Odamlarning tashqi qiyofa belgilari asosida identifikatsiya o`tkazish - Huquqshunoslik - Referatlar

Odamlarning tashqi qiyofa belgilari asosida identifikatsiya o`tkazish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

82.5 KB

Ko'chirib olish

Odamlarning tashqi qiyofa belgilari asosida identifikatsiya o`tkazish Reja: 1. Odamning tashqi qiyofasi-identifikatsiya obyekti: tushunchasi va ilmiy asoslari 2. Odamning tashqi qiyofa belgilari tizimi 3. Portretlar bo`yicha identifikatsiya qilish turlari 4. Odamlarning portretlari asosida o`tkaziladigan identifikatsiyaviy tekshiruv

Tergov va tezkor-qidiruv amaliyotida qidiruvdagi, tekshirilayotgan, o`lgan odamlarning tashqi qiyofa belgilari asosida identifikatsiya o`tkazish ko`plab uchrab turadi. Odamning tashqi qiyofa belgilari asosida uning shaxsi aynanligini aniqlash odamning portreti-fototasviri orqali amalga oshiriladi. Identifikatsiya obyektlari sifatida tirik odam, murda, murda qoldig`i (skeleti) tekshiriladi. Har bir shaxs sotsial va jismoniy xususiyatlarga, alohida individuallikka ega bo`lib qator ega. Sotsial xususiyatlarga insonning ism-sharifi, nasl-nasabi, kasb- hunari, boshqalar bilan munosabati va hokazolar kiradi. Jismoniy alomatlarga - jinsi, yoshi, tashqi qiyofa tuzilishi kabilarni kiritish mumkin. Identifikatsiya o`tkazishda odamning o`zi emas, uning chizilgan, bo`yoq bilan tasvirlangan yoki fotografiyada aks etgan suratlari taqqoslab tekshirish vositasi bo`lib xizmat qiladi. Ayrim hollarda insonning tashqi tuzilishi so`z orqali tasvirlanib, shu asosda chizilgan taxminiy rasm orqali tekshiruv o`tkazilishi mumkin. Odamning tashqi qiyofa belgilari asosida identifikatsiya o`tkazishning ilmiy asoslari qator fanlarning (anatomiya, fiziologiya, sud-tibbiyoti va boshqalar) rivojlanish omillariga va yutuqlariga tayangan holda shakllanadi, tergov, tezkor- qidiruv va ekspertiza faoliyatida keng qo`llaniladi. Identifikatsiyaviy - tekshiruv uslubiyoti odam tashqi tuzilishining informatik va mustahkam belgilariga asoslanadi. Insonning tashqi qiyofa tuzilishiga oid ma`lumotlar XIX asr oxirida ilk bor fransuz kriminalisti A.Bertilon tomonidan bir tizimga solinib, jinoyat sodir qilgan shaxslarni ro`yxatga olishda ishlatilgan. Bunda odam gavdasining umumiy tuzilishi, ayrim qismlari har xil bo`lishi (boshning, qo`l-oyoqning, quloq suprasining, ko`krak qafas hajmi va hokazoning) va ularning o`lchovlar yig`indisi aynan bir odamga xos bo`lib, ikkinchisida takrorlanmasligi ta`kidlangan. A.Bertilon ishlagan o`lchovlar tasnifi asosida nemis kriminalistlari R.A.Reyss, rossiyalik olimlar. N.S.Bokarius, S.M.Potapov, I.N.Yakimov va boshqalar odam tashqi qiyofasi belgilari turlarini ma`lum tizimlarini ekspertiza identifikatsiyasida, ayrimlarini (yuz tuzilishi portretini) tezkor-qidiruv faoliyatida qo`llash uslubiyotlarini ishlab chiqdilar.

