Jinoyatlarni tergov qilishda tezkor-qidiruv organlarining tergov va surishtiruv organlari bilan o’zaro hamkorligi - Huquqshunoslik - Referatlar

Jinoyatlarni tergov qilishda tezkor-qidiruv organlarining tergov va surishtiruv organlari bilan o’zaro hamkorligi

Yuklangan vaqt:

27.10.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

41.2451171875 KB

Ko'chirib olish

Jinoyatlarni tergov qilishda tezkor-qidiruv organlarining tergov va surishtiruv organlari bilan o’zaro hamkorligi Reja: 1. Tergovchilarning tezkor-qidiruv organlari bilan o’zaro aloqasi umumiy masalari 2. O’zaro aloqaning asosiy taktik-uslubiy qoidalari 3. Ayrim tergov harakatlarini bajarishda o’zaro aloqa turlari

1. Tergovchilarning tezkor-qidiruv organlari bilan o’zaro aloqasi umumiy masalari Tergov va tezkor faoliyat tajribasi ko’pgina jinoyatlarni tez va to’liq fosh qilish hamda tergovning boshqa vazifalarini hal etish odatda tergovchilar va huquqni muhofaza qilish organlari tezkor xodimlarining aniq kelishilgan birgalikdagi harakatlarini taqozo qilishini ko’rsatadi. Odam o’ldirish, nomusga tegish, poraxo’rlik, o’zganing ko’p miqdordagi mulkini talon-toroj qilish, terrorchilik harakatlari, odam savdosi, qurol, giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalar bilan qonunga xilof ravishda muomala qilish hamda boshqa og’ir va o’ta og’ir jinoyatlarni fosh qilishda tergovchilar va tezkor xodimlar hamkorligini taktik va uslubiy jihatdan to’g’ri tashkil etish juda muhim. Bunday hamkorlik uyushgan jinoiy guruhlar va jinoiy uyushmalar tomonidan sodir etilgan jinoyatlarni tergov qilishda ayniqsa zarur. Jinoyatlarni tergov qilishda tergov organlari bilan surishtiruv organlari tezkor- qidiruv bo’linmalarining birgalikdagi faoliyati kriminalistika va tergov amaliyotida “o’zaro aloqa” degan nom olgan. Bunday o’zaro aloqa usullari va uslublari yig’indisi esa jinoyatlarni tergov qilish taktik va uslubiy vositalari to’plamining muhim elemen-tlaridan biri hisoblanadi. Jinoyat-protses¬sual qonuni va TQF to’g’risidagi qonunning tushunchalar apparatida “o’zaro aloqa” atamasi yo’qligiga qaramay, O’zbekiston Respublikasi IIV, MXX, DBQ va O’zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi huzuridagi Soliq, valyutaga oid jinoyatlarga va jinoiy daromadlarni legallashtirishga qarshi kurashish departamenti tergovchilari va tezkor-qidiruv organlarining kriminalistika nazariyasi va amaliyotida “o’zaro aloqa” deb ataladigan kelishilgan harakatlari zarurligi ushbu qonunlarning ma’nosi va mazmunidan kelib chiqadi (O’zR JPKning 339-moddasi, TQF to’g’risidagi qonunning 3–9-moddalari). O’zR JPK va TQF to’g’risidagi qonunga muvofiq tergovchilarning tezkor-qidiruv organlari bilan o’zaro aloqasi asosan dastlabki tergov jarayonida amalga oshiriladi. Biroq, u jinoyat ishi qo’zg’atilishidan oldin ham, dastlabki tergov to’xtatilganidan keyin ham amalga oshirilishi mumkin.

