Jinoyatlarni tergov qilishda maxsus bilimlardan foydalanish tartibi - Huquqshunoslik - Referatlar

Jinoyatlarni tergov qilishda maxsus bilimlardan foydalanish tartibi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

80.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Jinoyatlarni tergov qilishda maxsus bilimlardan foydalanish tartibi Reja: 1. Maxsus bilimdan foydalanish tushunchasi 2. Tergov jarayonida va ekspertiza o`tkazishda maxsus bilimning qo`llanish shakllari 3. Ekspertiza tayinlashga tayyorgarlik ko`rish va namunalar olish tartibi 4. Ekspert xulosasi va uning natijalarini baholash

www.arxiv.uz Sodir bo`lgan jinoyatni tergov qilish jarayonida, shuningdek, sud muhokamasida tekshiruv vaqtida ish uchun ahamiyatli bo`lgan qator holatlar yuzasidan maxsus bilim, ya`ni fan-texnika, san`at yoki o`z kasbini qo`llab tekshiruv o`tkazish va shu asosda tegishli ma`lumotlarni olish zarur. Bunday tekshiruvlar maxsus bilimga ega bo`lgan shaxslar tomonidan o`tkaziladi. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 172 – moddasida, “Ish uchun ahamiyatli holatlar to`g`risidagi ma`lumotlarni fan, texnika, san`at yoki kasb sohasi bo`yicha bilimi bo`lgan shaxs o`tkazadigan maxsus tekshirish orqali olish mumkin bo`lganda ekspertiza tayinlanadi”, deyilgan. Masalan, jinoyat sodir bo`lgan joyda topilgan qo`l-barmoq izi kim tomonidan qoldirilganligi, otilgan o`q yoki gilza qanday o`q otish qurolidan otilganligi, ashyoviy dalil bo`lgan hujjatning qo`lyozma matni, imzolari, kim tomonidan yozilganligi kabi masalalarni hal qilishga to`g`ri keladi. Sud ekspertizasi - protsessual qonun asosida surishtiruv, tergov yoki sud organlari tomonidan tayinlanib, maxsus bilimlarga ega shaxs tomonidan o`tkaziladigan tekshiruv bo`lib, uning natijasi alohida protsessual hujjat - ekspert xulosasi shaklida rasmiylashtiriladi. Bu xulosa jinoyat, fuqarolik, xo`jalik ishlari yuzasidan dalil bo`lib, boshqa dalillar bilan bir qatorda baholanadi. Maxsus bilimga ega bo`lgan mutaxassislar, kasb-hunar egalari, sanoat, qishloq xo`jaligida, qurilishlarda turli majmualarni tekshirib tegishli xulosalarni beradilar. Ular, jumladan, ishlab chiqilgan loyiha shu kunning ilm-texnika talabiga qanchalik javob berishi, muhandislik, texnikaviy hisoblarning to`g`riligini, ish qobiliyatini yo`qotgan ishchi va xizmatchilarning nogironlik darajasini aniqlash va shu kabi boshqa keng doiradagi masalalarni hal qilishga jalb etiladi. Sud va tergov organi xodimlarining o`zi ekspertiza tekshiruvi uchun zarur bo`lgan maxsus bilimga ega bo`lgan taqdirda ham ekspertiza tayinlash zaruratidan ozod qilinmaydi, chunki ularning protsessual holati bo`yicha ishni tekshirishda o`ziga xos vakolati bo`lib, ekspertiza o`tkazadigan mutaxassislarning vakolatlari

www.arxiv.uz ham protsessual holatidan kelib chiqadi. Bu tartib ekspertiza xulosasi xolisona bo`lishining kafolatlaridan biridir. Ekspert - ma`lum sohada ilm, fan, texnika, san`at yoki hunarda bilimi bo`lgan va protsessual huquqiy vakolatga ega shaxs hisoblanadi, uning huquq va majburiyatlari JPK 68-moddasida belgilangandir. Ekspert xodimlarining faoliyati davlat ekspertiza muassasalarida yoki boshqa tashkilotlarda namoyon bo`lishi mumkin. Ular qayerda ishlashlaridan qat`i nazar, ish yuzasidan ekspert sifatida tayinlash protsessual qonunda ko`rsatilgan tartib asosida amalga oshiriladi, ular teng huquq va majburiyatlarga egadir. Ekspertiza tekshiruvini o`tkazish jarayonida ekspert mustaqil protsessual shaxs sifatida ekspertizaga oid bo`lgan qo`shimcha obyektlar, axborotlar, jinoyat ishi va ekspertiza materiallarini talab qilishlari mumkin. Ekspert oldiga qo`yiladigan savollar uning maxsus bilimlari doirasida bo`lishi lozim. Bu talab buzilib, ekspert oldiga uning vakolat doirasidan chetga chiqadigan vazifalar qo`yilsa, u xulosa berishdan bosh tortishi mumkin. Tekshiruv natijasida beriladigan xulosalar esa ekspertning bilim doirasi bilan chegaralanadi va uning vakolatidan tashqari chiqmasligi kerak. Ekspert uzrsiz sababga ko`ra o`z vazifasini bajarishdan bosh tortsa yoki qasddan yolg`on xulosa bersa qonunda belgilangan javobgarlikka tortiladi, bu haqda ogohlantirilganligini o`z imzosi bilan tasdiqlaydi. Maxsus bilimga ega shaxslar jinoyatni tergov qilish va sud jarayoni davrida mutaxassis sifatida ham jalb etilishi mumkin. Mutaxassis maqomi JPK 69-moddasida to`liq ifodalangan, shuningdek, 70- moddasida esa huquq va majburiyatlari belgilangan. Uning protsessda ishtiroki dastlabki tergov va sud jarayonining har tomonlama, to`laligicha ta`minlashga qaratilgan. Sud ekspertizasi materialini tayyorlash, ekspert hal qiladigan savollarni to`g`ri belgilash, solishtirib tekshirish uchun namunalar olish va boshqa shu kabi masalalarni amalga oshirish uchun tergovchi yoki sud kriminalistik texnikasi

