Ko'rsatuvlarni hodisa joyida tekshirish taktikasi - Huquqshunoslik - Referatlar

Ko'rsatuvlarni hodisa joyida tekshirish taktikasi

Yuklangan vaqt:

17.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

91 KB

Ko'chirib olish

Ko`rsatuvlarni hodisa joyida tekshirish taktikasi Reja: 1. Ko`rsatuvlarni hodisa joyida tekshirish tushunchasi va vazifasi 2. Ko`rsatuvni hodisa bo`lgan joyda tekshirishga tayyorgarlik ko`rish 3. Ko`rsatuvlarni hodisa joyida tekshirishning protsessual tartibi va taktikasi 4. Ko`rsatuvlarni hodisa joyida tekshirish natijalarini rasmiylashtirish

Mazkur tergov harakati mustaqil bo`lib, tergov va sud amaliyotida uzoq vaqtlardan buyon qo`llanilib kelayotgan bo`lsada, nazariy jihatdan o`tgan asrning 60-yillaridan buyon mukammal asoslantirildi, O`zbekistonning qonunchiligida dastlab 1976 yilda tan olindi va hozirgi kunda amalda bo`lgan jinoyat protsessual kodeksida mustahkamlandi, shu bilan birga mustaqil tergov harakati maqomiga ega bo`ldi. Mustaqil tergov harakati sifatida ko`rsatuvlarni hodisa joyida tekshirish mavzusi bo`yicha nazariyada turli fikrlar bo`lib, ba`zi mualliflar mazkur tergov harakatini hodisa joyini ko`zdan kechirish doirasida o`tkazishni taklif qilganlar. Jinoyat protsessual qonunida belgilangan tergov eksperimenti harakatining ba`zi xususiyatlari ko`rsatuvni hodisa joyida tekshirishga o`xshash bo`lganligi sababli bu tergov harakati eksperimentning bir ko`rinishi sifatida qaralgan, shuningdek, ba`zi mualliflar ko`rsatuvni tekshirishni hodisa sodir bo`lgan joyni ko`zdan kechirish tergov harakati doirasida tushuntirgan. Bunday fikr ko`rsatuvni hodisa joyida tekshirish harakatini o`tkazish yo`li bilan jinoiy voqeaning joyi va holati haqida ayblanuvchining xabardor ekanligini aniqlanishi, xuddi shuningdek, uning xolislar ishtirokida ko`rsatuv berishi fakti ushbu shaxs tergov yuritilayotgan jinoyatni sodir qilgan degan noto`g`ri xulosa chiqarishga olib kelishi mumkin. Ko`rsatuvni hodisa joyida tekshirish ko`zdan kechirish, tergov eksperimenti, tanib olish uchun ko`rsatish kabi tergov harakatlarining ba`zi alomatlarini o`z ichiga olgan murakkab tergov harakati hisoblanadi. Mazkur tergov harakatining o`ziga xos bo`lgan sifat va mohiyati bilan boshqa protsessual harakatlardan farq qiladi. Hodisa joyini ko`zdan kechirishda sodir bo`lgan jinoiy faktning oqibati, jinoyatchining maqsadi, uning qoldirgan izlari, ashyoviy dalillarni, izlarni qidirib topishdan iboratdir. Tergov eksperimentini o`tkazishdan maqsad ishning ayrim holatlari yuzasidan mavjud bo`lgan faktlarni, shuningdek, hodisa joyidan olingan ma`lumotlarni, so`roqda olingan ko`rsatuvlardagi ba`zi holatlarni sinov tajriba yordamida tekshirishdan iborat. Eksperimentda tajriba qilib ayrim qismlarini tiklab, haqiqiy sodir bo`lgan hodisaga maksimal yaqinlashtirgan holda tekshiriladi.

Ko`rsatuvlarni hodisa joyida tekshirishda ma`lumotlar taxminan 4 manbadan olinadi. 1) So`roq qilingan shaxsning ko`rsatuvidan; 2) Hodisa joyidagi faktik holatlardan; 3) Hodisa joyida ko`zdan kechirish jarayonida so`roq qilish bilan olinadigan ma`lumotlardan; 4) Ko`zdan kechirish natijasida olinadigan axborotlardan. Mana shu manbalardan olingan ma`lumotlarni tekshirishda quyidagi bir qancha ishlar amalga oshiriladi. Dastlab so`roq qilingan ayblanuvchi, gumon qilinuvchi, guvoh, jabrlanuvchilar, haqiqiy jinoyat sodir bo`lgan joydan to`la xabardor bo`lmasliklari natijasida qisman noto`g`ri ma`lumotlar beradilar. Ko`rsatuvlarni hodisa joyida tekshirishda esa real hodisa sodir bo`lgan joydagi sharoitni-holatni ko`rib avval bergan ko`rsatuvlarini to`ldiradi, aniqroq qilib oydinlashtiradilar. Tergov amaliyoti shuni ko`rsatadiki, hodisa joyiga olib borilgan shaxslar noto`g`ri yoki to`la bo`lmagan ko`rsatuvlar bilan joydagi holat-sharoitni solishtiradilar. Bu esa ularning ruhiyatiga ta`sir etadi va ular ko`rsatuvdagi nuqson xatolarni to`g`rilaydilar. So`roq jarayonida to`g`ri ko`rsatuv ma`lumot berganlar ba`zan bergan ma`lumotlarining ayrim detallarini beixtiyor unutib qoldirib ketishlari ham mumkin bo`ladi. Hodisa joyiga borganda esa unutilgan, tushib qolgan fakt-holatlar tiklanadi va ko`rsatuv to`ldiriladi, unga aniqlik kiritiladi. So`roq jarayonida gumon qilinuvchi, ayblanuvchi ko`p hollarda yolg`on ko`rsatuv beradilar. Hodisa joyiga olib borilganda ma`lumotlardagi va ish yuzasidan yig`ilgan dalillar bilan uning ko`rsatuvi orasidagi ziddiyatlarni ko`rib to`g`ri tushuntirish berishga majbur bo`ladi. Agar hodisa joyida ko`rsatuvni tekshirish jarayonida yangi holatlar ochilsa, bunday vaziyatda avval shu joyni ko`zdan kechirish o`tkazib, so`ngra so`roqda olingan ma`lumotlar bilan solishtirib tekshirish maqsadga muvofiq bo`ladi. Yuqorida keltirilgan faktlarni yakunlab quyidagicha xulosalarga kelish mumkin.