Dastlabki tergov jarayonida o’zaro aloqa qilish zarurati, odatda, shoshilinch tergov harakatlari bajarilganidan keyin jinoyat ochilmay qolganida yoki to’liq fosh qilinmaganida, jinoyatning barcha ishtirokchilari, ishning muhim holatlari aniqlanmaganida, muhim tusmollar tekshirilmaganida, dalillarni topish va ayrim tergov harakatlarini o’tkazishda qiyinchiliklar mavjud bo’lganida yuzaga keladi. Jinoyat ishini qo’zg’atish bosqichida o’zaro aloqa jinoyat ishini qo’zg’atish uchun yetishmayotgan materiallarni olish va ularni tekshirishga qaratiladi. Dastlabki tergov to’xtatilganidan keyin o’zaro aloqa topilmagan yoki tergovdan qochib yashiringan jinoyatchini qidirish vazifalarini hal qilish bilan bog’liq bo’ladi. Huquqni muhofaza qilish (IIV, MXX, DBQ va Bosh prokuratura) organlarining o’zaro aloqa doirasidagi va undan tashqaridagi tezkor-qidiruv choralari noprotsessual, asosan qidiruv-ma’lumot, kuzatuv-tekshiruv va razvedka xususiyatiga ega bo’ladi, maxsus nooshkora va oshkora usullar va vositalar yordamida amalga oshiriladi va jinoyatlarni hamda ularni sodir etgan shaxslarni, jinoyat qurollari, o’g’irlangan mol-mulkni o’z vaqtida topish, tergov organi voqeaning mohiyati va tafsilotlarida mo’ljal olishi uchun muhim bo’lgan faktik ma’lumotlarni, jinoyatni sodir etishga imkon bergan shart-sharoitlarni aniqlash, shuningdek jinoyat sodir etgan va tergov organlaridan qochib yashiringan shaxslarni qidirish maqsadini ko’zlaydi. Ushbu tadbirlarni amalga oshirish masalalari jinoyat-protsessual qonuni bilan emas, balki TQF to’g’risidagi qonun asosida ishlab chiqilgan IIV, MXX, DBQ va O’zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi huzuridagi Soliq, valyutaga oid jinoyatlarga va jinoiy daromadlarni legallashtirishga qarshi kurashish departamentining idoraviy normativ-huquqiy hujjatlari bilan tartibga solinadi. Ushbu maxsus faoliyat usullari va vositalari mazmuni kriminalistika doirasida emas, balki tezkor-qidiruv faoliyati (huquqi) doirasida o’rganiladi va ishlab chiqiladi . Maxsus tezkor tadbirlarni o’tkazish tezkor-qidiruv organlarining mutlaq vakolatlari jumlasiga kiradi. Tergovchilar o’z protsessual mavqeiga, shuningdek TQFning tegishli tayyorgarlikni talab qiluvchi alohida xususiyatiga ko’ra ularni o’tkazish huquqiga ega emas. Ammo bu tergovchining o’ziga ma’lum bo’lmagan

shaxslar va predmetlarni qidirishga qaratilgan nomaxsus xususiyatga ega bo’lgan zaruriy qidiruv harakatlarini mustaqil ravishda amalga oshirishga bo’lgan huquqini, tabiiyki, cheklamaydi. Shu bilan bir vaqtda, JPK va TQF to’g’risidagi qonunda tergovchiga ko’rsatilgan organlarga tezkor-qidiruv tadbirlarini o’tkazish to’g’risida topshiriqlar berish, ulardan ayrim tergov harakatlarini bajarishda ko’maklashishni talab qilish uchun imkoniyat yaratadigan ancha keng vakolatlar berilgan. Bunday (yozma ko’rinishdagi) topshiriqlar va talablar ushbu organlar uchun majburiy hisoblanadi. Shu tariqa tergovchilar huquqni muhofaza qilish organlarining tezkor-qidiruv imkoniyatlaridan jinoyatlarning oldini olish, ularni fosh etish va tergov qilish uchun faol va keng foydalanish imkoniyatiga egadirlar. Bunda tergov va tezkor-qidiruv faoliyati ko’pincha muvoziy, oldinma-ketin yoki bir vaqtning o’zida amalga oshiriladi. Shu tufayli ham aynan lozim tarzda tashkil etilgan o’zaro aloqa jinoyatlarning oldini olish, ularni fosh etish va tergov qilishda tergovchi va tezkor-qidiruv organlari harakatlarining kelishilganligi va yagonaligini ta’minlaydi. Bunda ushbu o’zaro aloqa tergovchining umumiy reja- tashkiliy rahbarligini nazarda tutadi (bu yerda o’zaro aloqa qiluvchi organlarning xizmat bo’yicha bo’ysinishi hamda protsessual va tezkor-qidiruv faoliyatini birlashtirish nazarda tutilmaydi). O’zaro aloqa jarayonida tergovchi va tezkor- qidiruv organi birgalikdagi harakatlar umumiy rejasiga muvofiq, o’z vakolatlari doirasida harakat qiladi va har bir o’z funksiyalarini bajaradi. Tergovchilarning tezkor-qidiruv organlari bilan o’zaro aloqasi deganda ushbu shaxslar va organlarning qonunga asoslangan va barcha muhim shartlari bo’yicha kelishilgan, jinoyatlarni fosh etish, ularni tergov qilish va ularning oldini olishga qaratilgan faoliyatini tushunish lozim. O’zaro aloqa bir martalik, vaqti-vaqti bilan (faqat tergovchining ish ayrim epizodlari bo’yicha topshiriqlarini bajarish bilan bog’liq) va doimiy (ishni tergov qilish jarayonida amalga oshiriladigan) bo’lishi mumkin. Doimiy o’zaro aloqa faqat tergov-tezkor guruhi tomonidan amalga oshirilayotgan tergov doirasida bo’lishi mumkin.

