So'roq o'tkazish taktikasi - Huquqshunoslik - Referatlar

So'roq o'tkazish taktikasi

Yuklangan vaqt:

16.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

126 KB

Ko'chirib olish

So`roq o`tkazish taktikasi Reja: 1. So`roq tushunchasi va ko`rsatuvlarning psixologik asoslari 2. So`roq o`tkazishga tayyorgarlik ko`rish 3. Jabrlanuvchi va guvohlarni so`roq qilish taktikasi 4. Gumon qilinuvchi va ayblanuvchilarni so`roq qilish 5. Yuzlashtirib so`roq qilish tartibi 6. Voyaga yetmagan shaxslarni so`roq qilish 7. So`roq natijalarini protsessual rasmiylashtirish

So`roq tergovchi bilan jinoiy voqea haqida ma`lumot beruvchi shaxs o`rtasidagi o`zaro muloqotdir. Qonun talabiga ko`ra, tergovchi so`roq qilinuvchidan ko`rsatuv olish orqali ma`lumot to`playdi. Ma`lumki, so`roq vaqtida olingan ko`rsatuvlar jinoyat ishi bo`yicha dalil manbaining bir ko`rinishi hisoblanadi, to`plangan axborotlar esa jinoyatning ayrim holatlarini aniqlash uchun xizmat qiladi. Tergov amaliyotida jabrlanuvchi, guvoh, gumon qilingan va ekspert mutaxassislarni so`roq qilish ko`proq uchraydi. So`roq o`tkazishning qonuniy asoslari O`zbekiston Respublikasi JPK 96-108-moddalari orqali tartibga solinadi. Gumon qilingan shaxslarni so`roq qilish tartibi JPK 109-113-moddalarida ko`rsatilgan. Guvoh va jabrlanuvchilarni so`roq qilish tartibi va usullari ushbu Kodeksning 114-124-moddalarida qayd qilingan. Kriminalistik taktik uslublarni qo`llash nuqtai nazaridan guvoh va jabrlanuvchilarning protsessual holati va huquqlari deyarli bir xil bo`lib, ularning holatlari o`xshashligi sababli bir usulda so`roq qilinadi. Lekin ushbu protsessual shaxslarning holatlarini ba`zi tomonlari e`tiborga olinib ularni so`roq qilishda turli uslubni qo`llash mumkin. Jumladan, gumon qilinuvchiga nisbatan jinoyat ishi yuzasidan hali aniq va asosli isbotlar bo`lmaganligi uchun uni faqat gumon qilingan shaxs sifatida so`roq qilinadi. Ayblanuvchi esa tergovchining unga nisbatan to`plangan dalillari asosida ayblanuvchi sifatida so`roq qilinadi va taktik uslublar mana shu holatlarga asosan qo`llaniladi. Guvoh bilan jabrlanuvchining protsessual holati deyarli bir xil, huquq va burchlari ham o`xshash. Lekin ayrim holatlar mavjudki, guvoh bilan jabrlanuvchi orasida ba`zi bir farq ham bordir. Jumladan, jabrlanuvchi jinoyat oqibatidan bevosita moddiy, ma`naviy va jismoniy zarar ko`radi, shuning uchun tergov natijasidan bir muncha manfaatdor. So`roq jarayonida jabrlanuvchi ko`rsatuv berishda voqeani to`g`ri va obyektiv yoritishiga uning shaxsiy adovati va psixologiyasi, ya`ni ruhiy holati ta`sir etishi mumkin. Guvohda esa bu xususiyatlar bo`lmaganligi uchun odatda xolis ko`rsatuv beradi. So`roq qilinuvchi shaxslar ko`rsatuvlarining shakllanishi murakkab jarayondir, chunki uni yuzaga kelishida his eta bilish va mantiqli

fikrlashning turli shakllari ishtirok etadi. Shu sababli so`roq qilishda shaxsning ruhiy holatini, xususiyatlarini nazarda tutgan holda taktik uslublarni qo`llab, jinoyat ishiga tegishli ma`lumotlarni olish mumkin. Ko`rsatuvni qanday hosil bo`lishini, uning psixologik asoslarini bilish tergovchiga taktik uslublarni to`g`ri qo`llashga yordam beradi. Gumon qilinuvchi va aybdor, guvoh va jabrlanuvchilarning jinoyat ishida tutgan turli protsessual holati hamda tergov qilinayotgan shaxsning jinoyatdagi roliga qarab ularni so`roq qilishda farqlar mavjud. Ammo ko`rsatuvlarning tashkil topishida o`ziga xos umumiy psixologik qonuniyat ham bor, albatta. Tergov qilinayotgan jinoyat holatlarini qabul qilish, xotirada saqlab qolish va gapirib berish jarayoniga ta`sir ko`rsatuvchi obyektiv va subyektiv faktorlar guvoh va ayblanuvchiga bir xilda ta`sir etishi mumkin. Jinoyatchi o`zini va shu bilan birga ishtirokchilarning voqea sodir bo`lgan joyda bo`lgan shaxslarning harakatlariga bog`liq holda konkret holatlarni umumiy psixologik qonuniyat asosida idrok qiladi va esda saqlab qoladi. Hodisaning bir zumda bo`lib o`tishi, eshitish va ko`rishning noqulayligi va kamchiligi, xotiraning o`ziga xosligi va shunga o`xshash obyektiv va subyektiv omillar, jinoyat holatini kim idrok qilishidan (guvohmi yoki ayblanuvchimi) qat`i nazar, o`z ta`sirini ko`rsatadi. Shuning uchun guvoh va jabrlanuvchigina emas, balki gumon qilingan va ayblanuvchini so`roq qilishda ham ko`rsatuvning shakllanishidagi umumiy psixologik qonuniyatni e`tiborga olmoq lozim. Insonda hodisa yoki voqeani idrok qilish vaqtidan to sudda shu to`g`rida guvohlik bergunga qadar bo`ladigan ruhiy o`zgarishlarni uch bosqichga bo`lish qabul qilingan. Ruhiy protsesslarning barqaror bo`lishi, vaqt bo`yicha farq qilishi, mazmuni, kechish jadalligi bunga asos qilib olingan. Bular ko`rsatuvning shakllanish bosqichlari deyiladi. Bu bosqichlar quyidagilardan iborat: a) hodisa va uning ayrim qismlarini idrok qilish; b) eshitgan, ko`rgan ma`lumotni xotirada saqlab qolish; v) tiklash, ya`ni so`roq qilish vaqtida so`zlab berish. Har qaysi konkret ko`rsatuvni tashkil topishi uchun yuqoridagi bosqichlarning bo`lishi shart emas, qator holatlarda ularning ayrimlari