Ko`rsatuvlarni hodisa joyida tekshirish bu mustaqil tergov harakati bo`lib, uning mazmuni jinoyat ishi yuzasidan so`roq qilingan ayblanuvchi, gumon qilinuvchi, guvoh va jabrlanuvchilarning ko`rsatuvlarini jinoyat sodir bo`lgan joyda ayrim holatlarni qayta tiklash bilan noma`lum bo`lgan narsalar, hujjatlar, ashyoviy dalillar, izlar qayerda bo`lganligini, hodisa joyi bilan qiyoslash orqali ko`rsatuvlardagi ayrim holatlarni to`g`ri yoki noto`g`ri ekanligini aniqlashdan iborat. Shu bilan birga mazkur tergov harakatini o`tkazishda so`roqqa olingan ma`lumotlarning ayrim holatlari to`ldiriladi. Ularga aniqlik kiritiladi, ba`zan esa yangi holatlar ham ochilib qoladi. Ko`rsatuvlarni hodisa joyida tekshirishning vazifasi sodir bo`lgan jinoyatning to`g`ri va tezda tegishli muddatlarda ochish, ish yuzasidan dalillarni to`plash, ularni baholash va jinoyat ishi tergovini xolisona obyektiv tugallanishini ta`minlashdan iboratdir. Mazkur tergov harakatini o`tkazishdan maqsad olingan ko`rsatuvdagi ayrim ma`lumotlarni to`g`ri va noto`g`ri ekanligini tekshirishdan va yangi ma`lumotlarni olishdan iborat. Hodisa joyida ko`rsatuvlarni tekshirishda tekshirilayotgan ma`lumotlar albatta jinoyat ishiga yoki uning alohida holatlariga aloqador bo`lishi lozim va tekshirish natijalari tegishli protsessual tartibda mustahkamlanib, boshqa tergov harakatlari natijalari bilan solishtirib baholangan taqdirdagina ish yuzasidan dalil bo`lib xizmat qiladi va ayblov xulosasiga asos bo`ladi. Кўрсатувларни ҳодиса жойида текшириш вазифалари Иш материалидаги далилларни текшириш Кўрсатувлардаги қарама- қаршиликларни бартараф этиш Янги далилларни аниқлаш Жиноятни келтириб чиқарган шарт- шароитларни аниқлаш

2. Ko`rsatuvni hodisa bo`lgan joyda tekshirishga tayyorgarlik ko`rish Har qanday tergov harakatini o`tkazishdan avval unga tayyorgarlik ko`rilishi zarur bo`lganidek, ushbu tergov harakatiga ham puxtalik bilan tayyorgarlik ko`rish va tashkiliy masalalarni hal etish lozim. Mazkur tergov harakatini o`tkazish uchun tayyorgarlik ko`rishda tekshirish predmeti bo`lgan va asosiy tekshiriluvchi manba so`roq qilingan shaxsning ko`rsatuvi yuzasidan uning joyi, vaqti va holatlari tekshirilishi lozimligi belgilab olinadi. Ko`rsatuvda aynan qaysi holatlarni, joy, yo`nalish va hokazolar tekshirilishi mo`ljallanmoqda, ko`zdan kechirilgan joy boshqa hududda bo`lsa qayta va qo`shimcha so`roq o`tkazilib, so`ng tekshirishni tashkil qilmoq zarur bo`ladi. Bunday so`roq jarayonida yangi holatlar ochilib qolsa, jumladan, noma`lum murdani dafn etilgan joyi, jinoyat qurollari berkitilgan va izlarni niqoblangan joylar ma`lum bo`lib qolsa, shu ko`rsatilgan joyga so`roq qilingan shaxs (ayblanuvchi, gumon qilinuvchi) bilan, ularning ishtirokida mazkur joylarni ko`zdan kechirish lozim va bayonnomani ham ko`zdan kechirish harakati sifatida rasmiylashtirilib, so`ngra zarurat bo`lsa, ko`rsatuvni tekshirish o`tkaziladi. Hodisa joyida ko`rsatuvlarni tekshirish harakatini muvaffaqiyatli va natijali o`tkazish uchun ilgari bu yerda o`tkazilgan ko`zdan kechirishga oid materiallar ham bo`lmog`i lozim. Bunday zaruriyat hodisa joyini ko`zdan kechirish bilan mazkur tergov harakati orasida bir muncha vaqt o`tib, atrof-muhit o`zgarishi bilan dastlabki holatning sharoiti ham o`zgarib ketishi va ashyoviy dalil bo`lgan buyumlar, izlar o`zgarib yo`qolib ketishi mumkinligidan kelib chiqadi. Shu sababdan ko`rsatuvlarni tekshirishdan oldin ularni jinoyat ishidagi materiallar bilan qiyoslab tahlil qilinmog`i va ko`zdan kechirish bayonnomasidagi holatlarni ko`rsatuvdagi ma`lumotlar bilan mos kelishi, zid bo`lishi yoki qanday bog`liqligi tekshiriladi. Ko`rsatuvi tekshirilayotgan shaxslarning hodisa joyiga olib borish chora- tadbirlari ham belgilab olinadi. Ayniqsa qamoq chorasi ko`rilgan ayblanuvchi yoki gumon qilinuvchilarning ishtiroki zarur bo`lgan taqdirda, ularni hodisa joyiga olib