2.O’zaro aloqaning asosiy taktik-uslubiy qoidalari Tergovchining tezkor-qidiruv organi bilan o’zaro aloqasi faqat bir qator muhim shartlarga rioya etilgan, chunonchi: - jinoyat-protsessual qonuni, TQF to’g’risidagi qonun, qonun osti normativ- huquqiy hujjatlari va tergov odobi talablariga qat’iy rioya etgan holda amalga oshirilgan; - tergov rejasi va jarayoni bilan (maqsadlari, joyi, vaqtiga ko’ra) muvofiqlashtirilgan; - tergovning barcha bosqichlarida tergovchining rahbarlik va yo’naltiruvchi rolini ta’minlagan; - tergov va tezkor-qidiruv ishining barcha imkoniyatlaridan foydalangan holda o’zaro yordam ko’rsatishga asoslangan; - o’zaro tezkor-qidiruv va tergov axboroti sir saqlangan holda samarali bo’lishi mumkin. O’zaro aloqaning asosiy shakllari quyidagilardan iborat: 1) o’zaro aloqa subyektlari o’rtasida birgalikdagi vazifalarni yechish uchun tergov va tezkor-qidiruv ahamiyatiga molik axborotni o’z vaqtida ayirboshlash; 2) tezkor-qidiruv (surishtiruv) organi tomonidan qo’shimcha tergov qilishni talab etadigan jinoyatni qaynoq izlari bo’yicha aniqlash, darhol jinoyat ishi qo’zg’atish va ish bo’yicha surishtiruvni boshlash, ishni tergovchiga o’z vaqtida topshirish (O’zR JPK 322-moddasi 1-qismining 4-bandi, 339-moddasi 1-qismining 4-bandi) va so’ng ushbu ish bo’yicha birgalikda harakatlarni bajarish; 3) ayrim tergov harakatlari va kriminalistik operatsiyalarni bajarishda tergovchiga ko’maklashish; 4) tergovchining tezkor-qidiruv tadbirlarini o’tkazish va ayrim tergov harakatlarini bajarish to’g’risidagi yozma topshiriqlari va talablarini o’z vaqtida, to’liq va aniq bajarish (O’zR JPKning 36-moddasi); 5) jinoyatni fosh etish va tergov qilish vazifalarini samarali hal qilish uchun jinoyat ishi bo’yicha tergov va tezkor-qidiruv tadbirlari rejasini birgalikda tuzish (yoki ushbu rejalarni kelishish);

6) doimiy yoki vaqtinchalik ishlayotgan tergov va tezkor-qidiruv guruhlari va tergov brigadalari doirasida birgalikda faoliyat olib borish; 7) boshlangan jinoyatni to’xtatish va tayyorlanayotgan jinoyatning oldini olish uchun tegishli choralarni birgalikda ishlab chiqish; 8) tergov qilinayotgan jinoyat bo’yicha o’zaro aloqaga idoralararo xizmatlar ko’rsatish, tegishli tergov va tezkor-qidiruv tadbirlarining natijalariga birgalikda baho berish hamda o’tkazilgan muhokama natijalariga ko’ra qo’shma qarorlar qabul qilish. Jinoyatlarni tergov qilishda o’zaro aloqa qilish jarayoni bir nechta bosqichdan tarkib topadi. Birinchi bosqich kerakli materiallarni talab qilib olish va ularni tergovgacha dastlabki tarzda tekshirishga yo’l qo’yuvchi jinoyat ishini qo’zg’atish bosqichi (O’zR JPK 339-moddasi 1-qismining 2-bandi) bilan asosan mos keladi. Bunday tekshiruvni tergovchi ko’pincha tezkor xodimlar bilan birga o’tkazadi. Bunda hodisa sodir bo’lgan joyni ko’zdan kechirish o’tkazilishi mumkin va unda tergovchiga tezkor xodimlar faol yordam ko’rsatadi. Ular hodisa sodir bo’lgan joyni qo’riqlash, ushbu joyga tutash hududni tekshirish, jinoyat izlarini topish, shohidlarni va jinoyat va jinoyatchi haqida ma’lumotlarga ega bo’lgan shaxslarni aniqlashda yordam ko’rsatadi, xizmat-qidiruv itini ishga soladi va h.k. Tergovchi tezkor xodimlar bilan birga to’plangan materiallarni va olib qo’yilgan ashyoviy dalillarni tahlil qiladi hamda shoshilinch tergov harakatlari va TQTni birgalikda belgilaydi. Mazkur bosqich surishtiruv organi tomonidan jinoyat ishini qo’zg’atish va tezkor xodimlar shoshilinch tergov harakatlarini bajarishga kirishishi (O’zR JPK 339-moddasi 1-qismining 2-bandi) va so’ng bu haqda tergovchiga axborot berishi bilan ham bog’liq. Bu davrda tezkor-qidiruv yo’li bilan to’plangan uyushgan jinoiy guruhlarning g’ayriqonuniy faoliyati to’g’risidagi axborotga, shuningdek uyushgan jinoyatchilik, iqtisodiyot sohasida, korrupsiya va terrorizm bilan bog’liq niqoblangan jinoyatlar haqidagi ma’lumotlarga baho berish borasida o’zaro aloqa