tegishli obyektiv va subyektiv sharoitlarga ko`ra yuzaga kelmasligi mumkin. Ko`rsatuvning tashkil topish jarayoni qanday turga bo`linmasin yuqorida umumiy e`tirof etilgan uch bosqichdan voz kechishi mumkin emas. A. Voqea, hodisa va predmetlarni idrok qilish. Ko`rsatuv so`roq qilinuvchining bergan dalillarini idrok qilishdan boshlansa, kriminalistikada esa so`roq qilinuvchi o`zi idrok qilgan voqea va hodisa jinoiy huquqiy xarakterga ega ekanligini tushunib yetgandan so`ng boshlanadi. Psixologik ko`rsatuv tashkil topish vaqtiga ko`ra, tergovdagi ko`rsatuvdan oldin yuzaga keladi, ya`ni guvoh dastlab voqeani idrok qiladi, so`ngra esa uning navbatdagi tergov uchun ahamiyatli ekanligini tushunib yetadi. Tashqi olamni idrok qilishning oddiy shakli his etishdan boshlanadi. His etish bu real olamdagi predmet va hodisalarning sezgi organlariga bevosita ta`siri natijasida yuzaga kelgan ayrim sifat va xususiyatlarning oddiy ifodasidir. His etish obyektiv borliqning sezgi organlarimizga ta`sirining natijasi bo`lib, u boshlang`ich psixologik bilish protsessi hisoblanadi. Tashqi moddiy olam predmetlarini his etish, ko`rish, eshitish, teri orqali sezish, ushlab ko`rish sezgi organlarimizga ta`sir etish yordamida yuz beradi. His etish orqali biz predmetlarning rangi, hidi, ta`mi, silliqligi, dag`alligi va shu kabi xususiyatlarni bilib olamiz. So`roq qilinuvchilarning ko`rsatuvidagi ma`lumotlar ularning ongida qayta tiklanganligi sababli ularning hajmi va sifati obyektiv va subyektiv omillar bilan belgilanadi. Predmet va hodisalarni yetarlicha to`la va aniq idrok qilishga zehnning normal sharoiti yetarlicha qulay bo`lmasligi kabi obyektiv omillar ta`sir ko`rsatadi. Idrok qilishga ta`sir etuvchi obyektiv omillar quyidagilar: - kuzatilayotgan voqeaning qisqa muddatliligi, qisqa vaqt ichida sezgi organlari barcha hodisani tasavvur qila olmaydi, masalan, kishi ko`zi bilan ko`rganlarni idrok qiladi, lekin eshitib idrok qilishga ulgurmaydi. - kuzatishdagi noqulay ob-havo sharoiti;

- kuzatish vaqtidagi yorug`likni yetarli bo`lmasligi; - idrok qilishning bir xil vaziyatdaligi; -kuzatilayotgan voqea va obyektlar harakatining davomiyligi; - kuzatiluvchi yoki ta`sir etuvchi omilning juda ko`pligi yoki juda kamligi; - kuzatilayotgan hodisa vaqtida shovqinning kuchliligi. Idrok qilishga ta`sir ko`rsatuvchi subyektiv omillar quyidagilar: - professional malaka; - sezgi organlarining normal holati, charchoq va hayajonning yo`qligi; - qabul qilishning tanlanishi; - sezgi organlarining xususiyatlari; - horg`inlik yoki mastlik, kuzatilgan voqea va hodisalarni bilmaslik, tushunmaslik; - kuchli hayajonlanish, g`amginlik; - ruhiy ezilganlik holati; - hodisaga e`tiborsizlik, voqeaga loqaydlik bilan qarash; - kuzatilayotgan hodisaning murakkabligi. B. Idrok qilingan predmet, voqea va hodisalarni xotirada eslab qolish. Har qanday ko`rsatuv ham odatda keyin yuzaga keladi. Idrok qilingan voqea hodisani so`roq vaqtida xotirada tiklashgacha ba`zan ma`lum vaqt o`tadi. Idrok qilingan ma`lumotni lozim paytda xotirada tiklash uchun uni yodda saqlab qolish zarur. Kishi idrok qilgan barcha ma`lumotlar o`zaro aloqada bo`lib, vaqtincha miyada saqlanadi. Xotira- bu ma`lumotlarni keyingi davrda uzatish, oldin nima idrok qilingan bo`lsa, o`shani xotirada mustahkamlash, saqlab qolish va uni tiklash orqali ifodalanadigan aqliy faoliyatdir. Xotirada saqlab qolishning to`laligi, xotira tipiga, uning mashqlantirilganligiga, saqlab qolish usullari va hodisa yuz bergandan to uni tiklashgacha o`tgan vaqtga bog`liqdir. Xotira o`z navbatida aniq tasvirli, og`zaki, mantiqiy tuyg`u, hayajonli, harakatdagi xotiraga bo`linadi. Harakatdagi xotira yordamida jismoniy harakat holatlari bilan bog`liq barcha o`zgarishlar, xotirada

hayajonli ko`rgazmali tasavvurlar, predmetlarning tashqi obrazlari; og`zaki aytilgan yoki o`qib berilgan nutq yaxshi saqlanib qoladi. В . Idrok qilingan ma`lumotlarni ko`rsatmada qayta tiklash. Ko`rgan voqea hodisalarni eslab qolish ularni qayta tiklash bilan chambarchas bog`liqdir. Qayta tiklash - bu inson xotirasida nima saqlangan bo`lsa, o`shani og`zaki yoki yozma bayon qilishdir. Ma`lumotlarning sofligi faqat qabul qilish va eslab qolishning sifatigagina emas, balki shu bilan birga so`roq qilinuvchining ruhiy holati, ma`lumoti, farosati, xarakteri, tasavvur etish qobiliyati, ta`sirlanish darajasi, shart-sharoitlariga va tergov taktikasiga bog`liqdir. So`roq qilish taktikasi uchun oldin idrok qilingan ma`lumotlarni qayta tiklashning psixologik qonuniyatlari katta rol o`ynadi. Qayta tiklash bevosita va bavosita, ixtiyoriy va ixtiyorsiz bo`lishi mumkin. U ikki xil shaklda amalga oshadi: birinchisi bilib olish, ya`ni obyektni qaytadan ko`rish orqali tiklash, ikkinchisi eslash orqali, ya`ni obyektni xotirada qayta tiklash. Idrok qilishdan so`ng ko`p o`tmay bevosita qayta tiklash odatda keyinga qoldirilgan tiklashga nisbatan ancha to`liq va aniq bo`ladi. Shuning uchun u yoki bu voqeaga nisbatan so`roqni keyinga qoldirish maqsadga muvofiq emas. Qayta tiklash bosqichida ko`rsatuvning tashkil topishiga qator obyektiv va subyektiv omillar ta`sir qiladi: a) qayta tiklash jarayonida so`roq qilinuvchining emotsional holati (hayajonlangan yoki xotirjam, xafa yoki xursandligi kabilar); b) gumon qilinuvchi va ayblanuvchilarda tez-tez uchrab turadigan ”o`z fikrini himoya qilish“ga urinish harakati; v) so`roq qilinuvchining mijozi va xarakteri; g) kishilarning ta`sirlanishga moyilligi (masalan, irodasiz kishilarda, bolalarda ta`sirlanish kuchli bo`ladi); d) xayolparastlikka moyillik, xayolparastlik elementi, ayrim hollarda so`roq qilinuvchi o`zi ko`rgan voqea va hodisalarni to`la idrok eta olmay uni xuddi ko`rgandek atroflicha o`z ko`rsatuvida bayon qilishga intiladi;