www.arxiv.uz sohasidagi mutaxassis maslahatini olishi mumkin. Ekspertiza tayinlash davrida tekshiruv obyektlarini ko`chirib olish, mustahkamlash, tekshiruv vazifasini aniq belgilab, savollarni ekspertiza predmetiga oid ravishda turli tadbirlarini amalga oshirishda kriminalist mutaxassisning yordami juda muhim. Kriminalistika fani sohasidagi mutaxassis dalillarni topish, olish va mustahkamlashda, kriminalistik ilmiy-texnika vositalarni qo`llashda, ayrim holatlar yuzasidan tegishli maslahatlarni berib ko`maklashadi. Masalan, qotillik jinoyati sodir bo`lgan joyni ko`zdan kechirishda jabrlanuvchining murdasini tekshirib, o`lim vaqti va sababini taxmin qilishda, jarohatlar qanday qurol bilan yetkazilganligini aniqlashda, o`q-otish quroli qo`llanilganligi, u qanday masofadan va qayerdan turib yetkazilganligini belgilashda kriminalist mutaxassisning ishtiroki muhim o`rin tutadi. Mutaxassis sifatida shifokor, pedagog, psixolog, shuningdek, zarur bilim va malakaga ega bo`lgan boshqa shaxslar ham chaqirilishi mumkin, deyiladi protsessual qonunda. Bu ko`rsatma kriminalist mutaxassislarga ham tegishlidir. Tergovda va sud muhokamasida ishtirok etuvchi mutaxassislar ekspertiza muassasalarida ishlovchi ekspert, ilmiy xodim, rahbar mansablarida faoliyat ko`rsatuvchi shaxslar bo`lishi mumkin. Shuning uchun ular tergov harakatlarida mutaxassis sifatida ishtirok etgan bo`lsalar, keyinchalik yana (ayrim holatlardan tashqari) jalb etilishi mumkin. Bu masala JPKning 78-moddasida ko`rsatilgan bo`lib, kriminalistika sohasidagi mutaxassislarga to`liq tatbiq etilishi mumkin. Ekspert va mutaxassisning jinoyat va sudlov protsessidagi ishtirokini belgilovchi holatlar bir qancha o`xshashliklarga ega bo`lsa-da, har birlarining protsessual holatlari va funksiyalari mustaqil xarakterga ega. Protsessual ishtirokchi sifatida jalb etiladigan barcha ekspert xodimlar o`z ixtiyoriga topshirilgan ekspertiza materiallari yuzasidan tekshiruv-tadqiqot o`tkazib, tegishli xulosalarni beradi va buning uchun shaxsan mas`ul hisoblanadilar. Mutaxassislar esa tergov va sudda ishtirokchi sifatida qatnashib, tergov harakatini o`tkazishda (ko`zdan kechirish, eksperiment) maslahatchi, yordamchi sifatidagi vazifalarni amalga oshiradilar.

www.arxiv.uz Mutaxassisning ishtiroki tergov harakatining va sud muhokamasining bayonnomalarida qayd etiladi. 2. Tergov jarayonida va ekspertiza o`tkazishda maxsus bilimning qo`llanish shakllari Jinoyatni tergov qilish jarayonida tergovchi bevosita tergov harakatlarini o`tkazishda maxsus bilimlardan foydalanish uchun mutaxassisni taklif etadi, uning ishtirokida o`z faoliyatini amalga oshiradi yoki ekspertiza tayinlaydi. Maxsus bilimning bunday shakllarda qo`llanilishi JPK tegishli moddalarida tartibga solingan. Tergov harakatlarini tashkil qilish va o`tkazishda tergovchi maxsus bilimga ega bo`lgan mutaxassisni taklif etib, uning yordami, maslahati asosida ma`lum tadbirlarni amalga oshiradi: ko`zdan kechirish, tintuv o`tkazishda maxsus qidiruv asboblarini qo`llash, izlarni qidirish, topish, ko`chirib olish va qayd etish va boshqa masalalar shular jumlasiga kiradi. Ekspertiza tayinlash va o`tkazishda esa maxsus bilim ekspert xodimlari tomonidan qo`llanilib, alohida tergov harakati sifatida tadqiqot o`tkaziladi. Tekshiruv-tadqiqot natijalari ekspertning xulosasida aks ettirilib, jinoiy ish yuzasidan dalil manbai sifatida xizmat qiladi. Sud ekspertiza fani nazariyasi va amaliyotida sud ekspertizalar turlari masalasiga katta e`tibor bilan qaraladi. Ekspertiza obyektlarining soni muntazam kengayib borishi o`z o`rnida kriminalistik masalalarni yechishda qo`llaniladigan maxsus bilimlarning turlarini ko`payishiga olib kelmoqda. Bu esa ekspertizaning tubdan yangi turlarini yaratilishida va mavjud kriminalistik ekspertiza uslublarini takomillashtirishda o`z ifodasini topmoqda. Sud ekspertizasini tasniflash turli asoslarga muvofiq amalga oshiriladi. Ular ichida ekspertizalarni bilim sohasiga qarab ajratish birinchi o`rinni egallaydi. Bu prinsip bo`yicha ekspertizalar turlari bir vaqtning o`zida uchta belgi bo`yicha ajratiladi: ekspertiza obyekti, predmeti va qo`llaniladigan uslublar (yoki bilim