borishda xavfsizlik choralari ham nazarda tutilmog`i lozim. Ayblanuvchi va gumon qilinuvchilarning roziligini olish va tergov harakatini o`tkazishda mavjud bo`lgan asoslar bilan tanishtirish ham tayyorgarik choralaridan biridir. Ayblanuvchi va gumon qilinuvchilar hodisa joyiga chiqishdan bosh tortishi yoki hohish bildirishi mumkin. Ikkala holatning sababini psixologik va taktik jihatdan tahlil qilmoq lozim. Joyga chiqib ko`rsatuvni tekshirishga rozi bo`lgan ayblanuvchi yoki gumon qilinuvchi rost va xolisona ko`rsatuv berganligini bildiradi. Shu bilan birga ular boshqa maqsadni ham ko`zlashi mumkin, sheriklarining qilmishini yashirish, jinoiy javobgarlikdan o`zini qutqarish uchun qochishni mo`ljallash kabi. Keltirilgan fikr-mulohazalar guvoh va jabrlanuvchilarning ko`rsatuvlarini tekshirishda amaliyotdan ma`lum bo`lishicha deyarli qiyinchilik tug`dirmaydi. Chunki ular so`roq qilingan paytda qasddan yolg`on ko`rsatuv berish va ko`rsatuv berishdan bosh tortish uchun jinoiy javobgarlik haqida ogohlantirilgan bo`ladi. Shuning uchun ularning ko`rsatuvlarini tekshirishda hodisa joyiga chiqish masalasi yuzasidan tortishuvlar bo`lmaydi. Mazkur tergov harakatlarini o`tkazishga tayyorgarlik ko`rishda unda ishtirok etadiganlarning shaxslari belgilanishi lozim. Har qanday tergov harakatida ishtirok etadigan ikki xolis zarurat bo`lganda mutaxassis va xavfsizlik choralarini ta`minlash uchun tegishli tezkor xodimlar va, nihoyat, ko`rsatuvi tekshiriladigan (ayblanuvchi, sudlanuvchi, guvoh va jabrlanuvchi) shaxslarning qatnashuvini belgilab qo`yilishi lozim. Tergov harakatini o`tkazishda zarur bo`lib qoladigan ilmiy-texnik vositalarni ham tayyorlash muhim ahamiyatga ega. Birinchi navbatda hodisa ro`y bergan joyga olib boruvchi yo`l, joyning o`zi, u yerdagi izlar, ashyoviy dalillarning yashirilgan, topilgan joylarini mustahkamlab tasvirga zarur bo`ladigan foto-kino apparatlari, video tasvir yozish jihozlari, zarurat bo`ladigan hollarda qidiruv asboblari, ba`zilarida esa xizmat itlarini ta`minlash zarur. Bu choralarni hodisa joyiga chiqishdan oldin tayyorgarlik ko`rish bosqichida belgilanishi zarur.

Кўрсатувларни ҳодиса жойида текширишга тайёргарлик кўриш Кўрсатувларини ҳодиса жойида текширишнинг муайян вазифасини аниқлаш Тергов ҳаракатини ўтказиш жойини дастлабки-ташкилий ўрганиб чиқиш Зарурат бўлганда кўрсатуви текшириладиган шахсни қўшимча сўроқ қилиш Ҳодиса жойи чизмасини тайёрлаш ҳаракат йўналишини ва бошланиш нуқтасини белгилаш Айбланувчи, гумон қилинувчиларнинг кўрсатувларини текширишга розилигини олиш ва розиликнинг ҳақиқий сабабини аниқлаш Тергов ҳаракати иштирокчиларини белгилаш ва улар билан инструктаж ўтказиш Кўрсатувларни ҳодиса жойида текшириш вақтини ва жойини белгилаш ва аниқлаш Транспорт воситалари ва криминалистик техника асбоб- ускуналари-ни тайёрлаш Hodisa joyiga chiqish vaqtini ham oldindan belgilab olmoq lozimdir. Umum qoidaga ko`ra tergov harakatlari kunduzgi vaqtda o`tkazilishi kabi ko`rsatuvlarni hodisa joyida tekshirish ham kunduzi, normal sharoitda o`tkazilmog`i va transport vositalari bilan ta`minlanmog`i lozim. Hodisa joyiga borish yo`llari oldindan aniqlanib olinmog`i, qayerdan va qaysi tomondan borish ma`qulroq bo`lishi belgilanadi. Tekshiriladigan joyda qidiruv (yerni qazish, ariq, zovur, changalzorlarning orasini tekshirish kabi) ishlari o`tkazilishi mo`ljallansa, ularni amalga oshirishga zarur bo`ladigan qurol asboblarni va bu ishlarni bajarishga ishchilarni jalb etish masalasi ham hal etiladi. Hodisa joyiga yetib borish uchun kichik ixcham avtobus bo`lishi ma`qul, bu yo`nalish davomida suratga olishni osonlashtiradi. Joyning o`zida esa aloqa