ye) so`roq qilinuvchining o`z fikrini tuzish qobiliyati; agar so`roq qilinuvchi o`zidagi ayrim kamchilik yoki boshqa sabablar tufayli o`z fikrini aniq ifodalay olmasa, tergovchi aniqlovchi savollar bilan unga ko`rsatuvni to`g`ri ifodalashga yordam beradi. So`roq qilinuvchidan tergovni qiziqtiruvchi voqea to`g`risida batafsil va izchil gapirib berish yoki faqat ayrim hodisani eslash iltimos qilinadi. Tergovchi ko`rsatuvni qabul qilishda ayrim xatolikka yo`l qo`yishi mumkin. Bu xato so`roq qiluvchining tegishlicha professional tayyorgarlik ko`rmagani natijasidadir. Shunday qilib, ko`rsatuvning sifati so`roq predmetiga, qabul qilishning tashqi sharoitiga, xotirada saqlab qolishga, qayta tiklashga hamda so`roq qilinuvchi va so`roq qiluvchining shaxsiy subyektiv sifatlariga bog`liqdir. 2 So`roq o`tkazishga tayyorgarlik ko`rish Jinoyat bilan bog ` liq holatlarni bilib olish , aniqlash ma ` lum tayyorgarlik ko ` rishni , uning o ` ziga xos xususiyatlarini , ayblanuvchining shaxsini puxta o ` rganishni talab etadi . Ayblanuvchining shaxsini o ` rganishda uning ma ` naviy dunyosi , turmushdagi o ` rni , yurish - turishiga doir tomonlar batafsil o ` rganilishi kerak . So ` roq odatda tergovchi xonasi yoki maxsus ajratilgan xonada olib borilishi kerak . So ` roq qilish xonasida so ` roq qilinuvchi o ` zini nihoyatda erkin sezishi , uning ruhiyatiga moslangan bo ` lishi , so ` roq qilinayotgan xonada kishi e ` tiborini chalg ` itadigan keraksiz narsalar , jihozlar bo ` lmasligi , hattoki tashqi dunyo bilan aloqa uzilgan bo ` lishi zarur . Ayblanuvchini so ` roq qilishdan oldin tergovchining butun harakati , e ` tibori faqat shu masalaga qaratilishi , mazkur tayyorgarlikda tergovchi sertakalluf bo ` lishi bilan o ` zini davlat vakili sifatida ko ` rsata olishi lozim . Gumon qilinuvchi va ayblanuvchini so ` roq qilishdan avval unga nisbatan qanday dalillar mavjud , so ` roq jarayonida ular yolg ` on ko ` rsatuv berar bo ` lsa , uni fosh etish uchun qo ` llanadigan dalillar , hujjatlar puxta tekshirilgan bo ` lishi lozim .

So ` roq jarayonida so ` roq qilinuvchi shaxsga uni ko ` rsatmasini tekshirish , ayrim qismlarini to ` ldirish va aniqlash uchun qo ` yiladigan savollar oldindan , taxminan bo ` lsa - da , tayyorlanib qo ` yilishi lozim . So ` roq qilinuvchilarning qaysilari birinchi , qaysi birlari keyingi navbatda so ` roq qilinishi lozimligini ham tergovchi jinoyat ishidagi materiallar bilan tanishib chiqqandan keyin belgilab olishi zarur . Jinoiy harakatning qaysi bir holatlari kim tomonidan to`laroq yoritilishiga qarab so`roq qilinuvchilar tartibi belgilanishi maqsadga muvofiq. So`roq o`tkazish vaqti va joyi ham tergovchining o`z tajribasi va ishining alohida holatlariga qarab belgilanishi mumkin. So`roqqa tayyorgarlik ko`rish quyidagilardan iborat: a) jinoyat ishini o`qib o`rganib chiqish; b) guvohning ayblanuvchiga, jabrlanuvchiga va ish bo`yicha ayrim dalillarga nisbatan bo`lgan munosabatini aniqlash; v) so`roq vaqtida beriladigan savollarni belgilab qo`yish; g) so`roq vaqtida kerak bo`lib qoladigan materiallarni, ashyoviy dalil bo`lgan hujjatlarni tayyorlash; d) so`roq qilish vaqtini va joyini belgilash. Jinoyat ishi bilan tanishish jarayonida qaysi guvohdan qanday faktlarni aniqlash, ular qay darajada voqeani yoritib bera olishi va boshqa masalalar hal qilinadi. Ish bo`yicha guvohlarning soni ko`p bo`lsa, ularning har birining shaxsi aniqlanib, ishning epizodlariga asosan kim birinchi navbatda, kim keyingi navbatda so`roq qilinishi belgilanadi. Shu bilan birga ularning ayblanuvchiga nisbatan bo`lgan munosabati ham aniqlanishi lozim. Guvohlarning o`zaro munosabati va jabrlanuvchiga nisbatan aloqasi ham so`roq uchun ahamiyatga egadir. Shuning uchun ularning shaxsi, turmushi, xizmatini aniqlash bilan bir qatorda mazkur ish bo`yicha o`zaro munosabatini aniqlash darkor. Ko`rsatuv olish vaqtida har bir guvoh o`ziga xos bo`lgan ruhiy holatlarni namoyon qila boshlaydi; ularga turlicha usullarni qo`llashga to`g`ri keladi. Ba`zilarga savol berish bilan bo`lsa, ba`zilarga oddiy suhbat bilan voqeani eslashga yordam berish mumkin. Demak, guvoh va