qilish ayniqsa, muhim. Bunday vaziyatlarda odatda jinoyat ishini tezkor-qidiruv organi emas, aynan tergovchi qo’zg’atishi talab etiladi, zero, u olingan tezkor ma’lumotlar mohiyatini yaxshiroq tushuni-shga, jinoyat ishini qo’zg’atish uchun asoslar mavjudligi to’g’risidagi masa-lani hal etishga va dastlabki tergov harakatlarini yanada yuqori darajada bajarishga qodir. Bunday hollarda mohirona o’zaro aloqa qilish uyushgan jinoiy guruh tomonidan sodir etilgan jinoyatlarni qisqa vaqt ichida fosh qilish uchun qulay zamin yaratadi. Ikkinchi bosqich tergovning dastlabki bosqichiga kiradi. Bu davrda shoshilinch tergov va TQF faol amalga oshiriladi, keyingi tergov faoliya-tining informatsion poydevori yaratiladi. Jinoyat ishini tergov qilish- ning muvaffafiyati ushbu bosqichda o’zaro aloqa qay darajada samarali tashkil etilganiga ko’p jihatdan bog’liq bo’ladi. O’zaro aloqaning barcha asosiy shakllari (tergov harakatlarini birgalikda va mustaqil ravishda bajarish, tergovchi topshirig’iga ko’ra jinoyatning qaynoq izlari bo’yicha TQTni o’tkazish, tergov tusmollarini birgalikda ishlab chiqish va rejali ravishda tekshirish, olingan natijalarni birga muhokama qilish va h.k.) aynan shu davrda amalga oshiriladi. Uchinchi bosqich tergovning ayblov e’lon qilish, ayblanuvchini so’roq qilish, uning vajlarini tekshirish, qo’shimcha dalillar to’plash va tergovning boshqa barcha vazifalarini hal qilish bilan bog’liq bo’lgan keyingi bosqichi bilan mos keladi. Ushbu bosqichdagi o’zaro aloqaga ko’pincha ayblanuvchining alibisini birgalikda tekshirish, yangi dalillar manbalarini aniqlashda hamkorlik qilish, tergovga qarshi harakatlarni bartaraf etish bo’yicha tadbirlar o’tkazish, ilgari surilgan tergov tusmollarini tekshirishni yakunlash choralarini ko’rish, shuningdek bajarilgan ishni birgalikda tahlil qilish xos. To’rtinchi bosqich – o’zaro aloqaning yakunlovchi bosqichi jinoyat ishi bo’yicha tergovni yakunlash bilan bog’liq. Bu davrda tergovchi tergov yakunlarini ko’rib chiqadi va shu jumladan, barcha tusmollar oxirigacha tekshirilganini, jinoyat-protsessual qonunining barcha talablariga rioya etilganini, ayblanuvchining aybi ishonchli dalillar bilan isbotlanganini, ish materiallarida mavjud ziddiyatlar bartaraf etilganini, qonun to’g’ri qo’llanilganini va hokazolarni tekshiradi. Bunda

ayrim xulosalarni birgalikda muhokama qilish o’zaro aloqaning muhim shakli hisoblanadi. Aynan shu davrda maxsus kriminalistik xususiyatga ega bo’lgan profilaktika chora-tadbirlari ko’pincha birgalikda ishlab chiqiladi va amalga oshiriladi. Quyidagi holatlar o’zaro aloqani boshlash uchun asos hisoblanadi: - tergovchining yozma topshiriqlari hamda qidiruv va tergov harakatlarini bajarish to’g’risida, ayrim tergov harakatlarini bajarish to’g’risidagi ko’rsatmalari, shuningdek prokurorning o’z yurituviga qabul qilgan jinoyat ishi bo’yicha TQT o’tkazish to’g’risidagi ko’rsatmalari (O’zR JPKning 36-moddasi, TQF to’g’risidagi qonunning 13-moddasi); - dastlabki tergovni yuritish majburiy bo’lgan ish bo’yicha unga tergovchi jalb etilgunga qadar tezkor-qidiruv organlari tomonidan surishtiruv o’tkazishning boshlanishi (O’zR JPK 339-moddasining 2-qismi); - jinoyatni fosh etish va tergov qilish borasida birgalikda ishlash uchun tergov-tezkor guruhini tuzish. Bunday guruhlarning ayrimlari faqat hodisa sodir bo’lgan joyni ko’zdan kechirish va uning natijalari bo’yicha TQT o’tkazish bilan bog’liq ishni bajaradi, ayrimlari jinoyat sodir etgan shaxs aniqlangunga qadar ishlaydi, ayrimlari esa ish sudga topshirilgunga qadar tergovni birgalikda yuritadi; - aniqlangan jinoiy faoliyat to’g’risida ma’lumotlarning tergovchi (prokuror)ga tushishi va jinoyat ishini qo’zg’atish to’g’risidagi masalani hal etishda ushbu materiallarni birgalikda tahlil qilish. Tergovchi va prokuror topshirig’i yoki ko’rsatmasiga ko’ra yoki tezkor xodimlarning o’z tashabbusi bilan (biroq o’zaro aloqa doirasida) amalga oshiriladigan TQTni tezkor xodimlar mustaqil ravishda, lekin tergovchining harakatlariga mos ravishda o’tkazadi. TQTni amalga oshirish usullarini ham ular o’zi tanlaydi. Tergovchi yoki prokurorning TQT usullari haqida ko’rsatma berish vakolati JPKda ham, TQF to’g’risidagi qonunda ham belgilanmagan. Bunda tezkor xodimlar o’z faoliyati faqat o’zining bevosita va to’g’ridan-to’g’ri boshlig’iga bo’ysunadi (TQF to’g’risidagi qonunning 9, 19-moddalari).

