yozish, video tasmalari, foto- suratlar, chizmalar) bayonnomaga ilova qilinganligi ham ko`rsatilishi lozim. Tergov harakatining natijalarini qayd etib mustahkamlagan hujjat - bayonnoma protsessual jihatdan dalil manbai bo`lib xizmat qiladi va ayblov xulosasiga, so`ng sudning qaroriga (hukmiga) asos bo`ladi, shuning uchun bayonnoma yuqorida keltirilgan talablarga rioya qilinmay bajarilgan holda, bu hujjat haqiqiy kuchga ega bo`lmay qoladi, eksperiment jarayoni va natijalari daliliy xususiyatini yo`qotadi. Tergov eksperimenti natijalarini baholash jinoyat ishidagi materiallar boshqa dalillar bilan solishtirib, ularni o`zaro bog`liqligi, bir- birini to`ldirishi asosida qabul qilinadi. Dalillarni baholashning tartib- qoidalari xususiyati qonun asosida bo`lib, umumiy prinsiplarni qo`llash bilan amalga oshiriladi. Tergov eksperimentining natijalari tasdiqlovchi yoki inkor etuvchi (salbiy) bo`lishidan qat`i nazar, har ikkala turi ham dalil bo`lib xizmat qiladi. Birinchi turi tekshirilayotgan hodisa dalilni to`g`ri bo`lishi ehtimol ekanligini, ko`rsatuvdagi dalillar hodisa haqiqat bo`lib o`tgan deb hisoblashga va tergovning keyingi navbatdagi chora-tadbirlarini to`g`ri belgilashga va o`tkazishga imkon beradi.

Ikkinchi turdagi natija, ya`ni eksperiment tekshiruvidagi holat vaziyatlarni tasdiqlamasa, inkor etsa, bu holda ko`rsatuvdagi holat dalillari noto`g`ri yoritilganligi, versiya noto`g`ri ekanligi aniqlanadi. Eksperiment natijalari, ularning qanday shaklda, turda bo`lishidan qat`i nazar, qonun talabi asosida baholanishi va ish materialiga qo`shilishi zarur. Sud muhokamasi jarayonida o`tkazilgan eksperimentning natijalari, sud majlisi bayonnomasida aks ettiriladi va tegishli talablar asosida baholanadi.

O'xshashlar

So'roq o'tkazish taktikasi

Ko'rsatuvlarni hodisa joyida tekshirish taktikasi

Odamlarning tashqi qiyofa belgilari asosida identifikatsiya o`tkazish

Kriminalistik taktikaning umumiy qoidalari

O`g`irlik, talonchilik va bosqinchilik jinoyatlarini tergov qilish