www.arxiv.uz sohasi). Alohida har bir belgi bo`yicha ekspertiza turini belgilash anglashilmovchilikka olib keladi. Masalan, voqea joyidan topilgan o`q ham ballistika (o`q-snaryadlarning harakat qonunlari), ham metallar ekspertizasi obyekti bo`lishi mumkin yoki tilshunoslikka oid bilimlar dastxatshunoslik, muallifshunoslik, sud fonoskopiya ekspertizalarida keng qo`llanadi. Aytib o`tilgan uch belgiga asosan kriminalistik, sud-tibbiy, sud-biologik, sud-muhandislik, sud-iqtisodiy, sud qishloq xo`jalik va boshqa turdagi ekspertizalar ajratiladi. O`z o`rinda bu ekspertizalar turlarga bo`linadi. Xususan, kriminalistik ekspertizalar qatoriga asosan xatshunoslik, izshunoslik va sud ballistik ekspertizalar kiradi. An`anaviy kriminalistik ekspertizalar deb atalgan sud ekspertizalarining bu turlari jinoyatlarni ochishda qo`llanadigan maxsus bilimlarning tarixan birinchi shakllarini tashkil etgan. Kriminalistik ekspertizalarning rivojlanishi moddalar, ashyolar va buyumlarni kriminalistik ekspertiza nazariyasini yaratishga olib keldi. Ekspertiza tekshiruviga yuboriladigan obyektlarning turiga, ularga qo`llanadigan maxsus bilim va uslubning xususiyatiga ko`ra, sud-ekspertiza amaliyotida quyidagi kriminalistik ekspertizalar o`tkaziladi. - Dastxatshunoslik tekshiruvi: turli hujjatlarning qo`lyozma matnlari, imzolar, raqamlar, belgilar bu xildagi ekspertiza obyekti hisoblanadi. Bunda ekspertizaning vazifasi ular kim tomonidan,. qanday sharoitda va holatda yozilganligini aniqlashdan iborat. Kriminalistika - texnika-ekspertizasi turli usulda yasalgan hujjatning qalbakiligini, dastlabki holatini, keyinchalik qanday o`zgartirishlar kiritilganligini (tuzatilgan, qo`shimcha kiritilgan, o`chirilgan va h.k.) muhr va shtamplarini asl yoki qalbakiligini, ularning yasash usulini, yozuv vositalarini, hujjatlar materialini aniqlash uchun tayinlanadi. - Sud trasologiya ekspertizasi: ashyoviy dalil hisoblangan turli izlarning hosil bo`lishi mexanizmini, qaysi predmetdan qoldirilganligini aniqlash uchun o`tkaziladigan tekshiruv. Odamlarning qo`l barmoqlari izlarini kim tomonidan

www.arxiv.uz qoldirilganligini aniqlash uchun o`tkaziladigan tekshiruvni “daktiloskopik ekspertiza” deb ataydilar. - Sud ballistik ekspertizasi - jinoyatni sodir etishda qo`llanilgan turli otish qurollari va ularning qismlari (patron va portlovchi moddalar), otish natijasida hosil bo`ladigan (odam tanasidan tashqari bo`lgan) jarohat alomatlari, otilgan o`q- va gil`zalar, o`q-dori va ularning qoldiq qismlari mazkur ekspertiza obyektlari hisoblanadi. Sovuq qurollar ham mazkur ekspertiza obyektiga kiradi. - Odamlarning tashqi qiyofa belgilari asosida o`tkaziladigan identifikatsiyaviy tekshiruv. Bu xildagi ekspertiza odamning fotosurati, og`zaki tasvirlash asosida tuzilgan portretlari asosida o`tkazilib, yakka shaxs haqida xulosa beriladi. Tergov va sud amaliyotida ko`p hollarda o`lgan odamning suyak qoldiqlari (skeleti) bo`yicha shaxsini aniqlash uchun kriminalistik va antropologik tekshiruv ham o`tkazish mumkin. Sud ekpertizasining protsessual turlari bir biridan ularni o`tkazishning tashkil etilishi va uslubi bilan farq qiladi. Sud ekspertiza sohasidagi ixtisoslashuv uni o`tkazish shart bo`lgan holatlarning kengayishiga, ekspertiza muassasalarida bajariladigan ekspertiza turlarini ko`payishiga (JPKning 174-moddasi) asos bo`ldi. Agar ekspertiza xulosasida kamchiliklarni to`ldirish zarurati tug`ilsa qo`shimcha ekspertiza tayinlanadi. (JPKning 176-moddasi 1-qismi). Birlamchi ekspertiza xulosasi tergov (sud)ning asoslangan fikri bo`yicha noto`g`ri bo`lsa, qayta (yoki takroriy) ekspertiza tayinlashi mumkin (JPKning 176- moddasi 2-qismi). Qo`shimcha ekspertiza asosiy ekspertizani o`tkazgan mutaxassisga yoki boshqa ekspertga topshirilishi mumkin. Shuni aytib o`tish joizki, ham qo`shimcha, ham qayta ekspertizaga yuborilgan material, tekshiruv obyektlari hamda namunalar va yechiladigan masalalar o`zgarishsiz qoladi. Aks holda, ya`ni ekspertizaga yangi obyektlar yuborilsa yoki boshqa savollar qo`yilsa, ekspertiza o`zining tabiatini o`zgartiradi va boshqa yangi yekspertiza o`tkazish masalasi tug`iladi. Lekin, ekspertiza