jabrlanuvchining ishga va ayblanuvchiga nisbatan bo`lgan munosabati asosida qator savollarni oldindan mo`ljallab qo`yish lozim bo`ladi. So`roq vaqtida beriladigan savollarni ko`rsatuv olish jarayonida o`zgartirish va borlarini to`ldirish, yangi savollarni kiritish mumkin. Agar guvohning ko`rsatuvidagi ayrim faktlar to`g`riligiga shubha tug`dirsa, unga tekshiruvchi yoki yolg`onni ochib tashlashga yordam beruvchi savollarni berish mumkin. Shunday savollar ham oldindan mo`ljallanib qo`yilishi kerak. So`roq vaqtida qo`llanilishi mumkin bo`lgan hujjatlar, ayrim faktlar, jinoyat ishining turli betlarida joylashgan bo`ladi, ularni so`roq vaqtida izlab o`tirmaslik uchun oldindan mo`ljallab, ishning shu betlariga belgilar joylashtirib qo`yish lozim. So`roq o`tkazish vaqti bilan joyni belgilash, so`roq natijalariga turlicha ta`sir bo`lishiga sabab bo`ladi. Jabrlanuvchilarni, guvohlarni alohida xonada so`roq qilish, tinch va xotirjamlik sharoit tug`dirishi lozim. So`roq vaqti ham avvaldan belgilanishi, guvohlarni oldinma- ketinligi, navbati belgilanishi so`roq natijasiga ijobiy ta`sir etadi. Agar ayblanuvchi ish bo`yicha ayrim faktlarni tasdiqlovchi guvohni chaqirishni iltimos qilsa, guvohni ko`p kechiktirmay chaqirish lozim. Chunki ayblanuvchining yaqin kishilari yoki o`zi guvoh bilan aloqa bog`lashi mumkin, kerak holatlarni aytishni uqtirib, unga ta`sir etib qo`yishi mumkin. So`roqqa chaqirilgan guvohlar alohida xonada bo`lishi, ko`rsatuv olish uchun bitta-bitta chaqirilishi va uning ko`rsatuvini boshqa guvohlar eshitmasligi lozim. Buning uchun so`roq o`tkazishdan avval kerakli sharoitni yaratish va o`ylab chiqish darkor. 3 Jabrlanuvchi va guvohlarni so`roq qilish taktikasi So`roq o`tkazishning umumiy tartibi va undan kelib chiqadigan taktik usullar O`zbekiston Respublikasi JPK ko`rsatilgan bo`lib, uning talablarini to`liq bajarish barcha tergov organlari xodimlari uchun majburiydir.

So`roq o`tkazishning umumiy protsessual tartibi uch bosqichdan iboratdir: a) so`roq qilinuvchining shaxsini aniqlash; b) so`roq qilinuvchining ko`rsatuvini eshitish; v) savol-javob o`tkazish. So`roq boshlashdan avval tergovchi guvohning pasporti yoki boshqa shaxsiy hujjatini tekshirishi, so`ngra so`roq bayonnomasi blankasida ko`rsatilgan biografik ma`lumotlarni so`rab bilishi va ayblanuvchi bilan qanday munosabatda ekanligini aniqlashi lozim. Ayblanuvchi va jabrlanuvchiga nisbatan bo`lgan aloqasidan guvohning ish oqibatidan moddiy yoki ma`naviy manfaatdorligini bilib olish mumkin. Shuning uchun bu masalaga jiddiy yondashmoq darkor. So`roqning birinchi qismida guvoh va jabrlanuvchilar qasddan yolg`on ko`rsatuv bersa yoki ko`rsatuv berishdan bosh tortsa, ularni O`zbekiston Respublikasi JK tegishli moddalari bilan jinoiy javobgarlikka tortilishi haqida ogohlantiriladi. Jinoiy javobgarlik haqida ogohlantirishning o`zi kifoya bo`lmay, balki guvohning to`g`ri va to`la ko`rsatuvi ish uchun qancha ahamiyatga ega bo`lishini tushuntirish va uning bu masalaga tushunib yetganligi haqida so`roq bayonnomasiga imzosini qo`ydirish lozim. Takroriy so`roq o`tkazishda ham guvoh noto`g`ri javobi uchun jinoiy javobgarlik haqida ogohlantiriladi va buni o`z imzosi bilan tasdiqlaydi. So`roqning ikkinchi qismi guvohga mazkur jinoyat ishi bo`yicha nimalar ma`lum, qanday hodisani ko`rgan-eshitganligi gapirib berishni taklif qilishdan boshlanadi. Guvohning so`zini bo`lmay, uni sabr-toqat bilan eshitish lozim, chunki u tergovchi kutmagan yangi dalillarni yoki ish bo`yicha ahamiyatli bo`lgan holatlarni ochib berishi mumkin. Guvohning so`zi haddan tashqari cho`zilib ishga kerakli bo`lganlardan “uzoqlashib” ketsa, uni voqea tafsilotlariga “yaqinroq“ kelishiga va asosiy ishga tegishli bo`lgan narsalarni so`zlab berishga jalb etish mumkin. Guvoh so`zini tugatgandan so`ng, u qoldirib ketgan dalillar yuzasidan to`ldiruvchi savollar beriladi. Ayrim dalillar yuzasidan tekshiruvchi savollar ham berilishi mumkin. Guvoh va jabrlanuvchiga

beriladigan savollar aniq va tushunarli bo`lishi lozim. Shu bilan birga savollar qisqa bo`lib, to`la javob olishga imkon tug`dirishi kerak, ba`zida savolning o`zida javob ma`nosi mavjud bo`lib, ishorali bo`ladi, so`roq qilinuvchi faqat “ha” yoki “yo`q“ degan javobni beradi. Bu hol so`roq usuliga xilof bo`lib to`la va obyektiv ko`rsatuv olishga to`sqinlik qiladi. Ba`zi xotirasi zaif guvohlarga eslatuvchi savollar qo`yilishi mumkin. Jinoyat hodisasiga yaqin bo`lgan, ammo ishga aloqasi bo`lmagan holatlarni eslatish yordamida unutilgan voqeani tiklashga yordam beradi. Savol qo`yish vaqtida guvohga ishda bor bo`lgan hujjatlarni, voqea joyi, sxemasi yoki daliliy ashyoni ko`rsatish mumkin. Bu bilan ikkita masala hal qilinadi: birinchidan guvohni unutgan voqealarni eslashga yordam bersa, ikkinchidan qasddan tergovni chalg`itish uchun noto`g`ri ko`rsatuv beruvchi jabrlanuvchi va guvohlarni sirini fosh etishga qurol bo`ladi. Shu tariqa guvohni voqea sodir bo`lgan joyda so`roq qilish ba`zida maqsadga muvofiq bo`ladi. Hodisa joyida ko`rsatuv olish guvohga ayrim faktlarni, daliliy ashyolarni, izlarni va boshqa joyni aniqlashga, joyni chizmasini tuzishga, ilgari chizilgan chizmalar bo`lsa, ularni to`ldirishga va aniqlik kiritishga yordam beradi. So`roq vaqtida guvohni ruhiy holatini kuzatib borish lozim. Uning qo`yilgan savollariga nisbatan avzoini o`zgarishi, ish uchun dalil bo`la olmasa-da, tergovchiga to`g`ri taktik usul tanlashga yordam beradi. Guvohning berayotgan ko`rsatuvini diqqat bilan eshitib borish lozim, shu bilan birga uning ba`zi ma`lumotlarini ma`qullash yoki ularni haqiqatdan “yiroq”, yolg`on ekanligini anglatuvchi so`z qo`shib turish ko`pincha o`zini oqlamaydi. So`roq maqsadga muvofiq o`tishi uchun tergovchi faqat guvoh hikoya qilib bergan voqeani qog`ozga tushirish bilan kifoyalanmay, balki so`roq jarayonida faol bo`lmog`i zarur. Guvohning ko`rsatuvi qaysi qismi to`la va obyektiv, qaysi qismi chala va yuzaki ifodalanganini sezib borishi va ular yuzasidan to`ldiruvchi va aniqlovchi savollarni berib borishi lozim.