Hozirgi kunda odamning tashqi tuzilishini informatik va mustahkam alomatlari asosan tergov, tezkor-qidiruv faoliyatida, bedarak yo`qolgan va jinoiy javobgarlikdan qochib yashirinib yurgan shaxslarni qidirishda, shuningdek, shaxsi noma`lum bo`lgan odamlar va ularning murdalarini aniqlash uchun tegishli hujjatlar orqali tekshirishda qo`llaniladi. Amaliyotda ba`zi tergov harakatlarini o`tkazishda (masalan: tanib olish uchun ko`rsatish, guvohlantirish kabi) tirik shaxslarni va murdalarini ko`zdan kechirishda, ularning tashqi tuzilish xususiyati bo`yicha shaxsi aniqlanib, tegishli ma`lumotlar olinadi. Odamlarni tashqi tuzilish xususiyatlari bo`yicha identifikatsiya qilish - aynanligini belgilash imkoni insonning anatomik va informatik alomatlarining yig`indisi individual bo`lganligi va ularni ikkinchi shaxsda takrorlanmaslik ta`limotiga asoslanadi. Bu individuallik xususiyati amaliy va nazariy jihatdan kriminalistik faoliyatda yillar davomida o`z isbotini topgan. Odam dunyoga kelib yil sayin o`sadi, betob bo`ladi, qariydi, turli sabablarga ko`ra uning tanasida o`zgarishlar hosil bo`ladi, shunga qaramay tananing asosiy ko`rinish xususiyatlari saqlanadi. Yillar davomida hosil bo`ladigan o`zgarishlar tananing ayrim qismlarining o`lchovi, shakli va tusi nisbiy mustahkamlikka egadir. Odamning tashqi tuzilishini ifoda etuvchi belgilar, uning so`z bilan ta`riflangan tasviriy portretini tashkil etadi. Tashqi qiyofa belgilari tushunchasiga odamning umumiy gavda tuzilishi, bo`yi, ayrim tana a`zolari (qo`l, oyoq, yuz, burun kabilar)ning o`lchov va shakl xususiyatlari, ya`ni anatomik sifat belgilari, yurish, qadam tashlash, ovoz, nutq va turli harakatdagi alomatlaridan iborat funksional belgilari kiradi. Insonning foto yoki boshqa tasvirlari identifikatsiya obyekti sifatida tekshirilganda, ularda odamning aks ettirilgan qismlarigina e`tiborga olinadi. Fotosuratlar insonning bo`y-bastini aks ettirgan bo`lsa, bu holda belgilar yig`indisi to`laroq bo`lib identifikatsiya uchun ahamiyatli bo`ladi. Tezkor-qidiruv ishlarida tekshirilayotgan shaxsning ustidagi kiyimlarining xususiyatlari, individuallik alomatlari, xususan kiyimning turi, material sifati,

shakli, bichimi, o`lchovi, kiyimning ishlatilish (eskirish, to`zish) darajasi turli moddalardan qolgan dog`lari va hokazolar ham identifikatsiya qilishda ahamiyatli bo`lib, informatik vazifalarni amalga oshirishga yordam beradi. Kiyimlar qatoriga odamning ba`zi tana a`zolaridagi odat bo`lib qolgan buyumlar va taqinchoqlar ham kiradi. Bular qidirilayotgan odam bilan shaxsi noma`lum murdalarni identifikatsiya qilishda qo`shimcha omil bo`lib xizmat qiladi. Odamning tashqi qiyofasini aks ettiruvchi portretlar asosida identifikatsiya qilishda asosan ulardagi anatomik belgilar ishlatiladi. Protsessual tergov harakati bo`lgan tanib olish uchun ko`rsatishda odamning funksional belgilari (yurishi, nutqi va boshqalar) ham inobatga olinadi. Insonning tashqi qiyofasi tuzilishidagi belgilar ko`pchilik odamlarda uchrab tursa, ularning individuallik qiymati past bo`lib, asosan guruh mansubligini belgilashda xizmat qiladi. Ayrim belgi, tuzilishi xususiyati kam uchraydigan bo`lsa uning individuallik xususiyati ahamiyatliroq bo`ladi. Masalan, tashqi tuzilishdagi umumiy normadan tashqari bo`lgan belgilar, xususiyatlar, (qoshning quyuq-qalin bo`lishi, ayollarda lab usti tuklarining qalin va uzunligi, sochlarining oq bo`lishi va x.k) faqat ayrim shaxslarga tegishlidir. Insonning individuallik xususiyatini tasvirlovchi (alohida belgilarini) identifikatsiya o`tkazishda juda ahamiyatlidir. Bularga juda kam, faqat ayrim shaxslarda uchraydigan tug`ma kamchiliklar, jismoniy majruhlik, xirurgiya davolashdagi qolgan izlar (chandiqlar), tatuirovka va boshqa alomatlar kiradi. Ko`rsatilgan alohida guruh belgilari ham individuallik xususiyatini tasvirlovchi belgilar yig`indisi bilan birgalikda baholanadi. Odamning tashqi qiyofa tuzilish xususiyatlarining yana bir qimmatli tomoni ularning nisbiy o`zgarmasligi va mustahkamligidadir. Nisbiylik tushunchasi inson umrining ma`lum vaqt orasidagi o`zgarmas xususiyatidir. Shuning uchun ma`lum vaqt oralig`idagi nisbiy mustahkamlikka ega bo`lgan belgi xususiyatlar ham shu tekshirilayotgan vaqtning shart-sharoitlari va holatiga ko`ra baholanadi. Masalan: 10 yil davomida insonning hayoti davomida biror sabablarga ko`ra muhim o`zgarishlar yuz bermagan bo`lsa, uning tashqi qiyofasi shu vaqtga nisbatan mustahkam hisoblanadi. Insonning yoshi, rivojlanish, o`sish xususiyatiga qarab