Shu bilan bir vaqtda, tergovchi (obyektiv zaruratga ko’ra) tezkor xodimlarga ayrim tergov harakatlarini bajarishni topshirar ekan, yuzaga kelgan tergov vaziyatini va taktik ahamiyatga ega bo’lgan boshqa holatlarni hisobga olgan holda maqsadga muvofiq taktika to’g’risida ularga yo’l-yo’riq ko’rsatishi nainki mumkin, balki lozim. Tergov harakatlarini bajarishni tezkor xodimlarga topshirar ekan, tergovchi zarurat (bir nechta tergov harakatlarini bir vaqtning o’zida turli joylarda o’tkazish lozimligi, taktik nuqtai nazardan tergovchi tergov harakatini boshqa shaharda shaxsan o’tkazishi mumkin emasligi) shuni taqozo qilgan holdagina bunday qilish maqsadga muvofiq ekanligini e’tiborga olishi lozim. Bunda quyidagilarni o’tkazish tezkor xodimlariga topshirilishi mumkin emas: - tergovchining o’zi bajarishi lozim bo’lgan tergov harakatlari va boshqa harakatlar (ayblanuvchi va gumon qilinuvchini so’roq qilish; ayblov e’lon qilish va ehtiyot chorasini tanlash)ni; - alohida professional bajarishni talab qiluvchi tergov harakatlari (murakkab hodisa sodir bo’lgan joy va ashyoviy dalillarni ko’zdan kechirish, eksperiment o’tkazish, yuzlashtirish, ekspertizalar tayinlash)ni; - ish materiallarini mufassal bilishni talab qiladigan yoki tergovning muvaffaqiyatini belgilaydigan tergov harakatlarini; - takrorlab bo’lmaydigan tergov harakatlari (tanib olish uchun ko’rsatish)ni. Eng muhimi, tergovchi zinhor-bazinhor tergovni tezkor-qidiruv xodimlariga topshirmasligi kerak. O’zaro aloqa subyektlari ijtimoiy-psixologik jihatdan bir-biriga mos kelishi ushbu jarayon muvaffaqiyatining muhim omili hisoblanadi. Ushbu omilga e’tiborsizlik ba’zan o’zaro aloqa jarayonida konfliktli vaziyatlar yuzaga kelishiga sabab bo’ladi, bu esa, odatda, tergov natijalariga salbiy ta’sir ko’rsatadi. O’zaro aloqa subyektlari ijtimoiy-psixologik jihatdan bir-biriga mos kelgan holda, ularning o’rtasida jiddiy konfliktlar yuzaga kelmaydi, ular bir-biri bilan juda tez til topadi, bir-birini “so’zsiz” tushunadi, bir-biriga ishonadi va ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Bunday o’zaro moslik ko’pincha o’zaro aloqa subyektlari xizmat yuzasidan uzoq