vositasi ham ta`minlanmog`i lozim. Tergov harakatini rasmiylashtirish uchun yozish-chizish vosita qurollari ham nazarda tutilmog`i lozim. Hodisa joyida ko`rsatuvlarni tekshirish jarayonida yangi holatlar ochilib qolishi mumkin, masalan, murda yoki uning bo`lagi, jinoyat quroli topilib qolgan hollarda, ana shu joylarni va obyektlarni ko`zdan kechirib rasmiylashtirish lozim bo`ladi. Shu joyning o`zida zarur bo`lsa ayblanuvchini, gumon qilinuvchini qayta so`roq qilish va so`ngra ko`rsatuvlardagi ayrim holatlarni aniqlab, tekshirib, ma`lumotlarni to`ldirish masalalarini nazarda tutmoq zarur bo`ladi.

3. Ko`rsatuvlarni hodisa joyida tekshirishning protsessual tartibi va taktikasi Ko`rsatuvni hodisa joyida tekshirishning protsessual qoidasi JPK 133- moddasida ko`rsatilgan bo`lib, unga binoan mazkur tergov harakatini o`tkazish oldidan surishtiruvchi yoki tergovchi xolislar ishtirokida tekshirilayotgan ko`rsatuvlarni e`lon qiladi. Ko`rsatuv bergan shaxsdan ularning to`g`ri yoki noto`g`riligini, qo`shimcha va o`zgartirishlar kiritishga ehtiyoj bor yoki yo`qligini so`raydi, tekshirishning maqsadi va tartibini tushuntiradi. Basharti guvoh yoki jabrlanuvchining ko`rsatuvlari tekshirilayotgan bo`lsa, ular ko`rsatuv berishdan bosh tortganlik va atayin yolg`on ko`rsatuv berganlik uchun jinoiy javobgarlik haqida ogohlantiriladi. Bir necha shaxsning ko`rsatuvi bir vaqtning o`zida va bir hodisa joyida tekshirilishi mumkin emas. Bu holda so`roq qilingan shaxslarning ko`rsatuvlari navbat bilan qaysi birlarining ko`rsatuvi jinoyat ishi yuzasidan muhimroq ahamiyatga ega ekanligini hisobga olib, shu shaxs ko`rsatuvidan boshlamoq tavsiya etiladi. Protsessual qonunda ko`rsatilishicha mazkur tergov harakatini o`tkazish chog`ida ko`rsatuv bergan shaxs o`ziga ma`lum bo`lgan, tekshirilayotgan hodisaning ayrim sharoiti, holatini tiklaydi, ish uchun ahamiyatli bo`lgan narsalar, hujjatlar, izlar topilgan joylarni ko`rsatadi, ayrim harakatlarni namoyish qiladi, hodisa sodir bo`lgan joyda sharoitning o`zgarganligiga e`tiborni qaratadi, o`zining avvalgi ko`rsatuvlarini aniqlashtiradi va ularga oydinlik kiritadi. Ushbu tergov harakatini o`tkazishda tergovchi hozir bo`lgan ishtirokchilarga ularning huquq va majburiyatlarini tushuntiradi va bu to`g`risida tergov harakatining bayonnomasida qayd etadi. Tergov harakatining ishtirokchilariga tekshiruv maqsadi, vazifalari tushuntiriladi, ularning ishtirok etishdagi vazifasi belgilanadi. Hodisa joyiga kelishda tergovchi ko`rsatuvi tekshirilayotgan shaxsga yo`lning to`g`riligi, hodisa joyiga yo`nalishni ko`rsatishni taklif etadi va boshqa