ba`zi tana qismlari o`zgarishi mumkin. Ba`zi qismlari esa umr bo`yi shaklining asosiy xususiyatini yo`qotmaydi. Masalan, yuz tuzilishi insonning 20-25 yoshlarida shakllanib bo`ladi va turg`unlik xususiyatiga ega bo`ladi, quloq suprasi esa umr bo`yi shakli, asosiy tuzilishdagi mutanosibligi o`zgarmaydi. Insonning tashqi qiyofa belgilari asosan ikki turga mansubdir. Odamning homila davrida shakllangan o`ziga xos bo`lgan anatomik belgilari kriminalistikada statik turg`un belgilar deb ataladi. Ikkinchi turi insonning turli harakati - faoliyatida aks etadigan (yurish, qadam tashlash, nutq va boshqalar) dinamik belgi alomatlaridir. Anatomik belgilar tavsifi insonning umum jismoniy xususiyatlaridan boshlanadi: - jinsi, yoshi, antropologik turdoshligi (tashqi ko`rinishi bo`yicha, osiyolik, yevropalik va hk.); - umumiy gavda tuzilishi, boshi, yuzi, bo`yin, yelka, ko`krak qafasi, qo`l va oyoqlar (bular umum o`lchov va shakllari bo`yicha o`rganiladi); - soch, qosh, mo`ylov-soqol o`simlari (soch tolalarining shakli - tuzilishi- tekis, jingalak, rangi bo`yicha - qora, malla); - teri qoplamasining rangi (pigmentatsiya alomatlari, ko`zlarining shakli, katta-kichikligi va rangi). Umumiy gavda tuzilishi insonning to`la, qotma yoki ozg`in bo`lishi, bo`yi baland, o`rta, past, boshning katta, o`rta va kichik o`lchovda bo`lishi, shakl bo`yicha geometrik dumaloq, uchburchak, oval kabi atamalar bilan tavsiflanadi. Odamning tashqi tuzilishi belgilarining asosiy o`lchov shakllari uning yuzi - beti qismida aks etadi: yuzning tavsifi to`g`ridan va yonbosh (o`ng va chap) va qiya (nim yonbosh) tomonidan kuzatiladi; dumaloq, uchburchak, oval shaklida, peshona, qosh, ko`z, burun, og`iz, engak qismlari ham katta-o`rta-kichik shakllari bo`yicha joylashadi va o`zaro proporsiyalari belgilanadi. Tishlarning yirik, mayda, joylashuvi bo`yicha, tekis-to`g`ri va qiyshiq- so`yloq bo`lishi insonning nutqi, lab harakati vaqtida kuzatish mumkin. Og`iz va