vaqt hamkorlik qilgan holda yuzaga keladi. Bunday o’zaro aloqa uchun shart- sharoitlar yaratishda o’zaro aloqa subyektlarining bevosita rahbarlari katta rol o’ynaydi. Amaldagi normativ-huquqiy qoidalarga ko’ra, tergovchi o’zi bilan aloqa qiluvchi organlar xodimlarining tezkor-qidiruv faoliyatni amalga oshirish jarayonidan to’liq ogoh bo’lishga haqli emas. U faqat o’z topshirig’i bo’yicha olingan tezkor-qidiruv axborot yoki tezkor xodimlar o’z tashabbusiga ko’ra, lekin birgalikda belgilangan o’zaro aloqa rejalari doirasida va qonun talablariga muvofiq ish bo’yicha taqdim etilgan axborot bilan tanishishga haqli. Zarur holda ushbu materiallar bilan prokuror tanishishi mumkin. Tergovchi tezkor-qidiruv materiallaridan TQF to’g’risidagi qonunga muvofiq asosan tergov harakatlarini tayyorlash va bajarish hamda keyinchalik zaruriy tezkor-qidiruv tadbirlarini amalga oshirish uchun mo’ljal beruvchi ma’lumotlar sifatida foydalanishi mumkin. Ular jinoyat ishini qo’zg’atish uchun asos bo’lib xizmat qilishi, tegishli ravishda protsessual rasmiylashtirilganidan keyin esa, ularning ayrimlari ish bo’yicha dalillarga aylanishi mumkin. 3 .Ayrim tergov harakatlarini bajarishda o’zaro aloqa turlari Ayrim tergov harakatlarini, ayniqsa, hodisa sodir bo’lgan joyni ko’zdan kechirish, tintuv, so’roq va ushlashni amalga oshirishda tergovchiga ko’maklashish o’zaro aloqaning muhim turi hisoblanadi. Hodisa sodir bo’lgan joyni ko’zdan kechirish va tintuv o’tkazishda o’zaro aloqa odatda ushbu tergov harakatlariga tayyorgarlik ko’rish bilan boshlanadi, ularni o’tkazish jarayonida davom etadi va ba’zan tugallanganidan so’ng darhol emas, balki tergov harakati natijalariga ko’ra shoshilinch tezkor-qidiruv ishi bajarilganidan keyin yakunlanadi. Ko’zdan kechirishga tayyorgarlik ko’rish jarayonida hodisa sodir bo’lgan joyni qo’riqlash va undagi izlarning daxlsizligi surishtiruv organlarining kuchlari bilan ta’minlanadi, guvohlar aniqlanadi, ko’zdan kechirish chegarasi va uni o’tkazish usullari, xizmat-qidiruv itidan foydalanish imkoniyati va tartibi, ko’zdan kechirish hududi katta bo’lgan holda aloqa bog’lash va o’zaro axborot almashish

usullari to’g’risidagi va boshqa masalalar birgalikda hal etiladi. Tintuvga tayyorgarlik ko’rish jarayonida tintuv qilinayotgan shaxs, tintuv joyi, obyektlari to’g’risida axborot yig’ish birgalikda amalga oshiriladi, ko’zdan kechirish jarayonidagi majburiyatlar taqsimlanadi, tintuv ishtirokchilari tanlab olinadi, obyektga moneliksiz kirish usullari belgilanadi va h.k. Ko’zdan kechirish jarayonida birgalikdagi harakatlarni muvofiqlashtirish, qidiruv ishiga tuzatishlar kiritish, olingan ma’lumotlarni muhokama qilish maqsadida tergovchi va tezkor xodimlar o’rtasida doimiy aloqa amalga oshiriladi. Shunga o’xshash aloqalar tintuv o’tkazish chog’ida ham amalga oshiriladi. Ushbu tergov harakatlarining yakunlovchi bosqichlarida ko’pincha olingan ma’lumotlarga birgalikda baho beriladi, barcha obyektlar ko’zdan kechirilgani va tintuv qilingani tekshiriladi. Zarur hollarda qo’shimcha qidiruv harakatlari amalga oshiriladi. Olingan ma’lumotlarni tekshirish, yangi dalillar manbalarini aniqlash borasidagi faoliyat rejalashtiriladi va ba’zan ularni qidirish bo’yicha ish darhol amalga oshiriladi. So’roq o’tkazishda o’zaro aloqa asosan so’roqqa tayyorgarlik ko’rish bosqichida, ba’zan so’roq paytida (so’roq jarayonida aniqlangan ma’lumotlarni, masalan, alibini darhol bir vaqtning o’zida tekshirish talab etilgan holda), shuningdek so’roqdan keyin olingan natijalarga ko’ra tergov ostidagi shaxs ko’rsatuvlarining ayrim jihatlariga aniqlik kiritish va keyingi harakatlarni mo’ljallash uchun o’zaro axborot ayirboshlash yo’li bilan amalga oshiriladi. Ushlash paytida o’zaro aloqa tezkor-qidiruv organlarining kuchlari bilan amalga oshiriladigan ushlash jarayonidagina emas, balki yuzaga kelgan kriminalistik vaziyatni hisobga olgan holda ushlash taktikasini ishlab chiqishda ham amalga oshiriladi. Masalan, ushlash vaqti, uning ishtirokchilari soni, taktik vositalar to’plami va hokazolar ham birgalikda belgilanadi. Jinoyatchini, o’g’irlangan mol-mulkni, ehtimol tutilgan guvohlarni hamda jinoyatlarni fosh etish va tergov qilish uchun ahamiyatga ega bo’lgan boshqa obyektlarni qidirishga qaratilgan qidiruv ishida birgalikda faoliyat ko’rsatish o’zaro aloqaning ayniqsa yorqin turi hisoblanadi. Qidiruv faoliyatida