qatnashuvchilarga bu harakatni diqqat bilan kuzatishni va ayrim ishga ahamiyatli bo`lgan holatlarga e`tibor berishni tavsiya etadi. Hodisa joyida ko`rsatuvi tekshirilayotgan shaxs hech qanday chetdan ta`sir, sha`ma yoki yordamchi tushuncha so`zlar kiritilmasdan o`zi erkin ravishda tushuncha berishi lozim. Umumiy so`roq o`tkazishda qo`llanadigan tartib-qoida bu holatda ham to`liq tatbiq etilishi mumkin. Ba`zi hollarda mazkur tergov harakati o`tkazilgan va hodisa ro`y bergan vaqt orasida ma`lum muddat o`tgan bo`ladi. Shu sababli tushuncha berish jarayonida ilgari so`roq qilingan shaxs ayrim fakt va holatlarni yodidan chiqarib qo`yishi mumkin. Bunday sharoitda tergovchi so`roq qilingan vaqtdagi xabar-ma`lumotlarni uning ko`rsatuvidan o`qib e`lon qiladi va shu bilan voqeaning ayrim holatlarini eslashga yordam beradi. Hodisa joyida olingan ma`lumotlar bilan ko`rsatuvni tekshirish jarayonidagi berilgan ma`lumotlar bir biriga zid bo`lsa, ko`rsatuvi tekshirilayotgan shaxs so`roq vaqtida nima sababdan noto`g`ri yolg`on ko`rsatuv berganligi tekshiriladi. Shuningdek, hodisa joyida berilgan xabarlar ham noto`g`ri bo`lishi mumkin. Bunday hollarda tergov jinoyat sodir bo`lgan joyni ko`zdan kechirish natijalari bilan qiyoslab tekshirilayotgan ko`rsatuvning qaysi qismlari to`g`ri, qaysilari esa noto`g`ri yoki yoddan chiqarilgan ekanligini aniqlaydi. Zarur bo`lsa hodisa joyida qayta qo`shimcha so`roq o`tkazishi ham mumkin bo`ladi. Yuqorida keltirilgan mulohazalar amaliyotda asosan ayblanuvchi va gumon qilinuvchilarning ko`rsatuvlari tekshirilganda kelib chiqadigan vaziyatlardir. Bunday vaziyatlar jinoyatni bir necha shaxslar tomonidan sodir etilgan hollarda ishtirokchilarning har birini jinoiy harakatini amalga oshirishdagi rolini aniqlash uchun zarur bo`ladi. Jabrlanuvchi va guvohlarning ko`rsatuvlarini tekshirishda ham shunday vaziyatlar kelib chiqadiki, guvoh so`roq qilingan paytida aytgan ma`lumotlari yodidan ko`tariladi va hodisa joyida tekshirish vaqtida to`liq aniqlik kirita olmaydi. Mazkur holatlarda tergovchi ularni hodisa joyni ko`zdan kechirganda va shaxsni so`roq qilganda olingan ma`lumotlar bilan tanishtirib haqiqiy voqea holatlarini eslashga yordam beradi.

Ko`rsatuv bergan shaxs hodisa sodir bo`lgan joyda tekshirilayotgan hodisaning sharoit va holatini tiklaydi, ish uchun ahamiyatli bo`lgan narsalarni, hujjatlarni, izlarni qidirib topadi va ko`rsatadi, ayrim harakatlarni namoyish qiladi, tekshirilayotgan hodisada u yoki bu narsaning qanday ahamiyati bo`lganligini tushuntiradi. Ko`rsatuvlarni tekshirish paytida hodisa sodir bo`lgan joy atrof-muhit sharoitining o`zgarganligiga e`tiborni qaratish ham muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki tushuncha va aniqlik kiritish uchun ko`rsatuvi tekshirilayotgan shaxs o`zining avvalgi ko`rsatuvlarini aniqlashtiradi, ayrim holatlarni, bir-biriga bog`lanishlarni oydinlashtirib beradi. Mazkur holatlarda ko`rsatuvi tekshirilayotgan shaxsning harakatiga, tushuntirishiga aralashish, gap qo`shish yoki o`rgatish va ishora qiluvchi savollar berishga yo`l qo`yilmaydi. Tergovchi ko`rsatuvi tekshirilayotgan shaxsga hodisa joyiga borish uchun yo`l marshrutini ko`rsatishni taklif qiladi, shunda barcha tergov harakati ishtirokchilari birgalikda ko`rsatilgan yo`l bo`yicha hodisa joyi tomon yo`l oladi. Ushbu vaqtda tergovni ko`rsatuvi tekshirilayotgan shaxsning erkin, hech qanday tashqi ta`sirsiz, mustaqil va o`z ixtiyori bilan yo`lni ko`rsatib, joyga borishi va u yerda qanday harakat yoki holatni bo`lganligini aytishini kuzatib turadi. Ko`rsatuvi tekshirilayotgan shaxs hodisa joyini umumiy chegarasini belgilab ko`rsatadi, tergovchining tekshiruv, nazorat qiluvchi yoki qo`shimcha savollariga tushuncha beradi. Javob berishda so`roq qilingan shaxs jinoyat sodir qilingan joyning ayrim holatlarini, tekshirilishi lozim bo`lgan faktlarni dastavval so`roq qilinganda qanday tartib va oldinma-ketinlikda so`zlagan bo`lsa, shunday tarzda ko`rsatib, hodisa joyidagi o`zgarishlarni, buyum va ashyoviy dalil va izlarning topilgan, yashirilgan joylarini ko`rsatadi, tushuntirib beradi. Hodisa joyida tergovchi ko`rsatuvi tekshirilayotgan shaxsga jinoiy harakatning ayrim vaziyatlarini takror ko`rsatish, uni kerak bo`lsa qiyoslab ko`rsatishni taklif qilishi, ayrim holatlarni jinoiy hodisa bilan bog`liqligini tushuntirib berishini talab qiladi. Tekshirilayotgan ko`rsatuvdagi holatlar hodisa joyidagi vaziyatga to`g`ri kelmasa, ba`zida ziddiyatli vaziyatlar mavjud bo`lib