lab tuzilishi o`zaro bog`liq bo`lib, o`lchovi va shakllari ham umumiy tavsiflanadi, labning qalinligi, yupqaligi va rangi alohida ko`rsatilishi mumkin. Engakning o`lchovi katta-kichikligi, shakli bo`yicha dumaloq, uchburchak, oldinga yoki orqaga qarab yo`nalganligi, bo`yni qismiga nisbatan baland-past, qavatlangan, osilganligi belgilanadi. Bo`yinning uzunligi-kaltaligi, yo`g`on- ingichka, (to`la-semiz, ariq va h.k.), yelka tuzilishi, keng qisqa, to`g`ri, to`g`ri- tekis, qiyalashgan, yelka orqa tomondan ko`rinishi, gavdaning umumiy shakliga nisbatan to`g`ri yoki bukraygan, qo`l va oyoqlar ham umumiy bo`yiga proporsiya me`yori belgilanadi (katta-kichik uzun, kalta, to`la-oriq va h.k.). Funksional belgilar qatoriga insonning ma`lum harakatlari jarayonida hosil bo`ladigan xususiyatlar kiradi. Mazkur belgi alomatlar odamning hayoti davomida hosil bo`lib, kun sayin takrorlanib odat bo`lib qoladi va ayrim sabablar ta`sir etsagina o`zgarishi mumkin bo`ladi. Bu guruhdagi belgi alomatlar insonning faoliyati, harakati natijasida hosil bo`ladi va tavsifi inson gavdasining yurish-turishidagi umumiy holat vaziyatidan boshlanadi: gavdaning to`g`ri, chap yoki o`ng tomonga, orqaga, oldinga og`dirilgan holda tutishi; tik turganda yoki o`tirgan holda ham yuqoridagi alomatlarning hosil bo`lishi. Qadam tashlash, yurish xususiyatlari odamning o`ziga xos bo`lgan yurish tezligi, sustligi, qadamning uzunligi, qisqaligi, oyoq kaftining yo`nalish tomoni, qadam tashlash jarayonida boshning, umuman gavdaning, qo`llarning vaziyati, (harakati), chayqalishi va shu kabilar bilan belgilanadi. Yuzning yumshoq muskul to`qimalarining harakatda bo`lib turishi, tebranishi (mimikasi) insonning ichki hissiyoti (ruhiy holati)dan darak beruvchi alomatdir. Bu belgi ba`zi odamlarda sezilarli darajada bo`ladi, ba`zilarda esa deyarli sezilmaydi. Mimika insonning ma`lum holatlardagi doimiy ravishda yuzning (chehraning) ochiqligi, xushchaqchaqligi yoki jiddiylik, xafalik ko`rinishi bilan bog`liqdir. Insonga xos bo`lgan so`zlashish (nutq) xususiyatlari, funksional belgilar qatorida boshqalariga nisbatan mustahkam bo`lib, ovozning o`ziga xos

individualligi namoyon bo`ladi. Ovozning past, baland, jaranglovchi, bo`g`iqligi, mayinligi, qalin yo`g`onligi, so`zlashish jarayonida tovushlarni, so`z turkumlarini ifoda etishdagi individual xoslik xususiyatlarini aks etishi (tilning chuchukligi, harflarni buzib ifoda etish, ayrim sheva so`zlarni ishlatish), so`zlashishda nutqning tezligi, sustligi, cho`zib to`xtab ifoda etish va hokazolar shular jumlasidandir. Anatomik va funksional belgilarning alohida turlari ayrim odamlarda uchraydigan, ko`zga tashlanadigan alohida belgi-alomatlar turkumi hisoblanadi. Bularga insonning o`ziga xos tug`ma yoki hayoti davomida hosil bo`lgan jismoniy nuqsonlari, alomatlari misol bo`la oladi. Masalan, oyoq-qo`llardagi kamchilik- kasallik, teri yuzasidagi nor, xol, chandiq, so`gal, chechak kasalligi va jarohat izlari, tatuirovka (badanga igna bilan yozish, rasm chizish), cho`loqlanish, oyoq yoki qo`l barmoqlarining umum tuzilishidan ko`proq yoki kamroq bo`lishligi va hokazolar kiradi. Yuqorida keltirilgan belgilarga qo`shimcha ma`lumot sifatida, insonning egnidagi kiyimini ham ta`riflash mumkin. Bunda libosning umumiy turi: bosh kiyim, egnidagi ustki libos (yozgi, qishki) poyabzal (yengil yozlik, uyda kiyadigan, qishlik issiq etik, maxsi va h.k.) ularning o`lchovlari, modeli, bichim turi (milliy, umumiy), ishlab chiqarishda xizmat turiga ko`ra maxsus kiyiladigan uni tuzilish xususiyatlari ta`riflanadi. Insonning egnidagi kiyimini tavsiflaganda uning ishlatilganlik darajasi (yangi, biroz kiyilgan, anchagina to`zigan kabi) ham ifodalanishi lozim. Kiyim va poyabzal yuzalaridagi turli moddalardan hosil bo`lgan dog`lar, ta`mirlash alomatlari ham ko`rsatilishi mumkin. Odamning funksional belgilari turli ashyolarda, fotosurat, rasm, chizmalarda aks etmaganligi uchun ular asosan tezkor-qidiruv va ba`zi tergov harakatlarini o`tkazishda qo`llaniladi. Turg`unlikka xos bo`lgan anatomik belgilar insonning turli portretlarida (rasmlarida) aks etadi. Shuning uchun ekspertiza tekshiruvida ko`p hollarda insonning u yoki bu portreti identifikatsiya obyekti bo`lib xizmat qiladi.