bunday o’zaro aloqa qilish ayniqsa, yaxshi samara beradi, zero u odatda tergovchi va TQTning tergov va qidiruv harakatlari yig’indisidan tarkib topadi. Qidiruv bilan tergovchi yakka tartibda, protsessual vositalardan foydalangan holda shug’ullanishi ham mumkin. Biroq ko’pincha buning uchun unda vaqt ham, tezkor xodimlarda mavjud bo’lgan kuch va vositalar ham yetishmaydi. Shu sababli qidiruv ko’pincha tergovchi va tezkor-qidiruv bo’linmalari bilan hamkorlikda amalga oshiriladi. Qidiruv faoliyati uchun asos bo’lib xizmat qiladigan axborot odatda rang- barang bo’ladi, ham tergovchi, ham tezkor-qidiruv xodimlari tomonidan to’planadigan ma’lumotlardan tarkib topadi. Masalan, tergovchi tergov harakatlari jarayonida turli-tuman izlar – ashyoviy dalillar, guvohlarning ko’rsatuvlari, hujjatlar, arxivdagi ochiq jinoyat ishlari, ochilmagan jinoyatlar haqida ma’lumotlar ko’rinishida axborot to’playdi. Tezkor xodimlar TQTni o’tkazish jarayonida noprotsessual va asosan mo’ljal beruvchi xususiyat kasb etadigan qidiruv axborotini oladi. To’plangan axborot asosida kriminalistik tusmol turlaridan biri hisoblanadigan qidiruv tusmollari tuziladi. Qidiruv o’tkazishda aynan shunday tusmollar o’zaro aloqa yo’nalishini belgilaydi. Qidiruv tusmolini tergovchining o’zi ilgari surishi ham mumkin, biroq ko’pincha u tergovchi va tezkor xodimlarning birgalikda fikrlash faoliyati mahsuli hisoblanadi. Qochib yashiringan jinoyatchini qidirish qaynoq izlar bo’yicha (agar buning uchun tegishli shart-sharoitlar mavjud bo’lsa) birgalikdagi sa’y-harakatlar bilan yoki mahalliy, respublika darajasidagi yoki xalqaro qidiruv jarayonida amalga oshirilishi mumkin. Qaynoq izlar bo’yicha qidirish uchun asos sifatida tergovning dastlabki davrida, odatda, ilk tergov harakatlari jarayonida olingan va gumon qilinuvchining shaxsiga ishora qiluvchi (tashqi ko’rinishi, hodisa sodir bo’lgan joydan ketish, qochish, jo’nab ketish vaqti haqidagi) ma’lumotlar yoki demografik axborot, yashash yoki ish joyi, qarindoshlari va boshqa aloqalari to’g’risidagi ma’lumotlar xizmat qiladi. Bunda tergovchi ichki ishlar organlari xodimlarining tezkor imkoniyatlari bilan bir qatorda, IIV axborot markazlarining imkoniyatlaridan ham (ayniqsa, odam o’ldirishlar, nomusga tegishlar, bosqinchilik

hujumlari, o’g’rilik va firibgarliklar, uyushgan guruhlar va jinoiy uyushmalar tomonidan sodir etilgan jinoyatlar bo’yicha) foydalanadi. Agar qaynoq izlar bo’yicha qidirish uchun asoslar mavjud bo’lmasa yoki u ijobiy natija bermagan yoinki tergov jinoyat voqeasi yuz bergandan so’ng oradan ancha vaqt o’tgach boshlangan bo’lsa, qidiruv mahalliy yoki respublika bo’yicha qidiruv doirasida amalga oshiriladi. Bunda tergovchi qidiruv tadbirlarini mustaqil o’tkazish majburiyatlaridan ozod qilinmaydi. Xususan, tergovchi vaqti-vaqti bilan qidirilayotgan shaxsning qarindoshlik va do’stona aloqalarini hisobga olgan holda, u turgan joy haqidagi har qanday yangi axborot bilan qiziqishi va bunday ma’lumotlar paydo bo’lgani zahoti ularni tekshirish choralarini ko’rishi (korxonalar, muassasalar, tashkilotlarga tegishli so’rovlar yuborish, zaruriy axborotga ega shaxslar bilan suhbatlashish va hokazolar yo’li bilan) shart. Turli xil kriminalistik operatsiyalarni o’tkazishda ham o’zaro aloqa muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda birgalikda bajariladigan dastlabki, informatsion, instruktiv va rejali ish hajmi, qatnashchilar soni va guruhlarini tanlash o’tkazilayotgan operatsiya darajasiga bog’liq bo’ladi. Ayni vaqtda barcha operatsiyalar ularni o’tkazish jarayonida axborot almashishni talab qiladi. O’ta og’ir jinoyatlarni va uyushgan jinoiy guruhlar tomonidan sodir etilgan qilmishlarni fosh qilish uchun tuziladigan tergov-tezkor guruhlari doirasida tergovchilarning tezkor xodimlar bilan hamkorligi o’zaro aloqaning ancha keng tarqalgan turi hisoblanadi. Tergov-tezkor guruhlari turlicha shakllantiriladi. Ayrim guruhlar har bir sutkaga faqat hodisa sodir bo’lgan joyda zaruriy TQTni birgalikda o’tkazish uchun ajratiladigan o’zgaruvchan tarkibdan iborat bo’lishi mumkin. Ayrim guruhlar jinoyat sodir etgan shaxs aniqlangunga qadar birgalikda ishlaydi. Shoshilinch tergov harakatlari va TQT o’tkazilganidan keyin jinoyat ishi tergov qilish uchun hududiy jihatdan tergovga tegishlilik bo’yicha topshiriladi. Ayrim guruhlar esa tergovni ish sudga topshirilgunga qadar birga yuritadi.