Jabrlanuvchini so`roq qilish tartibi va taktik usullari yuqorida ko`rsatilgan guvohlarga nisbatan qo`llanadigan qoidalar va usullarga o`xshashdir. Shu bilan birga jinoiy ish bo`yicha jabrlanuvchining protsessual holatidan kelib chiqadigan ruhiy omillar ham unutilmasligi kerak. Ular ko`rsatuv olish vaqtida ma`lum ahamiyatga ega bo`lib har gal nazarda tutilishi lozim. Jumladan, jinoiy voqea jabrlanuvchiga nisbatan ko`pincha moddiy va ma`naviy yoki boshqa zarar yetkazadi. Shuning uchun u ish bo`yicha oz bo`lsa ham manfaatdor bo`lib, ba`zi tafsilotni bo`rttirib ifodalashga harakat qiladi. Shuningdek, jinoiy harakati jabrlanuvchining hayotiga, sog`lig`iga qarshi qaratilgan bo`lganligi tufayli unga shikast yetadi, qo`rquv va emotsional holati ta`sir etishi, so`roq vaqtida voqeani to`g`ri yorita olmasligiga sabab bo`ladi, ba`zida esa u qattiq qo`rqishi, hayajonlanishi yoki ta`sirlanishi natijasida voqeani to`g`ri qabul qilmaydi va so`roq vaqtida voqea ma`lumotlarini beixtiyor bo`rttirib, keskinlashtirib yoritadi. Ba`zi jinoyat ishining turlari bo`yicha jabrlanuvchilar asosan xotin- qizlardir. Savol-javob qilishda ularning sha`niga qattiq tegmaydigan, ochiq so`zlashga imkon beradigan sharoit tug`dirilishi lozim. Agar jabrlanuvchi xotin-qizlar bo`lib, ular uyalish orqasida ba`zi voqealarni gapirib berishdan bosh tortsa, u holda so`roqni o`tkazish ayol kishiga topshirilishi lozim. Jabrlanuvchi ko`pgina jinoyat ishlari bo`yicha beixtiyor “ishtirokchi” shaxs bo`lib qoladi. U jinoyat harakatini o`z ko`zi bilan ko`rib, o`z qulog`i bilan eshitib qoladi. Shuning uchun jabrlanuvchi guvohga nisbatan ko`proq narsani biladi va to`laroq ma`lumot beradi. Guvoh va jabrlanuvchining ko`rsatuvlari dalil manbai bo`lish uchun ularni umumiy qoida asosida har vaqt ishning boshqa holatlari bilan solishtirib tekshirilishi va baholanishi lozim. 4 Gumon qilinuvchi va ayblanuvchilarni сўроқ қилиш Gumon qilinuvchi yoki ayblanuvchini so`roq qilishdan oldin uning shaxsi va shaxsiga tegishli ma`lumotlar, qaysi tilda ko`rsatuv bera olishi

aniqlanadi, so`ng so`roq qilinuvchining huquq va majburiyatlari tushuntiriladi. Ayblanuvchi jinoyat ishini tergov qilish jarayonida asosiy protsessual shaxs hisoblanadi va uni so`roq qilishdan maqsad ish uchun haqqoniy va to`la ma`lumot olishdir. Ayblanuvchi va gumon qilinuvchi shaxslarni so`roq qilishda ularni ko`rsatuv berishga majburlash, qo`rqitish, zo`rlik ishlatish, aldash va shu kabi qonunga xilof bo`lgan harakatlarni qo`llash ta`qiqlanadi. Jinoyat ishini tergov qilish jarayonida gumon qilinuvchi va ayblanuvchining protsessual holatlari har xil bo`lsa-da, birga ularni so`roq qilishda qo`llanadigan taktik usullar deyarli bir xildir. Farq shundaki, gumon qilinuvchiga nisbatan tergovchida so`roq davrida hali yetarli darajada dalil bo`lmagani uchun uni faqat jinoyatda gumonlaydi, ayblanuvchiga nisbatan esa yetarli dalil to`planganligi uchun unga aybini e`lon qilib, so`ng ayblashga asos bo`lgan holatlar yuzasidan so`roq qilinadi. Ayblanuvchilarning ko`rsatuvi asosan ikki muhim vazifani bajaradi: 1) Ish bo`yicha ayblanuvchining ko`rsatuvi daliliy manba bo`lib, undagi ma`lumotlar ishning ayrim holatlarini to`la ochishga yordam beradi. Jinoyat voqeasini jabrlanuvchiga va guvohga nisbatan ayblanuvchi yaxshiroq biladi va ko`p vaqtga eslab qoladi. Ayrim fakt va holatlar esa faqat ayblanuvchiga ma`lum bo`ladi. Shuning uchun ayblanuvchidan mumkin qadar to`la va to`g`ri ko`rsatuv olishga harakat qilinishi lozim. 2) Ayblanuvchining ko`rsatuvi dastlabki tergovda uning himoya vosita bo`lib hisoblanadi. Tergovchi ayblanuvchiga to`la, har tomonlama to`g`ri ko`rsatuv berishga, o`zini himoya qilishga hamma dalillarni, faktlarni keltirishga imkon tug`diradi. Shu bilan birga tergovchi ishga kerak bo`lgan muhim faktlarni, holatlarni aniqlaydi va ayblanuvchining jinoiy javobgarlik masalasini hal qiladi. Ayblanuvchilar so`roq vaqtida bo`yinlariga qo`yilgan ayblarga nisbatan turlicha munosabatda bo`ladilar:

1) Ayblanuvchi e`lon qilgan ayblarga to`la yoki qisman iqror bo`ladi, to`g`ri va to`la ko`rsatuv beradi; 2) Ayblanuvchi aybiga iqror bo`lmaydi va to`g`ri ko`rsatuv beradi, chunki u haqiqatda ham jinoyatni sodir qilmagan; 3) Ayblanuvchi aybiga iqror bo`ladi “to`la yoki qisman” va yolg`on “noto`g`ri” ko`rsatuv beradi. Buning sababi turlicha bo`lishi mumkin; so`roq qilinuvchi sherigining aybini bo`yniga olib, uning ishini osonlashtirish yoki tergovga ma`lum bo`lmagan xavfliroq holatlarni yashirish yoxud o`zini maqtash, qahramon qilib ko`rsatish maqsadini ko`zlaydi; 4) Ayblanuvchi aybiga iqror bo`lmaydi va jinoiy javobgarlikdan qutilish maqsadida yolg`on ko`rsatuv beradi. Tergovchi so`roq o`tkazish vaqtida yuqorida ko`rsatilgan to`rt holatning qaysi biri bilan to`qnash kelganini bila olmaydi. Shuning uchun ayblanuvchilarni so`roq qilish paytida ikki muhim qoidani nazarda tutishi lozim: birinchidan, ayblanuvchining aybiga iqror bo`lish yoki bo`lmaslikdan qat`i nazar, uning ko`rsatuvini tekshirish zarur va ikkinchidan, tergovda aybini bo`yniga olmagan ayblanuvchilarning ko`rsatuvi ”albatta yolg`on bo`ladi” degan xulosa hosil bo`lmasligi lozim. Jinoyatchilarga ko`pincha aybini qisman bo`yniga olish yoki mutlaqo iqror bo`lmasdan jinoiy javobgarlikdan qutilishga harakat qilish xosdir. Tergovchining vazifasi har bir ayblanuvchining ruhiy xususiyatiga mos holda taktik usullarni qo`llab, to`g`ri va to`la ko`rsatuv olishdir. Ayblanuvchini so`roq qilishdan avval jinoyat ishini yana bir bor ko`rib chiqib, kerakli joylaridan - hujjatlaridan alohida yozma izohlar olish lozim chunki, so`roq vaqtida ular zarur bo`lib qolishi mumkin. Ayblanuvchiga qo`yiladigan savollarni tuzishda esa ayblanuvchining javobini va uning turli xillarini taxminan bo`lsa ham nazarda tutgan holda tayyorgarlik ko`riladi. So`roq o`tkazish ayblanuvchiga ayb e`lon qilish to`g`risidagi qaror bilan tanishgandan so`ng o`tkaziladi. Jinoyat ishining xususiyatiga va alomatlariga qarab aybini e`lon qilish to`g`risidagi qarorida ayblash

uchun umumiy yuridik asoslarni keltirish kifoyadir, ba`zida esa dalil manbaini ham ko`rsatish mumkin, lekin, ayrim faktlarni, ashyoviy- dalillarni ma`lum qilishga shoshilmaslik kerak, chunki ular so`roqning keyingi bosqichlarida zarur bo`lib qoladi. So`roq yaxshi natijalar berishi, uni muvaffaqiyatli o`tishi uchun tayyorgarlik ko`rish vaqtida tergovchi ayblanuvchining shaxsini o`rganishi va aniqlashi lozim. Ayblanuvchining shaxsini belgilovchi xususiyatlar: uning xizmat sohasi, turmushi, atrofidagi tanish-bilishlari bilan aloqasi va boshqa tergovga kerak bo`lgan ma`lumotlardir. Ularni tezkor harakatlar va guvohlarni so`roq qilish yo`li bilan aniqlash mumkin. Bu ma`lumotlar so`roq vaqtida ayblanuvchining yolg`on ko`rsatuvini ochib tashlashga yordam beradi. So`roq takroriy o`tkazilganda ham tayyorgarlik ko`rishga to`g`ri keladi chunki, birinchi so`roqdan olingan ko`rsatuvni ko`rib chiqib, qanday kamchiliklarga yo`l qo`yilgan, qanday fakt va holatlar aniqlanmay qolgan, qanday yangi savollar qo`yilishi mumkin va boshqa masalalar belgilab olinadi. Jinoyatni ehtiyotsizlik bilan sodir qilgan ayblanuvchilarni so`roq qilish, ularning ko`rsatuvlarini asoslash xuddi guvohlarni so`roq qilish usuliga o`xshashdir. Bunday ayblanuvchilar so`roq vaqtida ba`zi holatlarni xotirasidan ko`tarilganligini aytsa yoki boshqa sabablariga ko`ra voqeani to`la so`zlab bera olmasa, guvohlarga qo`llanadigan taktik usullarni ishlatish mumkin bo`ladi. Lekin jinoyatni qasddan sodir qilgan ayblanuvchilar, odatda, voqeani to`la-to`kis qabul qiladilar va yaxshi eslab qoladilar. Ular jinoyat hodisasidan qanchalik manfaatdor bo`lsalar, uning ochilmasligiga shunchalik harakat qiladilar. Shuning uchun bu xildagi ayblanuvchilarga qo`llanadigan taktik usullar bir muncha boshqachadir. Qonunga binoan ayblanuvchining ko`rsatuv berishi ixtiyoriydir. U ko`rsatuv berishdan bosh tortgani va yolg`on so`zlagani uchun jinoiy javobgarlikka tortilmaydi. Ayblanuvchini qo`rqitish, aldash, zo`rlik ishlatish, yolg`on va`dalar berish yo`li bilan ko`rsatuv olish g`ayriqonuniydir.

Ayblanuvchilarni so`roq qilish guvohlarni so`roq qilish tartibi singari uch qismdan iborat: So`roqning birinchi qismida ayblanuvchining shaxsini aniqlash, tergov jarayonida unga nisbatan qo`llanadigan ehtiyot choralarini tanlashga va turli hodisa-holatlarning oldini olishga yordam beradi. Agar ayblanuvchi ochiqda bo`lsa, uning hujjatlari tekshirilib shaxsiga tegishli ma`lumotlari yuzasidan so`roq qilinib, hujjatlardagi ma`lumotlarga solishtirish zarur. Qamoqda bo`lgan ayblanuvchi uning shaxsiy hujjatlari jinoyat ishida bo`ladi va tergovchi ularni oldindan tekshirib chiqishga imkoni bor. Anketa ma`lumotlari aniqlangandan so`ng tergovchi ayblanuvchini aybini e`lon qilish qarori bilan tanishtiradi va zarur bo`lsa, aybining mohiyati tushuntiriladi. Shuningdek, protsessual qonunga binoan ayblanuvchining protsessual huquqlari ham tushuntiriladi. So`roqning ikkinchi qismi ayblanuvchining tushuntirishini eshitishdir. Bu qismda quyidagi taktik qoidalar nazarda tutilishi darkor. 1) ayblanuvchining qanday bo`lmasin sodir qilingan jinoyatga iqror bo`lishiga majbur qilmaslik lozim, aks holda u sudda aytgan so`zidan bosh tortadi va dastlabki tergovda uni majbur qilganliklarini aytadi, natijada jinoyatni isbotlash qiyinlashadi va ish qayta tergovga yuboriladi. 2) ayblanuvchining so`zini savollar bilan yoki luqma tashlash bilan bo`lmasdan, uning ko`rsatuvini oxirigacha tinglash zarur. Garchi ayblanuvchi yolg`on ko`rsatuv berayotganligi sezilsa ham, unga so`zini oxirigacha yetkazishga imkon berilmog`i lozim. Ammo ayblanuvchi ataylab jinoyat ishiga aloqasi bo`lmagan narsalar yuzasidan ma`lumot bersa, tergovchi uni ishga tegishli bo`lgan faktlar yuzasidan so`zlashga chorlashi zarur. 3) jinoyat ishi murakkab, bir necha epizoddan iborat bo`lsa, so`roq har bir epizod yuzasidan alohida olib borilishi lozim. Bir epizod yoritilgandan so`ng ayblanuvchiga savol berib javobini eshitib, so`ngra ikkinchi epizod yuzasidan so`roqqa o`tish lozim. So`roqning uchinchi qismi ayblanuvchiga savol berib, uning javobini olish. Bu eng murakkab va mas`uliyatli masaladir. So`roqning