Portretlar bo`yicha identifikatsiya qilish turlari Kriminalistik identifikatsiyaga obyekt bo`ladigan portretlarning tayyorlanishi, ishlanishi, qanday materialda aks ettirilganligi, qanday modda, ashyo ishlatilganligi bo`yicha farqlanadi. Ishlanish usuliga asosan portretlar, fotografiya suratlari, rassomchilik, chizmachilik va alohida qismlardan yig`ilgan (sintetik) usulda tayyorlangan bo`lishi mumkin. Sud ekspertizasi amaliyotida asosan ko`proq uchraydigan turlari fotosuratlar bo`lib, rassomchilik, chizmachilik va boshqa usulda ishlanganlari kam uchraydi. Oxirgi bir necha yillar davomida fototasvirlardan ayrim qismlari (ko`z, burun, og`iz kabi) olinib sun`iy (sintetik) tayyorlash ko`proq tarqalib ketdi. Fotografik obyektlarni obyektiv (to`g`ri va haqiqatga yaqinroq ma`noda) rassomchilik, chizmachilik va sun`iy tayyorlangan portretlarni subyektiv deb ataydilar. Fotoportretning tayyorlanishi fotoapparat obyektivi orqali olinadigan optik tasvir bo`lganligi uchun shunday nomlangan. Portretlarning ikkinchi guruhi esa insonning xotirasida saqlangan qiyofa tuzilishi portret muallifi (ekspert, rassom, guvoh) tomonidan tiklanib yasalgani uchun subyektiv deyiladi. Portret tayyorlashda fotoqog`ozda tushirilgani, karton, qalin mato, yog`och, plastmassa, chinni yuzasiga chizilgani va rasm chizish vositasi sifatida akvarel yoki mayda tayyorlangan bo`yoq rangi va oddiy qalam yoki siyoh ishlatiladi. Fotoportretlar. Fotosuratda boshqa portretlardagi kabi asosan insonning yuzi aks etadi. Eng ko`p tarqalgan fotosurat portretlari odamning ko`krakkacha bo`lgan qismi 3x4, 9x12 sm o`lchovida tayyorlanadi va turli hujjatlarni rasmiylashtirish maqsadida bosh kiyimsiz to`g`ridan, yorug`lik ustki va yonboshi tomonlaridan bir me`yorda berilib tayyorlanadi. Ba`zida bunday fotosuratning pastki o`ng burchagi bo`sh qoladi. Tezkor-qidiruv va tergov ishlarida ko`krakkacha, belgacha bo`lgan qismlari, bo`yi baravarida yakka va guruh shaxslar qatorida tasvirlangan fotosuratlar keng qo`llaniladi. Bunday fotosuratlarga ko`proq badiiy tus berilib tayyorlanganligi va

odamning o`ziga xos tashqi qiyofasi yuzining ayrim belgi alomatlari to`liq aks etmasligi identifikatsiyaviy tekshiruv uchun bir qator qiyinchiliklarni tug`diradi. Identifikatsiyaviy tekshiruv uchun ko`p hollarda oq-qora fotosuratlar ishlatiladi, rangli portretlar kamroq uchrab turadi. Rangli fotoportretning oq-qora turlariga qaraganda tekshiruv uchun bir muncha qiyinchiliklar, hatto ikkilanishlarga olib keladi, chunki odamning tabiiy xos bo`lgan rang xususiyatlari suratda bir muncha o`zgarishi mumkin, shuningdek, rangli fotosuratlar yorug`lik va quyosh nurlari ta`sirida rangi o`chib o`zgaradi. Fotosuratlarda aks etgan shaxsning yuzi, uning tuzilishi, ayrim belgilarini suratga olish jarayonida yorug`likni qaysi tomondan berilganligiga qarab, bosh qismining to`g`ri-qiya tutib turishi va boshqa sababga ko`ra u biroz o`zgartirib yuborishi mumkin, shuning uchun fotoportret asosida shaxsni aniqlash ishini dastavval fotosuratdagi tasvirlangan odamning yuzini, uning qarashi (nigohi)ga, yorug`lik qaysi tomondan berilganligi, boshning holati va hokazolarga e`tibor berish lozim. Bundan tashqari fotoportretda ayolning tasviri ifodalangan bo`lsa, uning sochi, yuzidagi kosmetik moddalar (bo`yalgan qosh, kiprik, lab) kabilar yuz tuzilishidagi haqiqiy belgilarni tasvirlash uchun qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Fotosuratda tasvirlangan, umum tuzilishni kuzatishda yuzning qaysi qismi (o`ng, chap, pastki-yuqorisi) aniqroq aks etgan yorug`lik nurlari bir xilda yoki qisman ayrim joylarini yoritganligini ajratib, shu nuqtalardagi belgi alomatlarini tasvirlash mumkin. Yuzning tuzilishi undagi belgilarning fotosuratda aks etishiga boshning holati (rakursi) ta`sir etadi. Shuning uchun suratga tushirish vaqtida bosh yuqoriga yoki pastga, chap yoki o`ngga qaratilganda yuz tuzilishidagi alomatlarning shu sharoitga ko`ra biroz bo`lsada o`zgarishi ham inobatga olinishi lozim. Odam murdasining fotoportretini kuzatish va o`rganishda uning tashqi qiyofasidagi (yuzi va ko`rinarli qismlarida) jarohatlar murdaning o`zgarish alomatlari (chirishi natijasida) hayotiy davrdagi tasvirdan ancha farq etadi. Ularga jiddiyroq e`tibor bermoq lozim. Ba`zida murdani yuzi fotosuratga tushirishdan oldin uning yuzidagi qon va boshqa moddalar yuvilib, jarohatlarni tekislash