qolsa, tergovchi bular haqida savol-javob qilib ziddiyatli holatlarni bartaraf qilmog`i lozim. Ko`rsatuvlari tekshirilayotgan shaxsga u erkin so`zlab, tegishli harakatlarni namoyish qilganidan so`ng, ko`rsatuvdagi ayrim holatlarni oydinlashtiruvchi, shuningdek, uning eslash qobiliyatini faollashtiruvchi savollar berilishi mumkin. Tergov harakatida ishtirok etuvchilar ko`rsatuvi tekshirilayotgan shaxsga tergovchining ruxsati bilan savol berishlari mumkin. Ko`rsatuvni hodisa joyida tekshirish natijasida aniqlanadigan ma`lumotlar quyidagicha ifodalanishi mumkin: - so`roq vaqtida xabar berilgan joy haqiqatda hodisa ro`y bergan joymi yoki boshqami; - hodisa sodir bo`lgan joy so`roq qilinganning ko`rsatuvidagiga to`g`ri keladimi; - ko`rsatuvda bayon qilingan ashyoviy dalil topilgan joy, jinoyat sodir bo`lgan yoki izlari topilgan joylar qanchalik aniqlangani; - ko`rsatuvda qayd qilingan shaxsning hodisa joyidagi harakati, qayerda va qanday harakatlarni sodir qilganligi; - so`roq qilinganning ko`rsatuvida aytilmagan yangi holatlarning ma`lum bo`lishi. Ma`lumki, shaxs ko`z o`ngida bo`lib o`tgan hodisalarni aynan hodisa ro`y bergan joyda batafsilroq so`zlab beradi. Shu vaqtda olingan ko`rsatuv ilgari so`roq davomida olingan ma`lumotlarni to`ldiradi va aniqliklar kiritadi. Chunki u hodisa joyiga kelganda haqiqiy sharoit joyida binolar, gulzorlar va hokazolarning joylashishiga qarab ba`zi detallarni yodiga tushiradi. O`zining oldingi ko`rsatuvlarini to`ldiruvchi, isbotlovchi dalillarni keltiradi. Tergovchining mazkur jinoiy hodisaga to`liq baho berishida shu hodisa vaziyatini qayerda, qanday sodir bo`lganligini bilish uchun tergov olib borilayotgan hodisani sodir qilgan ayblanuvchi bilan birgalikda chiqib o`sha joyni ko`radi, uning ko`rsatuvi qanchalik ishonarli ekanligiga ishonch hosil qiladi.

Bu harakatni o`tkazishning asosiy maqsadi to`plangan dalillar yuzasidan ularning qanchalik haqiqatga yaqinligiga baho berish, aniqrog`i ayblanuvchining bergan ko`rsatuviga baho berishdir. Guvoh, jabrlanuvchi yoki ayblanuvchilarni tergov davrida bergan ko`rsatuvlarini ish bo`yicha to`plangan boshqa guvoh, ayblanuvchilarning ko`rsatuvlari yoki jinoyat hodisasi joyini ko`zdan kechirish davridagi to`plangan materiallar bilan taqqoslash usulida ham qanchalik real ekanligini bilish mumkin. Lekin ko`rsatuvi tekshirilayotgan shaxs o`zining ko`rsatuvini o`zi tasdiqlab berishi, aniqlik kiritishi jinoyat ishi bo`yicha to`g`ri xulosa chiqarishga yengillik beradi. Tergov jarayonida to`plangan dalillar va ko`rsatuvlarda mavjud bo`lgan holatlar taqqoslanib ko`rilishi, ayniqsa guvoh, jabrlanuvchilar o`z ko`rsatuvlarini o`zlari o`sha hodisa joyida aslidaligicha bo`lmasa-da, aynan shu joyda shunday jinoiy harakatlar sodir bo`lganligini ko`rdim deb, hodisa joyida o`sha holatni ko`rsatib berishi ish uchun ahamiyatli dalil bo`lib xizmat qiladi. Ko`rsatuvi tekshirilayotgan shaxsga daxldor bo`lgan barcha masalalarni izohlash uchun to`liq imkoniyat, erkinlik berilmog`i lozim. Uning voqea bilan bog`liq bo`lgan hikoyasini to`satdan kesib qo`yish tufayli, ko`rsatuvi tekshirilayotgan shaxs hayajonlanib, gapirmay xotiradan chiqarib qo`yishi va natijada ko`zlangan maqsadga erishmay qolish mumkin. Lekin har qanday holatda ham tergovchining boshqaruvchilik roli va ta`siri sezilib turishi lozim. Uning topshiriqlari asoslangan, mantiqan ravon va to`g`ri ta`riflangan bo`lishi kerak. Chunki qo`pol va asossiz topshiriqlar doimo salbiy oqibatlarga olib keladi. Voqea joyida ko`rsatuvni tekshirish harakati qanday vaziyatda o`tkazilmasin, jinoyat qanchalik xavfli va murakkab bo`lmasin, barcha hollarda ham ko`rsatuvi tekshirilayotgan shaxsning psixologik holatini, uning o`zini tutishi va harakatlarini kuzatib borishi lozimdir. Bu uslub so`roq qilinayotgan shaxs haqiqatda jinoiy hodisaning ishtirokchisi, guvohi bo`lmay, balki bu to`g`risida boshqalardan eshitib, mazkur joydagi holatning barcha detallarini bilmasligi va to`g`ri tushunchaga ega emasligi aniqlashishiga yordam beradi.