bu bosqichi tergovchidan uning mutaxassislik mohiyatini, ilg`or tajribasini va boshqa ijobiy xususiyatlarini amalga oshirishini talab qiladi. Ayblanuvchilarga beriladigan savollar uch turda bo`lishi mumkin: to`ldiruvchi, aniqlovchi va tekshiruvchi. Ular quyidagi masalalarni hal qilishga imkon beradi: a) jinoyat ishiga aloqasi bo`lgan faktlar yuzasidan to`la va har tomonlama ma`lumot olish. Ayblanuvchi o`zini himoya qilish uchun qanday asoslar keltirgan va ularni to`g`riligini tek shirish; b) tergov davrida ma`lum bo`lmagan yangi ma`lumotlar olish. v) ayblanuvchi bergan ko`rsatuvining ayrim noaniq bo`lgan joylarini yoritish; g) ayblanuvchi ko`rsatuvini tekshirishga zarur bo`lgan ayrim holatlarni aniqlash; d) ayblanuvchining bergan ko`rsatuvi ishning asosiy holatlariga qarama-qarshi bo`lsa, uni yolg`on gapirganligini fosh etish. So`roq vaqtida ishlatiladigan dalillar tekshirilgan, aniqlangan va ishonchli bo`lishi lozim. Tergovchi o`z ixtiyorida bor dalillarni hammasini ayblanuvchiga ko`rsatishi yoki bildirishi zarur emas, yolg`on so`zlayotgan ayblanuvchining ko`rsatuvini qanchalik haqiqatdan uzoq ekanligini isbotlovchi faktlar, dalillarning har birini o`z o`rnida keltirib, ayblanuvchini “qurolsizlantirib”, to`g`ri ko`rsatuv berishga majbur qilishi lozim. Ba`zi ayblanuvchilar avvaldan so`roq vaqtida gapiradigan mavzularini o`ylab tayyorlab qo`yadi. Tergovchi savol-javob qilish bosqichida unga kutilmagan savolni berib, ish bo`yicha aniqlangan ma`lum voqeani qanday tushuntirishini so`raganda, ayblanuvchi darhol javob berishga qiynalib qoladi va haqiqatni so`zlashdan boshqa iloj yo`qligini anglaydi. Ba`zida, jinoyat ishining xarakteriga qarab ayblanuvchining ruhiy xususiyatini nazarda tutib jinoyat hodisasi qanday ro`y bergan, nimalar topilgan, jinoyatning asosiy holatlari qay yo`sinda yuz berganligini ayblanuvchiga aytib berish mumkin, bu holda so`roq qilinuvchi tergovga hamma holat-vaziyatlar ma`lum ekanligiga iqror bo`lib, to`g`ri ma`lumot berishdan boshqa iloj yo`qligiga ishonch hosil qiladi.

Jinoyatda gumon qilingan shaxsni so`roq qilish tartibi, ayblanuvchini so`roq qilish tartibi singari olib boriladi. Shubhalanuvchi shaxs ham, ayblanuvchi singari yolg`on ko`rsatuv berganligi uchun yoki ko`rsatuv berishdan bosh tortganligi uchun jinoiy javobgarlikka tortilmaydi. Gumon qilinuvchi va ayblanuvchiga so`roq vaqtida beriladigan savollar ma`lum ketma-ketlik tartibida umumiy holatdan alohida masalalarga tegishli bo`lgan holatlarga oid bo`lgan ma`lumotni olishga qaratilgan bo`lishi lozim. Savollar oldindan belgilanib, jinoyatning ayrim holatlarini yoritishga yordam berishi, ularni taxminan bo`lsa ham rejalashtirib qo`yilishi, so`roq jarayonida o`z vaqtida va o`z joyida ishlatilishiga yordam beradi. Savol ikki usulda qo`yilishi mumkin: birinchi usulda tergov uchun muhim bo`lgan holatlarni yorituvchi savol, ikkinchisi-xususiy masalalarga tegishli bo`lib, ularni so`roq qilinuvchiga taqdim etish vaqti-soati, oldinma-ketinligi tergov ishining borishi va holatiga qarab belgilanadi. Ayblanuvchining yolg`on ko`rsatuvini fosh etish uchun ishlatiladigan dalillarning miqdori va qaysi holatlarga tegishli ekanligini tergovchi sir saqlab, savol berish vaqtida ayblanuvchiga taqdim etib, “bu holatni qanday tushuntirasiz” kabi murojaat bilan aniqlaydi. Savolga javob berish uchun tayyor bo`lmagan ayblanuvchi, tergovchining ixtiyorida yana qanday dalillar borligini bilmagan holda, to`g`ri ko`rsatuv berishga majbur bo`ladi. Ayblanuvchi va gumon qilinuvchi shaxslarni so`roq qilish usullari tergovchidan katta mahorat va san`at talab qiladi. Jumladan, tergovchi so`roq qilinuvchilarning ruhiy holatini inobatga olgan holda, oldingi savollarni qaytadan boshqacharoq shaklda taqdim etishi, guvoh va jabrlanuvchilardan olingan ma`lumotni bildirish va shu kabi taktik, psixologik uslublar ko`llashi mumkin. So`roq qilishda qo`llanadigan taktik uslublar protsessual qonun chegarasidan chiqmasligi lozim, shu bilan birga haqqoniy va obyektiv ma`lumot olish uchun tergovchi ayblanuvchining shaxsi va ruhiyatiga