(tualet) o`tkaziladi. Bunday hollarda murdani ko`zdan kechirish va fotosuratga olish jarayonida qayd etilgan bayonnoma bilan tanishib chiqmoq lozim. Rassom ishlagan va chizma portretlar. Mazkur tasvirlar qalin matoda, qog`oz-karton kabi materiallarda bajariladi. Portretni tayyorlovchi (rassom) insonning tashqi qiyofasini naturadan o`zini kuzatish bilan birga boshqa shaxslardan eshitib, xotirasida shakllantirib so`ng portretga tushiradi. Mazkur portretlar odamning tashqi qiyofasini umumiy shakli, ko`rinish va rassomning xotirasiga singib qolgan xususiyatlargina aks ettirilib, aniq o`lchovdagi proporsiya va belgilar tushib qoladi. Bunday portretlar tasvirdagi odam bilan umumiy o`xshashlikkagina asoslangan bo`ladi. Amaliyotda ko`proq uchraydigan portretlar qidiriluvchi shaxsning tashqi qiyofasi haqidagi ma`lumotlar asosida tayyorlanadi. Qidiriluvchi shaxsning tashqi qiyofasi, uni ko`rgan - bilgan (guvoh, jabrlanuvi va boshqa)larning xotirasida saqlanib, so`z bilan tasvirlab tiklanadi va shu axborot asosida uning tashqi tuzilishining asosiy xususiyatlarini eks ettiruvchi portret chiziladi. Qidiruvda bo`lgan shaxslarning fotosuratlari bo`lmagan hollarda har xil odamlarning yuz qismlaridan olingan (yig`ma portret) sun`iy sintetik portretlar tayyorlanadi. Bunday usul quyidagilardan iboratdir: izlanuvchi shaxsni ko`rgan- bilgan guvohga turli fotosuratlar ko`rsatiladi: shular ichidan o`xshash bo`lgan yuzning qismlari (ko`z, qosh, ayrim belgilari) ajratiladi: ularni o`zaro birlashtirib yig`ma portret ishlanadi. Hozirgi kunda bunday portretlarni tayyorlashda kompyuter dasturida mavjud bo`lgan odamning yuzi, tuzilishi belgilarini aks ettiruvchi turli tasvirlari bo`lgan fotorobotlardan foydalanilmoqda. Rassom ishlagan, chizma va (fotorobot) yig`ma portretlarni tekshirishda ularning xususiyati odamning tashqi tuzilishining haqiqiy tasvirini aks etmasligini va umumiy yaqinlashtirilganligini, o`xshashlikka asoslanganligini unutmaslik lozim. Mazkur portretlarni tekshirishdan olinadigan ma`lumot tezkor-qidiruv faoliyati uchun ahamiyatli bo`lib, ular tergov - protsessual harakatlarni o`tkazishga asos bo`lib xizmat qiladi.