Tergov-tezkor guruhlari turli xil, ayniqsa shaxsga qarshi jinoyatlarni fosh etish va tergov qilish borasida yetarli ish tajribasi ega bo’lgan yuqori malakali tergovchilardan tarkib toptiriladi. Tergov-tezkor guruhlari doirasida o’zaro aloqani amalga oshirishning asosiy usullari ayrim tergov harakatlarini va boshqa ishni birgalikda bajarish rejasini tuzish, tergov va tezkor kichik guruhlarining rahbarlari va ayrim a’zolari o’rtasida izchil va aniq axborot almashishni tashkil etish, bajarilayotgan harakatlarni tegishli ravishda muvofiqlashtirish, bajarilgan ishni birgalikda muhokama qilish va hokazolar bilan bog’liq. Tergov amaliyoti o’zaro aloqaning mazkur shakli ancha progressiv ekanligini va to’g’ri tashkil etilgan holda u jinoyatlarni (ayniqsa, odamlarning hayoti va sog’lig’iga qarshi jinoiy qilmishlarni) fosh etish borasidagi ishni darhol yo’lga qo’yish imkonini berishini ko’rsatadi. Katta hajmdagi va o’ta murakkab (masalan, terrorizm, ekstremizm, korrupsiyaga oid transmilliy jinoyatlar, o’zganing mulkini juda ko’p miqdorda talon-toroj qilish, uzoq vaqt sodir etilgan poraxo’rlikka doir) jinoyat ishlarini tergov qilish uchun ko’pincha prokuratura tergovchilaridan tashqari IIV, MXX tergovchilari va tezkor-qidiruv xodimlarini ham o’z ichiga oluvchi tergov brigadalari tashkil etiladi. Brigada rahbari etib bunday jinoyatlarni tergov qilish borasida katta amaliy tajriba bilan bir qatorda, zaruriy tashkilotchilik qobiliyatlariga ham ega bo’lgan tergovchi-tashkilotchi tayinlanadi. Brigada rahbari tergovning asosiy yo’nalishlarini belgilaydi va brigada ishiga umumiy rahbarlikni amalga oshiradi. Brigada doirasida o’zaro hamkorlik tergovchilar va tezkor-qidiruv xodimlari o’rtasida, ikkala jamoa rahbarlari o’rtasida amalga oshiriladi. O’zaro aloqani amalga oshirishning asosiy usullari tergov-tezkor guruhlaridagi o’zaro aloqa usullari bilan bir xil bo’ladi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. – T.: «Uzbekistan», 2012. 2.O’zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi. – T.: Adolat, 2010. 3.O’zbekiston Respublikasi Jinoyat protsessual kodeksi. – T.: Adolat, 2010. 4.O’zbekiston Respublikasi Jinoyat ijroiya kodeksi. – T.: Adolat, 2013. 5.Operativno-rozisknaya deyatelnost: Uchebnik /Pod red. K.K. Goryai- nova, V.S. Ovchinskogo, A.Y. Shumilova. – M.: INFRA-M, 2001. 6.Pulatov Y.S. Operativno-rozisknoye pravo kak otrasl yurisprudensii i yeye svyaz s drugimi naukami //Xuquq-Pravo-Law. – Toshkent, 1999. - № 2. 7.Saitbayev T.R. O sozdanii apparatov ugolovnogo roziska Respubliki Uzbekistan (1917-1920 godi) //Nezavisimost i problemi formirovaniya demokraticheskogo pravovogo gosudarstva i grajdanskogo obshestva v Respublike Uzbekistan. – T.: Akademiya MVD Respubliki Uzbekistan, 1996. 8.Saitbayev T.R. Iz istorii operativno-rozisknogo prava //Xuquq-Pravo-Law. – Toshkent, 1999. 9.Hepp. Archiv des Kriminalrechis. – Berlin, 1848. 10.Claser. Oesammelie kicisele Schifien. – Wien. 1860. 11.Хейфиц И.Я. Подстрекательство к преступлению. – М.: МГУ, 1914 .

O'xshashlar

Dastlabki tergov va surishtiruv organlari

Jinoyatlarni tergov qilishda maxsus bilimlardan foydalanish tartibi

Jinoyatchilikka qarshi kurashuvchi organlar tomonidan qonunlarni ijro etishlari ustidan prokuror nazorati

Tezkor-qidiruv faoliyatini tashkil etish, hujjatlashtirish tartibi va organlarning hamkorligi

Kriminalistik tergov metodikasining umumiy holatlari