Agar ko`rsatuvi tekshirilayotgan shaxs voqea joyidagi vaziyat ta`siri ostida o`zining ilgarigi ko`rsatuvini rad etib, uni noto`g`ri deb e`lon qilsa, u holda ko`rsatuvni tekshirishni darhol to`xtatish va takroran so`roq o`tkazishga to`g`ri keladi. Bunday holda hodisa joyida ko`rsatuvni tekshirish harakatining bayonnomasida “so`roq qilingan shaxs tekshirilayotgan voqeaning joyini va holatini ko`rsata olmadi va ilgari bergan ko`rsatuvini o`zgartirdi”, deb bayonnomada qayd etiladi. Tergov amaliyotida shunday holatlar uchraydiki, so`roq qilingan shaxsning ko`rsatuvini hodisa joyida tekshirishda mazkur shaxs ilgari so`roq paytida aytmagan yangi holatlar to`g`risida, ya`ni jinoyatning ayrim moddiy izlari to`g`risida, jinoyat quroli, o`g`irlangan buyum yoki yashirib qo`yilgan ashyoviy dalillar joyini ko`rsatishi mumkin. Bunday holda ko`rsatuvni tekshirish natijasida yangi holatlar ochilishi, yangi ma`lumotlar olinishi mumkin. Bu holatlar bayonnomada aniq va ravshan aks ettirilishi lozim. Shuningdek, mazkur holatlar fotosurat yoki videotasvir yordami bilan mustahkamlansa maqsadga muvofiq bo`ladi. Hodisa joyida ko`rsatuvi tekshirilayotgan shaxs o`zi so`zlab va harakatlarni namoyish qilib bo`lgach, unga savollar berilishi mumkin. Tergov harakatini o`tkazishda qatnashayotgan shaxslar tergovchi va sudning e`tiborini, ularning fikricha ish holatlarini aniqlashtirishga yordam beradigan barcha narsalarga qaratishga, ba`zi harakatlarni takrorlanishini talab qilishga haqlidir. Ba`zida shunday holatlar ham kelib chiqadiki, tergovchi jinoiy oqibati mavjud bo`lgan yoki izlarni, dalillarni berkitilgan joylarini ko`rmagan va bilmagan bo`ladi. Bu holat ko`rsatuvni joyida tekshirish jarayonida ma`lum bo`ladi. Bunday hollarda tergovchi ko`rsatuv tekshirish chog`ida shu joyni to`la tekshirib, so`ngra uni protsessual rasmiylashtirib, keyin alohida takroriy so`roq o`tkazishi lozim. Hodisa joyida so`roq qilingan shaxsning ko`rsatuvini tekshirish esa, o`z nomi bilan belgilanib turganidek, ko`rsatuvdagi ayrim holatlarni, faktlarni, tekshirishdan iborat bo`lib, undagi ma`lumotlar to`ldirilishi, aniqlanishi, tasdiqlanishi mumkin.

Ko`rsatuvni hodisa joyida tekshirish jarayonida ko`rsatuvi tekshirilayotgan shaxsning tushuntirishi bayoni ko`rsatuvdagi holatlarga to`g`ri kelmasa, tergovchi bunday vaziyatning sababini aniqlab savollar beradi. Hodisa joyida berilayotgan ma`lumot, ko`rsatilayotgan joy, izlar va ashyoviy dalillar (qurollar)ni topilgan joyi so`roqda olingan ko`rsatuvning mazmunidagi ma`lumotlarga to`g`ri kelmasligi, ziddiyatli vaziyatlarning bartaraf etilishi, savol-javob bilan qaysi manbadan olingan ma`lumot to`g`ri bo`lib, qaysilari noto`g`ri ekanligini aniqlash lozim bo`ladi. Hodisa joyidagi ma`lumotlar to`g`ri bo`lib, haqiqiy real ekanligi aniqlansa, so`roqda olingan ma`lumotlar noto`g`ri ekanligi, uning sababi, qasddan yolg`on ko`rsatuv berganmi yoki yodidan ko`tarilib boshqa sabablarga ko`ra англашмовчиликлар келиб чиққанми, мана шу ҳоллар бартараф қилинмоғи лозим. К ўрсатувларни ҳодиса жойида текшириш тактикаси Кўрсатувлари текшириладиган шахсдан ўтказиладиган тергов ҳаракатида иштирок этишга розилигини олиш Кўрсатувлари текшириладиган шахсга ҳодиса жойига бориш йўлини танлаш, текширилувчи ҳолат- вазиятларини бажариш ихтиёрини бериш Кўрсатувлари текшириладиган шахслар бир нечта бўлса, уларнинг ҳар қайсилари билан алоҳида текширув ўтказиш Кўрсатувларни текшириш жараёнида сўроқ қилинган шахс ҳодиса жойидаги ҳаракатларини тушунти-риб, қўшимча маълумотлар бериб тўлдириш имконини яратиш Кўрсатувлари текширилаётган шахснинг маълумотлари билан ҳодиса жойидаги муайян ҳолатларни таққослаш, мос эканини аниқлаш Ҳодиса жойида янги излар- ашёларни топиш мақсадида қидирув ишларини ўтказиш. Криминалистик техник воситаларини қўллаш