Odamlarning portretlari asosida o`tkaziladigan identifikatsiyaviy tekshiruv Mazkur identifikatsiya ikki ko`rinishda bo`lishi mumkin: 1. Ekspertiza shaklida o`tkazilib, uning natijasi tergov ishi yuzasidan dalil bo`lib xizmat qiladi, ikkinchisi tezkorlik tekshiruvi bo`lib, uning natijasi dalil bo`lmasada, ekspertiza tayinlashga va boshqa protsessual harakatlarni o`tkazishga asos bo`ladi. Ekspertiza tekshiruviga obyektlar odamning tashqi tuzilishini aks ettiradigan fotosuratlari, ularning ko`chirmalari, yuzning ayrim qismlarining qoliplari, bosh suyagi (chanog`i) va ularning rentgen nurlarida olingan tasvirlari yuboriladi. Ekspertizaga rassomchilik, chizmachilik va yig`ma (sun`iy portretlar) ham yuborilishi mumkin. Lekin bular yuzasidan o`tkaziladigan ekspertiza tekshiruvining natijalari bir muncha cheklangan bo`ladi. Ekspertizaga yuboriladigan fotoportretlarni tadqiq etish, ularni ko`zdan kechirib umumiy xususiyatini qayd etishlikdan boshlanadi. Chunonchi, portretning shakli, o`lchovi, qanday yozuvlari borligi, tasvirlangan shaxslarning jinsi, taxminiy yoshi, fotosurat ishlangan vaqt va boshqalar aniqlanadi. Tekshiriluvchi shaxsning fotoportreti bilan shunga o`xshash bo`lgan yoki namuna vazifasini bajaruvchi fotoportretlarni tadqiq etish, ularda tasvirlangan bitta shaxsning aynanligini aniqlash uslubi, umumiy ekspertiza tekshiruvi uslubiyotidan bir muncha o`ziga xos bo`lgan xususiyatlari bilan farqlanadi. Jumladan, qiyosiy- uslubiy modellashtirish, portretlarni bir-biriga ustma-ust tushirish, birlashtirish va boshqa texnik usullar bilan amalga oshiriladi. Tashqi tuzilish alomatlarining bir- biriga nisbatan qo`zg`almas belgilari bo`yicha ayni bir xil o`lchamga keltirilgan taqqoslanayotgan tasvirlarni birlashtirish (montaj) usullari ham mavjud. Hozirgi kunda fotoportret tekshiruvlarida o`lchash uslublari ham keng qo`llanilmoqda. Jumladan, ayrim anatomik nuqtalar o`rtasidagi burchak kattaliklari oddiy transportir asbobi bilan yoki uning qo`shimcha qo`shilmasi bo`lgan doiraviy shakldagi maxsus asbob yordamida o`lchanadi.

Bir xil shaklda tayyorlangan fotoportretlardagi tasvirlarni taqqoslashda grafik yasash uslubi ham samaralidir. Taqqoslanayotgan obyektlardagi bir guruhga tegishli belgilar aniqlanib, ulardagi uchburchak, romb, trapetsiya va boshqa geometrik shakllarning (bir-biriga to`g`ri kelishi) tengligi rasmdagi shaxslar tasviri mazkur izlanuvchi shaxsning tasviri ekanligi, ya`ni aynanligi aniqlanadi. Shuningdek, grafik identifikatsiyalashning algoritmlarini tuzish uslubi ham mavjuddir. Bu uslub tekshirilayotgan obyektning o`ziga xos bo`lgan nuqtalari, belgilar tizimi, istiqbolli muvofiqlik yoki aksini kuzatish uchun tavsiya qilingan. Ekspertiza tekshiruviga odam murdasining suyak qoldiqlari (asosan bosh chanog`i) yuborilib, uning shaxsini aniqlash zarur bo`lsa, ekspertizaga shubhalangan shaxsning hayotiy davridagi foto yoki boshqa portretlari yuboriladi. Shu bilan birga iloji bo`lsa, o`lgan shaxsning rentgen surati, ko`zdan kechirishda tayyorlangan fotosurati, qo`lda chizilgan boshqa turdagi portretlari ham yuboriladi. Bu ekspertizani o`tkazishda kriminalistlar bilan bir qatorda tibbiyot sohasidagi mutaxassislar ham jalb etiladi. Mazkur ekspertiza turini o`tkazishda ma`lumotlarni o`zida aks ettiruvchi manba obyektlar ham yuborilishi mumkin. Shulardan eng ko`p tarqalgan turi, odam qiyofasini so`z-nutq yordamida tasvirlashdir. So`z yordamida tuzilgan portretlar turli protsessual hujjatlarda (bayonnomalar, so`roq ko`rsatuvlarida) ro`yxatga olish kartalarida va tegishli mutaxassis tomonidan tuzilgan ma`lumotlarda aks ettirilgan holda tasvirlanadi. So`z yordamida tuzilgan portret asosan anatomik belgilar asosida shakllanadigan, ba`zida unga insonning ayrim anatomik va funksional belgilari bilan bir qatorda alohida alomatlar (xollar- chandiqlar, kasallik alomatlari) ham kiritiladi. Bunday ma`lumotlar tergov harakatlarining (so`roq, ko`zdan kechirish, guvohlantirish, tanib olish uchun ko`rsatish) bayonnomalarida, jinoiy ro`yxat kartalarida va boshqa hujjatlarda bo`lib, ulardan ekspertiza o`tkazishda keng foydalanish mumkin. Ekspertiza tekshiruvi dastlab portretlarni alohida-alohida o`rganishdan boshlanadi, so`ng har bir tekshirilayotgan portretdagi tashqi qiyofa belgilari aniqlanib, o`zaro o`xshash belgi-tuzilish xususiyatlari solishtirilib tahlil qilinadi.