www.arxiv.uz tayinlangandan so`ng ekspertning talabiga ko`ra qayta ekspertiza materiali qo`shimcha namunalar bilan to`ldirilishi mumkin. Takroriy ekspertiza boshqa bir ekspert yoki ekspertlar komissiyasi, ya`ni ikki va undan ko`proq bo`lgan ekspertlar tomonidan o`tkaziladi. Birinchi ekspertiza tekshiruvini o`tkazgan mutaxassis o`zi bergan xulosasi va o`tkazgan tadqiqotlari yuzasidan tushuntirishlar berishi mumkin. Lekin u qayta tekshiruvlarni o`tkazishda, ularning natijalarini muhokama qilishda va xulosa tuzishda ishtirok etmaydi. Birinchi ekspertiza natijasi bilan qayta ekspertiza xulosasi bir-biriga qarama- qarshi bo`lgan tadqiqotlarda uning natijalari komissiya ishtirokida tajribali mutaxassis xodimlar bilan hamkorlikda muhokama qilinadi va birinchi ekspertiza xulosasi tasdiqlanmaslik sabablari baholanadi. Ushbu sabablar qayta ekspertiza xulosasida bayon etiladi. Qayta ekspertiza uchinchi, to`rtinchi va undan ko`p marta ham tayinlanishi mumkin. Ekspertiza amaliyotida shunday hollar uchrab turadiki, ekspertiza fikri bilan ikkinchi qayta ekspert xulosasi bir-biriga qarama-qarshi chiqadi. Bunda har qaysi ekspertiza ham o`zicha asoslangan va qator sifat belgilariga tayangan bo`ladi. Bu holda tergovchi (sud) har bir xulosani alohida, boshqa dalillar bilan birgalikda baholashi zarur. Agar shunday baholash natijasida xulosalarda ish yuzasidan ishonchli faktlarga qarama-qarshiliklar yoxud protsessual qonun buzilishlari aniqlansa, uchinchi marta takroriy ekspertiza tayinlash mumkin. Takroriy ekspertiza materialini o`sha oldingi muassasaga yuborish, lozim bo`lsa boshqa ekspertiza laboratoriyasi yoki institutiga yuborish mumkin. Masalan, birinchi ekspertiza IIVning ekspertiza bo`limida o`tkazilgan bo`lsa, ikkinchisi, Respublika Adliya vazirligi huzuridagi ilmiy tadqiqot kriminalistika markaziga yuboriladi. Uchinchi takroriy tekshiruv esa shu markazning o`zida yoki boshqa ekspertiza muassasasida o`tkazilgan taqdirda uni o`sha joyda albatta boshqa ekspert yoki ekspertlar komissiya tarkibida o`tkazilmog`i lozim. Ana shunday bo`lgandagina ekspertiza xulosalari obyektiv bo`lib, ish uchun dalil manbai sifatida qo`llanilmog`i lozim.

www.arxiv.uz Ekspertlar komissiyasini tayinlash va tanlash tergovchiga sud yoki ekspertiza muassasasi rahbariga bog`liqdir. Qayta ekspertizani o`tkazish mutaxassislarning tajriba va bilim darajasiga, ish hajmiga qarab belgilanadi. Qayta ekspertizaning predmeti va tekshiriluvchi obyektlari doirasi o`zgarishsiz qoladi. Shunday qilib, qo`shimcha va takroriy ekspertizalar aniq ishning holatiga qarab tergov va sudning qaror va ajrimiga ko`ra o`tkaziladi. Takroriy va qo`shimcha ekspertizadan tashqari komissiya tarkibida o`tkaziladigan va kompleks ekspertizalar ham bo`lishi mumkin. Komissiya tarkibida o`tkaziladigan ekspertiza deb bir sohaga mansub bir necha mutaxassis tomonidan o`tkaziladigan tadqiqotlarga aytiladi. Tekshiriluvchi obyektlar soni ko`p bo`lib, tekshirish usullari murakkab bo`lsa ekspertiza materiali bir mutaxassisga emas, balki bir necha ekspertga topshiriladi. Masalan, ko`p obyektli dastxatshunoslik ekspertizalar bo`yicha tekshiruv o`tkazish odatda uzoq vaqt talab qiladi, shunday hollarda ekspertiza materiali bir necha mutaxassisga, ya`ni ekspertlar komissiyasiga topshiriladi. Bunday ekspertizalar, odatda, moliyaviy hujjatlar bo`yicha o`tkaziladigan tekshiruvlarda, ya`ni turli yozuvlar va imzolarni bajargan shaxslarni identifikatsiya qilishda tayinlanadi. Hujjatlar soni va qo`lyozmani yozishda shubhalangan shaxslar soni ko`p bo`lganligi tufayli ekspertiza tekshiruvini tezlashtirish va xulosani obyektiv va asoslangan bo`lishi uchun bunday ekspertizalarni komissiya ishtirokida o`tkazish lozim. Komissiya a`zolari ishtirokidagi ekspertiza natijalari birgalikda muhokama etilib, agar ular bir fikrga kelsa, umumiy bitta xulosa tuziladi. Agar ekspertlar o`rtasida hal etiladigan masala yuzasidan kelishmovchilik ro`y bersa, har bir ekspert kelishmovchilik kelib chiqqan masala bo`yicha alohida xulosa beradi (JPK 177-moddasi). Ayrim hollarda ish uchun ahamiyatga molik biror holatni aniqlashga bir sohadan bilimlar yetarli bo`lmay, balki boshqa sohadagi bilimlarni jalb etish zaruriyati tug`iladi. Bu vaziyatda kompleks ekspertiza tayinlanadi (JPK 178- moddasi)