4. Ko`rsatuvlarni hodisa joyida tekshirish natijalarini rasmiylashtirish Mazkur tergov harakatining natijalarini rasmiylashtirish JPKning 134- moddasi asosida amalga oshiriladi. Tergovchi jinoyat ishi yuzasidan qanchalik yuqori saviyada tergov harakati o`tkazmasin, uning natijalari tegishli tartibda qalamga olinmasa, ya`ni protsessual jihatdan mustahkamlanmasa, barcha qilingan ishlar behuda bo`lib qoladi. Shuning uchun har qanday tergov harakatining natijalarini mustahkamlash, rasmiylashtirish kabi mazkur harakat natijalari ham tegishli bayonnomada to`la va batafsil ifodalanishi zarur. Ko`rsatuvlarni hodisa joyida tekshirish bayonnomasi uch qismdan iborat bo`lib, kirish qismida tergov harakatining o`tkazilish joyi, vaqti, kim o`tkazayotganligi (lavozimi, mansabi, familiyasi) boshlangan va tugatilgan vaqti, tergov harakatining qatnashchilari, jinoyat ishi yuzasidan so`roq qilingan ko`rsatuvlari tekshirilayotgan shaxs haqida ma`lumotlar ko`rsatiladi. Ko`rsatuvi tekshirilayotgan shaxsga so`roq vaqtida bergan ma`lumotlarini hodisa joyida takrorlab, tasdiqlab berishga tayyormi degan savol berilganligi va uning tasdiqlovchi javobi olinganligi haqida ko`rsatiladi. Bayonnomaning bayonot-tavsif qismi eng mas`uliyatli bo`lib, tergov harakati boshidan oxirigacha qanday oldinma-ketinlikda o`tkazilgan bo`lsa, shunday tartibda qayd etilmog`i zarur. Hodisa joyiga qanday yo`nalishda borilganligi, yo`lni ko`rsatib tushuncha berishi, ayrim joylarning o`ziga xos belgi, mo`ljallarini ko`rsatib olib borayotgan shaxslarning ko`rsatuvidagi holatlariga mos kelishi haqida ma`lumotlar mazkur qismda yoziladi. Ko`rsatuvning hodisa joyida tekshirish jarayonida ko`rsatuvi tekshirilayotgan shaxsning nomidan uning bergan tushunchalari, ko`rsatilgan joylari haqida tergovchining aniqlashtirishga qaratilgan savollari va ularga berilgan javoblari batafsil yozilishi kerak. Tergov harakatining ishtirokchilari, jumladan, xolislar ham savol berishlari mumkin. Qatnashchilar aniqlangan ma`lumotlar, topilgan ashyolarni kuzatib qayd qilinganligi haqida bayonnomada aks ettiriladi. Ko`rsatuvni hodisa joyida tekshirish bayonnomasida mazkur tergov harakatini o`tkazishning butun jarayoni va uning natijalari to`liq yoziladi. Bu

ko`rsatuvni tekshirish harakati ishtirokchilarining voqea joyida borgan yo`l marshruti, hodisa joyidagi sharoit, predmetlar va boshqa holatlar ko`rsatiladi. So`roq qilingan va ko`rsatuvi tekshirilayotgan shaxsning harakatlari va tushuntirishlari, unga berilgan savollar va bu savollarga olingan javob- tushuntirishlarning ma`nosini o`zgartirmasdan, qanday ifodalangan bo`lsa, shunday shaklda qayd qilmoq lozim. Bayonnomaning bayonot qismida ma`lumotlar, ko`rsatuvi tekshirilayotgan shaxsning aytgan xabarlari, tushuntirishlari so`zma-so`z uning nomidan yoziladi. Mazkur shaxsning tushuntirishlari savolga bergan javoblari birinchi shaxs, harakatlari esa uchinchi shaxs nomidan bayon qilinadi. Tergov harakatini o`tkazish jarayonida bayonnomada qanday ilmiy-texnika vositalari qo`llanilganligi to`g`risida, ya`ni fototasvirga yoki videotasvirga tushirilganligi, qidiruv asboblarining qo`llanilganligi, fotosuratlarning tartib raqami, shuningdek, videoga olishning boshlangan va tugallangan vaqti hamda bu ishlarni amalga oshirishi apparatlari to`g`risidagi ma`lumotlar ko`rsatiladi. Ko`rsatuvni hodisa joyida tekshirish bayonnomasining yakunlovchi qismida ishtirokchilardan tushgan takliflar qo`llanilgan ilmiy-texnik vositalar hamda tuzilgan reja, chizmalar haqidagi ma`lumotlar kiritiladi. Bayonnomaning yakunlovchi qismida videokasseta, fotosurat, joyning chizmasi, turli marshrut yo`nalishlarining grafiklari ilova qilinganligi ko`rsatib tasdiqlanadi. Tergov harakati natijasida topilgan, olingan izlar, daliliy ashyolar, moddalardan olingan namunalar ro`yxati keltiriladi. Tergov harakatining ishtirokchilari tomonidan qanday taklif mulohazalar keltirilganligi ko`rsatilib, bayonnomaning mazmunida barcha harakat to`la va aniq qayd etilganligi tasdiqlanib imzolanadi. So`roq bayonnomasi singari ko`rsatuvni hodisa joyida tekshirish bayonnomasining har bir sahifasi tergov harakatining barcha qatnashchilari tomonidan imzolanib tasdiqlanadi. Bayonnoma va unga ilova qilingan chizmalar, ovoz va tasvir yozilgan tasmalar, tergov harakatida ishtirok etganlar, jumladan, xolislarga, mutaxassisga va

ko`rsatuvi tekshirilayotgan shaxslarga o`qib beriladi va ular bayonnoma bilan tanishtirilganligi haqida imzo qo`yadilar. Ko`rsatuvni hodisa joyida tekshirish sud tarkibi tomonidan o`tkazilgan taqdirda bu haqida yuqorida ko`rsatilgan tartib va galma-gallikda sud majlisi bayonnomasida qayd etiladi.

O'xshashlar

So'roq o'tkazish taktikasi

Hodisa joyini ko`zdan kechirish

Tergov eksperimentini o`tkazish taktikasi

Tintuv va olib qo`yish taktikasi

Tanib olish uchun ko`rsatish taktikasi