Belgilarning o`zaro o`xshashligi yoki aksincha xar xil bo`lishi sharhlanib o`xshashlik yoki o`xshamaslik sabablari asoslantiriladi. Portretlardagi tasvirlangan shaxslar qiyofasi bir odamga tegishlimi yoki har xil o`xshash bo`lgan shaxslarning tasvirimi - bu haqda xulosa qilinadi. Tekshirilayotgan portretlardagi umumiy va xususiy belgilar yig`indisi bir-birini takrorlasa (bir xilda ekanligi kuzatilsa), portretlardagi tasvir bitta shaxsga tegishli ekanligi, ya`ni qidirilayotgan odamning aynanligi tasdiqlanadi. Belgilarning ba`zilari o`xshash bo`lsayu, ba`zilari mutloq boshqa shakl, o`lchov va hokazo bilan tasvirlansa, aynanlik masalasi inkor qilinadi. Identifikatsiyaning asosiy bosqichi tekshirilayotgan portretdagi insonning individual o`ziga xos bo`lgan va o`zgarmaydigan belgilarini qayd etib ularni taqqoslab tekshirish va natijasini baholashdir. Portretda tashqi qiyofa belgilarining barchasi aks etmasligi, uni tayyorlashda yorug`likning turli sharoiti, fotosuratning sifati kabi holatlar identifikatsiya uchun zarur bo`lgan yig`indisini bir muncha cheklab qo`yadi. Mana shu sababli identifikatsiyaning mazkur bosqichini o`tkazishda turli optik asboblar, yorug`lik sharoitini moslovchi qurilmalar qo`llaniladi. Ekspertiza tekshiruvida odam kallasining rentgen surati ham ishlatiladi. Boshning o`ng yoki chap qiyasi tomonidan olingan shaklida ayniqsa yumshoq to`qima soyasida peshona, burun, lab va boshqa ba`zi nuqtalari aniq ifodalanadi. Rentgen surati boshning to`g`ri (fas) holatida olinsa unda yuzning shakli, o`lchovi bosh chanog`ining shakli - o`lchovi kabi belgilar ifodalanadi. O`lgan odamning suyak qoldiqlaridan turli qoliplar ham yasalib tekshiruvga yuborilishi mumkin. Ularga kalla suyagiga gips yoki boshqa yumshoq moddadan qoliplar yasab uning shakli - tuzilishi tiklanadi. Bunday hollarda marhumning tishlaridan qolip olish hodisalari ham uchrab turadi va mazkur obyektlar kompleks tekshiruvga yuboriladi. Odamning tashqi qiyofa tuzilishi uni ko`rgan, bilgan ayrim shaxslarning xotirasida saqlanib, xayoliy portreti tiklanishi mumkin. Ba`zi tergov harakatlari, xususan tanib olish ana shu xayoliy tasvirlash usuliga asoslanadi. Identifikatsiyaviy

tekshiruvda hayoliy portret odamning foto yoki boshqa turdagi portreti bilan qiyoslanadi. Odamlarning tashqi qiyofa belgilari asosida o`tkaziladigan ba`zi bir tekshiruvlarni kriminalistlar bilan sud-tibbiyot sohasidagi (anatom, antropolog) mutaxassislar hamkorligida o`tkaziladi. Ekspertiza hal qiladigan masalalarni to`g`ri va aniq tuzilishini ta`minlashda, shuningdek, kerakli namuna, nusxa qoliplarini tayyorlashda mutaxassisning ishtiroki va yordami beqiyosdir.

O'xshashlar

Kriminalistik identifikatsiya

Tergov eksperimentini o`tkazish taktikasi

Jinoyatlarni tergov qilishda maxsus bilimlardan foydalanish tartibi

Davlat belgilari

Kriminalistik texnikaning umumiy qoidalari