www.arxiv.uz Kompleks ekspertizalar yordamida turli masalalar hal etiladi. Masalan, velosipedchi va uni urib yuborgan avtomobil o`zaro qanday yo`nalishda harakat qilganligini aniqlash murakkab masala bo`lib, alohida o`tkaziladigan sud tibbiy, transport va izshunoslik ekspertizalari yordamida hal etilishi mumkin. Ammo bu tekshiruvlar kompleks ravishda o`tkazilsa, ularning samaradorligi keskin oshadi. Har bir mutaxassis o`zining bilim doirasida aniqlagan holatlarini boshqa soha mutaxassisi topgan belgilar bilan taqqoslab, birgalikda yagona xulosa chiqaradilar. Bunda har bir mutaxassis o`zining o`tkazgan tekshiruvi uchun shaxsan javobgar bo`ladi. Bir obyekt bo`yicha alohida ketma-ket o`tkaziladigan mustaqil tadqiqotlarni kompleks ekspertiza qatoriga qo`shish noto`g`ridir. Masalan, hujjatni yasash usulini aniqlashga qaratilgan texnik-kriminalistik ekspertiza undagi yozuvlarni bajargan shaxsni aniqlovchi xatshunoslik ekspertizalar alohida bo`lib, kompleks ekspertizani tashkil etmaydi. Ammo yirtib tashlangan hujjatni tiklashga qaratilgan birgalikda o`tkaziladigan izshunoslik, texnik kriminalistik va xatshunoslik tadqiqotlar asosli ravishda kompleks ekspertizasi, deb atalishi mumkin. 3. Ekspertiza tayinlashga tayyorgarlik ko`rish va namunalar olish tartibi Ekspertiza tayinlash ehtiyoji jinoyat ishini tergov qilish jarayonida ishning ayrim munozarali holatlari yuzasidan maxsus bilim talab qilinganda hosil bo`ladi. JPK 173-moddasida ekspertiza o`tkazilishi shart bo`lgan qator holatlar qayd etilgan. Qonunning ko`rsatmasi, ushbu holatlar haqida ish materialida boshqa ma`lumotlar (guvoh, jabrlanuvchilarning ko`rsatuvlari) bo`lishidan qat`i nazar, ekspertiza xulosasini olish majburiygini ta`kidlaydi. Ish uchun ahamiyatga molik bo`lgan boshqa holatlarni aniqlashda, jumladan, kriminalistik ekspertizaning ayrim turlarini tayinlash, hal qilinadigan masalalar, kriminalistik texnika sohasidagi maxsus bilim talab qilgan taqdirda zarur bo`ladi.

www.arxiv.uz Ekspertiza o`tkazish zarur deb topilsa, uni tayinlash haqida surishtiruvchi, tergovchi qaror, sud esa ajrim chiqaradi (JPK 180-moddasi) Kriminalistik ekspertizaning obyektlaridan olingan namunalar, daliliy ahamiyatga ega bo`lgan boshqa moddiy narsalar, turli hujjatlar solishtirib ko`rish uchun ashyoviy dalillar bo`lishi mumkin. Mazkur obyektlarda ekspertiza tayinlash haqidagi qarorda yoki ajrimda ularning nomlari, belgi sifatlari alohida ko`rsatiladi. Qaror (ajrim)da ekspertiza tayinlash uchun asoslar va ekspert hal qilishi lozim bo`lgan savollar qayd etiladi. Savollar aniq, ravon va ekspertning maxsus bilimi doirasidan chetga chiqmasligi lozim. Kriminalistik ekspertiza materialini qaror, ajrim, tekshiruv obyektlari tergov va sud davlat ekspertiza muassasasiga yuboradi. Muassasa rahbari ekspertiza o`tkazishni tegishli mutaxassis xodimga topshiradi. Shu bilan birga protsessual qonunda belgilanganidek, ekspert sifatida ekspertiza muassasasidan tashqari joylarda xizmat qiluvchi mutaxassislar yoki alohida shaxslarni ham jalb etib, ekspertiza materialini ularga bevosita topshirish mumkin. Ekspertizada tekshiriluvchi obyektlar - ashyoviy dalil, uning ayrim qismlari, moddiy qoldiqlari bilan bir qatorda solishtirib tekshirish uchun zarur bo`lgan namunalar - nusxalar ham yuborilishi lozim. Namunalarning hajmi, sifati ekspert tekshiruvini to`la va obyektiv bo`lishini ta`minlaydi. Ekspertiza tekshiruvi uchun olinadigan namunalarning turlari va ularni olish tartibi JPK 188-moddasida ko`rsatilgan. Kriminalistik ekspertizani o`tkazish uchun olinadigan namunalarning turlari asosan quyidagilardir: qo`lyozma, xat, imzo, raqam yozuvlari, ko`paytiradigan vositalardan olinadigan namunalari, izlarni hosil qiladigan qolip, nusxalar, otish qurollarining turli qismlaridan hosil bo`ladigan namunalar va boshqalar. Kriminalistik tadqiqot o`tkazish uchun zarur bo`ladigan namunalar, erkin va eksperimental bo`lishi mumkin. Bundan tashqari, dastxatshunoslik ekspertizasida shartli - erkin namunalar ham ajratiladi. Erkin namunalar jinoyat ishi qo`zg`alishidan avval mavjud bo`lgan obyektlardir. Masalan, dastxatshunoslik

www.arxiv.uz tekshiruvi o`tkazish va gumon qilinuvchining o`zi yozgan xati imzolari uyida, xizmat xonalaridan olingan hujjatlarda bo`ladi. Eksperimental namunalar esa ekspertiza tayinlangan xodim tomonidan uning maxsus topshirig`i bilan olinadi. Tekshiriladigan hujjatdagi yozuvga, imzolarga, raqamlarga o`xshash matnlarni bir necha alohida qog`oz hujjatga yozish buyuriladi va tekshiriluvchi tomonidan - imzolarga mansub bo`lgan harf va shakllar bajarilishi kuzatib turiladi. Eksperimental namunalar, odatda, kishilar harakati natijasida vujudga keltirilib olinadi, masalan, dastxat, qo`l-oyoq izlarining namunalari yoki inson organizmining yashash faoliyatidagi moddalardan (qon, soch, so`lak va boshqa namunalar) shular jumlasidandir. Nusxalarning har ikki turi JPKga asoslangan holda ekspertizani tayinlovchi sud yoki tergovchi tomonidan olinadi va ular qaror (ajrim)da ko`rsatiladi. Ko`pincha eksperimental namunalar ekspertiza tekshirishlari vaqtida ekspertlar tomonidan ham olinadi. Shuning uchun qaysi vaqtda ekspert, eksperimental nusxa namunalarni olinishini yaxshi farqlay olish kerak. Eksperimental namunalar zarur bo`lgan hollarda majburiy ravishda ham olinishi mumkin. Bu harakat tergovchiga yuklatilgan. Qonunga asosan ekspert majburiy ravishda namuna olish huquqiga ega emas. Tergovchi eksperimental nusxalar olishda ayblanuvchi yoki gumon qilinuvchi, jabrlanuvchi yoki guvohlardan tashqari yana hajm jihatidan yoki ba`zi holatlar sababli ekspert ixtiyoriga topshirish imkoniyatlari bo`lmagan obyektlardan ham eksperimental namunalar olishi mumkin. Tergovchi bu ishlarga maxsus mutaxassislarni taklif qilish huquqiga ega. Ular o`zlarining maslahatlari, shaxsiy ishtiroki va harakatlari bilan sifatli namunalarni olishga yordam beradilar. Tergovchi tomonidan olinadigan erkin va eksperimental namunalar soni va sifati jihatidan ekspert tekshirishlari uchun yetarli bo`lishi kerak. Olingan namunalar obyektning haqiqiy o`zidan kelib chiqqanligi shubhasiz bo`lishi uchun protsessual rasmiylashtirilgan bo`lishi shart. Tekshiruv uchun zarur bo`lgan namunalarni olish uchun tergovchi qaror, sud esa ajrim chiqaradi. Nusxalar olinganligi haqida bayonnoma tuzilib, unda olingan

www.arxiv.uz namunalarning soni, namuna olishdagi shart-sharoitlar, tergov usullari batafsil yozilishi, tuzilgan bayonnoma tergovchi va xolislar imzolari bilan tasdiqlanishi lozim. Ayblanuvchi, gumon qilinuvchi, guvoh va jabrlanuvchidan qog`oz ustiga yozdirib olingan namunalar tergovchi hamda namunani bajaruvchi tomonidan tasdiqlanib imzolanadi. Olingan namunalar boshqa obyektlar kabi tegishli tartib va usulda joylashtiriladi va muhrlanadi. Ekspertiza tekshiruvini o`tkazish jarayonida, ekspertning o`zi ham eksperimental namunalar tayyorlashi mumkin. Protsessual qonunda qayd qilinishicha, ba`zi kriminalistik tekshiruvlari uchun ekspert tajriba-eksperiment o`tkazib ham namuna oladi. Ballistik ekspertiza o`tkazishda o`q otish qurolini identifikatsiya qilishda ekspert hodisa joyidan topilgan o`q va gilzalarni solishtirib tekshirish uchun ashyoviy dalil bo`lgan quroldan bir necha marta o`q otib eksperimental o`q va gilza namunalarini tayyorlaydi. Shuningdek, trasologik tekshiruvi uchun ekspert ashyoviy dalil bo`lgan poyabzal, buzish quroli, chopish va kesish asboblaridan ularning iz hosil qiluvchi tashqi qismidan eksperimental izlar namunalarini olishi mumkin. Ekspertiza uchun olingan namunalar jinoyat protsessual qonuniga binoan bayonnoma bilan rasmiylashtiriladi. Ekspert o`zi tashkil qilib olgan namunalari va eksperiment tekshiruvlarini o`zining xulosasini bayonot, ya`ni tadqiqot qismida to`la va aniq aks ettiradi. Tekshiruv uchun olingan namunalar ekspertizaning boshqa obyektlari qatorida tegishli usulda o`rab-joylab, ularning turi va soni qaror (ajrim)da ko`rsatiladi. 4.Ekspert xulosasi va uning natijalarini baholash Kriminalistik identifikatsiya uslubi kriminalistik ekspertizaning barcha turlarini o`tkazishda mantiq ilmiga, identifikatsiya nazariyasi va kriminalistik uslub asoslariga tayanadi.

www.arxiv.uz Ashyoviy dalil bo`lgan obyektlarni, ulardan qoladigan turli izlarni tekshirishda har qanday ilmiy tadqiqot faoliyatida qo`llaniladigan kuzatuv, tajriba, tahlil (analiz va sintez), taxmin (gipoteza) induktiv va deduktiv fikr yuritish kabi usullar qo`llaniladi. Kriminalistik ekspertizalarni o`tkazishda, shuningdek, ekspert mutaxassislar kriminalistikaning ilmiy texnik vositalari bo`lgan turli asbob-uskunalar: optika, kompyuter, turli ko`zga ko`rinadigan va ko`rinmaydigan nurlarni ishlatadigan moslamalarni, yoritqichlar va boshqalarni keng qo`llaydilar. Ekspertiza obyektlarini tekshirish quyidagi to`rt bosqichlarda amalga oshiriladi. 1. Dastlabki tekshiruv identifikatsiyaviy tadqiqotning birinchi bosqichi bo`lib, ekspertizaga yuborilgan qaror (ajrim) bilan tanishish ekspertiza oldiga qo`yilgan masalaga oydinlik kiritadi. Tekshiriladigan obyektlar va namunalar har biri alohida ko`zdan kechiriladi. Obyektlarni ko`zdan kechirishning maqsadi ularning ashyoviy dalilligini sifatlaydigan alomatlarini aniqlash, individuallik xususiyatlarini ifodalaydigan belgilarni taxmin qilish va identifikatsiya jarayonida ularni qo`llash mumkinligini aniqlashdan iboratdir. Bu bosqichda ekspert obyektlarni tadqiqot uchun yaroqli-yaroqli emasligini, namunalar soni va sifati nuqtai-nazaridan yetarliligi yoxud qo`shimcha ma`lumotlar va namunalar zarurligini aniqlaydi. Bosqichning muhim vazifalaridan biri tadqiqot uslubini tanlash, o`tkaziladigan tekshiruvlarni belgilash, ularni oldinma-ketinligini aniqlash, eksperimentlarni rejalashtirishdan iboratdir. Ma`lum vaziyatlarda identifikatsiyaviy tekshiruv shu bosqichda tugatiladi. Masalan, ekspert oldiga qo`yilgan vazifa uning vakolatiga kirmasa yoki namunalar yetarlicha taqdim etilmasa, ekspert tekshiruvini amalga oshirish iloji yo`qligi to`g`risida hujjat tuzadi. Obyektlarni alohida-alohida .ko`zdan kechirish maqsadi ularning ashyoviy dalil bo`ladigan alomatlarini, individuallik xususiyatlarini ifodalaydigan belgilarini aniqlash va identifikatsiya jarayonida ularni qo`llashdan iboratdir. 2. Tekshiriluvchi va namuna nusxa bo`lgan obyektlarni alohida-alohida ko`zdan kechirish, tahlil qilish bu tekshiruv bosqichining vazifasi ashyoviy dalil

www.arxiv.uz bo`lgan va ekspertizaga yuborilgan boshqa obyektlarni har birini alohida tahlil etib, ularni individuallik xususiyatini, ya`ni o`ziga xos bo`lgan sifat belgilarini aniqlashdan iboratdir. Tekshiriluvchi obyekt moddiy buyum, narsa yoki uning biror qismidan qolgan izlari, bo`laklari, nusxasi va boshqasi bo`lishi mumkin. Otish quroli, otish natijasida hosil bo`lgan izlar, otilgan o`q va gilzalar, portlatishdan qolgan iz qoldiqlari, jinoyat quroli sifatida ishlatilgan turli buyumlar va ulardan qoladigan izlar, insonning qo`li va yalang oyoq tavonning teri tuzilishi xususiyatini tashkil qiladigan izlar, dastxat, odamning tashqi qiyofa tuzilishini aks ettiruvchi foto, video va suratlar, marhumning suyak qoldiqlari (skeleti) va boshqalar kriminalistik ekspertiza tekshiradigan obyektlar doirasiga kiradi. Solishtirib tekshirishga olingan, tayyorlangan namuna - nusxalarni ham ekspert alohida kuzatib tahlil qilib yuqorida ko`rsatilgan masalalarni hal qiladi. Namuna nusxalarni tahlil qilishda ularni qayerdan, qachon va kimlardan olinganligi, qaysi guruhga mansubligi va indiviual belgilari, identifikatsiya qilishga yaroqliligi aniqlanadi. Tekshiruvning bu bosqichida namuna va nusxalarning son-sifati, ekspertiza tayinlash haqidagi qaror, (ajrimda) ko`rsatilgan ma`lumotlarga mos olinganligi va identifikatsiya o`tkazishga yetarli va yaroqli ekanligi aniqlanadi. 3. Tekshiruvning bu bosqichida ekspertiza obyektlari va ularning sifat- belgilari o`zaro solishtiriladi. Ekspertiza amaliyotida qo`llanadigan umumiy uslub identifikatsiya nazariyasi bo`lib, barcha obyektlar ikki guruhni tashkil qiladi. Identivligi (aynanligi) aniqlanadigan obyektlar – tekshiriluvchi, ya`ni ashyoviy dalillar bo`lib, ikkinchi guruhni solishtirib tekshirishga vosita bo`lgan namuna va nusxalardir. Solishtirib tekshirish bosqichida ekspert tekshiriluvchi obyektlarning aynanligi yoki guruh mansubligini aniqlash uchun ulardagi sifat alomatlarini namunalardagi sifat belgilariga solishtirib taqqoslaydi. Har bir umumiy belgidan so`ng xususiy belgilar alohida-alohida taqqoslanadi, birinchisidagi individuallik

www.arxiv.uz xususiyati ikkinchi guruhdagi obyektlarda takrorlangan holdagina ularning ushbu belgi bo`yicha aynanligi belgilanadi. Solishtirib tekshirish jarayonida o`xshashlik hollari bilan bir qatorda ayrim belgilar bir-biridan farq qilishi mumkin. Bu holat tekshiriluvchi (ashyoviy dalil) obyektning hosil bo`lish sharoitiga, unga daxldor bo`lmagan yoki manfaatdor shaxslarning harakati, ixtiyori ta`sirida paydo bo`lishi mumkin. Tekshiruv jarayonida ekspert jinoyat ishining ekspertizaga aloqador bo`lgan ayrim holatlari bilan tanishishni talab qilishi mumkin. Bu masala tekshiruvning dastlabki bosqichida va zarur bo`lganda keyinroq ham amalga oshiriladi. Tekshiruvning barcha bosqichlari o`zaro chambarchas bog`liqdir, ular orasida qat`iy biror chegara o`tkazish mumkin emas, alohida tahlil qilishni, solishtirish chog`ida ham davom ettrish mumkin. Zarur bo`lgan hollarda tahliliy bosqichga qaytib ayrim obyektlarni boshqatdan kuzatishga to`g`ri keladi, bunday tekshiruvda boshqa uslublar qo`llanib qo`shimcha material (namunalar) talab qilinadi. Bu masala ekspert bilan ekspertiza tayinlagan surishtiruvchi, tergovchi, sudya orasida amalga oshiriladigan muloqotda hal qilinadi. Solishtirib tekshirish jarayonida ekspert maxsus uslubni qo`llash bilan birga kriminalistik texnika vositalaridan ham keng foydalanadi, ayniqsa mikro va makro suratga tushirish, turli tajriba-eksperimentlar o`tkazish kabi usullarni qo`llaydi. 4. Tekshiruv natijalarini baholash va yakun yasash bosqichida identifikatsiya jarayonining natijalari ma`lum bo`lib, ular tegishli talab va qoidalar asosida baholanib ekspertning xulosalari shakllanadi. Taqqoslanib tekshirilgan obyektlarning bir guruhga kirishi va aynanligi tasdiqlanadi yoki aynanligi inkor qilinib har qaysi tekshirilgan ashyoviy dalil va u bilan taqqoslangan namuna boshqa turga tegishli ekanligi aniqlanadi. Tekshirilayotgan holat, ya`ni obyektning aynanligini isboti yoki inkor qilinishi, alohida belgi sifatlarning o`xshashligi yoki farq qilishi asosida bo`lmasdan, belgilarning barcha yig`indisi asosida shakllanmog`i lozim. Shundagina xulosa ilmiy asoslangan, obyektiv bo`ladi va jinoyat ishi yuzasidan dalil manbai bo`lib xizmat qiladi.

www.arxiv.uz Ekspertning tadqiqoti, tekshiruv jarayoni va natijalari maxsus protsessual hujjat bo`lgan ekspert xulosasida bayon etiladi. Ekspert xuloasi protsessual qonuni asosida rasmiylashtiriladi (JPK 184-moddasi), xulosa bergan ekspert uning uchun shaxsan javobgardir. Ekspert xulosasi boshqa protsessual hujjatlar kabi kirish, bayonot va yakunlovchi qismlardan iboratdir. Yekspertiza xulosasining kirish qismida tayinlashga asos bo`lgan holatlar, kim tomonidan tayinlangan, qanday obyektlar taqdim etilgan, hal qilinishi lozim bo`lgan masalalar va boshqa ma`lumotlar ifoda etiladi. Xulosaning bayonot qismi ekspert faoliyatini ifoda etuvchi asosiy qism bo`lganligi uchun “tadqiqot” bosqichi deb nomlanib, uning mohiyati to`laroq bayon etiladi. Xulosaning bu qismida ekspert o`tkazgan barcha tekshiruvlari: obyektlarni alohida kuzatuvi, sifat belgilarining individuallik, mustahkamlik darajalari, taqqoslab solishtirish natijalari, xulosa shakllanishi qanday omillarga asoslanganligi, qo`llanilgan maxsus kriminalistik texnika vositalari, turli uslublar, o`tkazilgan eksperimental tekshiruv tajribalari va boshqa o`tkazilgan choralar tegishli galma-gallikda ifoda ettiriladi va ulardan kelib chiqqan xulosa ko`rsatiladi. Ekspert tekshiruvining yakunlovchi qismi uning xulosalaridir. Bu qismda ekspertizaga qo`yilgan savollarga aniq, ravon va qisqa shaklda javoblar o`z ifodasini topadi. Xulosalar ekspert tekshiruviga qo`yilgan masalalarga nisbatan tasdiqlovchi yoki inkor qiluvchi shaklda beriladi. Ekspert amaliyotida ba`zi hollarda qat`iyan xulosa berish iloji bo`lmaydi, taxminiy xulosa beriladi. Bunday xulosaning sababi to`la va asoslangan tarzda ekspert hujjatining tadqiqot qismida ifodalangan bo`lishi kerak. Ayrim hollarda ekspert xulosa berishning iloji yo`qligi to`g`risida hujjat tuzadi (JPKning 185-moddasi). Bunday hujjatda ekspert oldiga qo`yilgan savollar uning vakolati doirasiga kirmasligi, savollar huquqiy ma`noga ega bo`lganligi, tekshiriladigan obyekt tadqiqot o`tkazishga yaroqsizligi va boshqa sabablarga ko`ra masalani yechilishining iloji yo`qligi haqidagi ma`lumotlar ko`rsatiladi.

www.arxiv.uz Ekspert xulosasi protsessual hujjat bo`lib, jinoyat ishi yuzasidan dalil manbai sifatida xizmat qiladi va ishdagi boshqa dalillar bilan bir qatorda qonunda belgilangan umumiy prinsiplar asosida baholanadi.

O'xshashlar

Jinoyatlarni tergov qilishda tezkor-qidiruv organlarining tergov va surishtiruv organlari bilan o’zaro hamkorligi

Kompyuterdan foydalanish bilan bog`liq jinoyatlarni tergov qilish

Jinoyatlarni tergov qilish kriminalistik uslubiyotining umumiy qoidalari

Jinoyatlarni «izlar bosilmay turib» tergov qilishning o`ziga xos xususiyatlari

Kriminalistika fani, uning vazifalari, tizimi, yuridik va boshqa fanlar bilan aloqalari