ta`sir etishi, to`g`ri ko`rsatuv berib aybiga iqror bo`lsa, unga nisbatan birmuncha yengil jazo choralari qo`llanishini va`da qilishi mumkin. Ayblanuvchi va ishda gumon qilingan shaxslarni so`roq qilishda tergovchi tomonidan ularni qonuniy huquqlarini bilmasligidan foydalanish, ayyorlik bilan yolg`on va`dalar berib ma`lumot olish yoki ish yuzasidan hali tekshirilmagan dalillarni qo`llab, ko`rsatuv olish protsessual qonunni qo`pol ravishda buzish bo`lmasa-da, baribir, bunday holatlarda tergovchi o`zining shaxsi va ob`risiga putur yetkazadi. Ayblanuvchi (gumon qilinuvchi) o`zini to`la aybdor deb tan olgan hollarda ham tergovchi bu iqrorlikni tekshirib, boshqa dalillar bilan solishtirib qanchalik haqiqiy ekanligini aniqlashi lozim. Tergov amaliyotida so`roq qilinuvchilar yolg`ondan aybini bo`yniga olib, boshqa xavfliroq jinoyatini, “sherigini” yashirish maqsadida aybini yashirish va boshqa sabablarni ko`zda tutadi. Shuning uchun, so`roq vaqtida olingan bu ma`lumotlar tergov ishining tugallanishi bo`lmasdan, aksincha tekshiruvni boshlanishi demakdir. Olingan ma`lumotning to`g`riligini ish yuzasidan to`plangan dalillar bilan solishtirib, uni haqiqatga javob berishini tekshirib baholanishi lozim. Shu maqsadda olingan ko`rsatuvni voqea sodir bo`lgan joyga chiqib tekshirish, tergov eksperimentini o`tkazish, ekspertiza tayinlash va takror so`roq qilish mumkin. So`roq qilish jarayonida ayblanuvchilar, gumon qilinuvchilar, guvohlar jabrlanuvchilardan olingan ko`rsatuvlardagi ayrim holatlar bir- biriga zid bo`lsa, bu qarama-qarshiliklarni ikki shaxsni yuzlashtirish usuli bilan hal qilish mumkin. Jinoyatning umumiy holatiga nisbatan jiddiy qarama-qarshiliklar kelib chiqsa, boshqa tergov harakatlari o`tkazish lozim, jumladan yangi guvohlarni so`roq qilish, ekspertiza o`tkazish, yangi versiyalar tuzib, ularni tekshirish kabi choralar ko`rilishi mumkin. 5 Yuzlashtirib so`roq qilish tartibi

Tergov amaliyotida yuzlashtirish ilgari so`roq qilingan ikki shaxsni bir-biriga yuzlashtirib so`roq qilishdir. Yuzlashtirish ikki guvoh, ikki ayblanuvchi, jabrlanuvchi, guvoh va ayblanuvchilar bilan o`tkaziladi. Yuzlashtirishning asosiy vazifasi jabrlanuvchi, guvohlarning, gumon qilinuvchi va ayblanuvchilarning ko`rsatuvlaridagi jiddiy qarama-qarshiliklarni va boshqa kelishmovchilik vaziyatlarni bartaraf qilishdir. Ko`rsatilgan holatlar yuzlashtirish bilan hal etish imkoni bo`lmasa, ekspertiza, tanib olishga taqdim etish va boshqa tergov harakatlari orqali hal etiladi va yuzlashtirishning hojati bo`lmaydi. Ba`zi ma`lumotlarning vaqti, kuni, soati kabi axborotni muassasa yoki tegishli xizmatchilardan bilib olish mumkin. Shuning uchun yuzlashtirishni zaruriyat tug`ilsagina, o`tkazish mumkin. Bu tergov harakatining yutug`i shundan iboratki, yuzlashtirishda ishtirok etgan shaxslar so`roq davrida bergan noto`g`ri ko`rsatuvlarini o`zgartirib, to`g`ri so`zlashlari mumkin. Shu bilan birga ular yodidan ko`tarilgan ayrim faktlarni eslashlari, ishga tegishli bo`lgan yangi ma`lumotlarni berishlari mumkin. Ba`zida yuzlashtirish paytida so`roq qilinuvchilardan biri ilgari bergan ko`rsatuvidan bosh tortib uni o`zgartiradi, yangi voqeani, faktlarni o`ylab chiqadi, shu bilan sirini fosh etadi, ya`ni yolg`on ko`rsatuv berganligini bildirib qo`yadi. Bunday guvoh yoki ayblanuvchi yuzlashtirishdan so`ng qayta takroran so`roq qilinishi maqsadga muvofiq. Yuzlashtirish tartibi quyidagicha: yuzlashtirib so`roq qilinuvchilar guvohlar bo`lsa, ular yolg`on javob berish va javob berishdan bosh tortishi uchun jinoiy javobgarlik haqida ogohlantiriladilar va bu haqda bayonnomaga imzo chekadilar. Shundan so`ng bir-birlarini tanishi, qanday munosabatda ekanligi haqidagi javoblari bayonnomaga yoziladi. Savol-javob har qaysisi bilan alohida o`tkaziladi. Yuzlashtiruvchilardan biriga savol qo`yiladi va uning javobi tinglanadi, so`ng ikkinchisiga ham shu savol berilib, uning javobi olinadi. Yuzlashtirish bayonnomasining chap tomoniga so`roq qilinuvchining biriga qo`yilgan savol va javob yoziladi. O`ng tomonida ikkinchisining savol-javobi yoziladi. Tergovchining savoli tugagach, ular bir-birlariga savol berishlari mumkin, ammo bu hol ularning o`zaro tortishuviga,

janjaliga aylanmasligi lozim. So`roqni to`g`ri boshqarish uchun savol berilib unga javob olish, keyin navbatni kimga berish tergovchining ixtiyorida bo`lishi, yuzlashtiriluvchilarni o`z ixtiyoriga qo`ymaslik lozim. Yuzlashtirishni to`g`ri o`tkazish uchun obdon tayyorgarlik ko`rish kerak. Tergovchi so`roq qilingan shaxsni ko`rsatuvlarini yana bir bor o`qib-o`rganib tahlil qilib chiqishi lozim. Yuzlashtirish vaqtida qanday savol berish, kimdan boshlash, qanday dalillarni aniqlash va shu kabi masalalar oldindan belgilanib qo`yilmog`i lozim. Yuzlashtirib so`roq qilinuvchi shaxslar ilgari ish yuzasidan mustaqil ravishda alohida so`roq qilinganligi uchun, yuzlashtirish jarayoni bevosita savol-javobdan boshlanadi. Yuzlashtiriluvchi shaxslarni ko`rsatuvlarida turli qarama- qarshiliklar bo`ladi. Masalan, ma`lum faktni biri tasdiqlaydi, ikkinchi esa inkor qiladi. Savol javobni ana shu tasdiqlovchi shaxsdan boshlash maqsadga muvofiqdir. Yoki ish bo`yicha guvoh, jabrlanuvchi, ayblanuvchi boshqa so`roq qilingan shaxs bilan yuzlashtirish o`tkazishni talab qiladi. Birinchi savolni o`sha talab qilgan shaxsdan boshlash to`g`riroq bo`ladi. Ba`zi ayblanuvchilar guvohlarning ko`rsatuvidagi ayrim faktlarni inkor qilib, uni yolg`on gapirganligini aytadilar. Yuzlashtirish paytida bunday ayblanuvchilar ikkinchi navbatda so`roq qilinishi ma`qul. Bundan tashqari, har bir yuzlashtirishda tergovchi qaysi qatnashuvchining ko`rsatuviga ko`proq ishonch hosil qilsa shu shaxsdan birinchi navbatda savol javobni boshlaydi, so`ngra ikkinchisiga o`tadi. Yuzlashtirilayotgan shaxslarga, so`roq qilinganda olingan ko`rsatuvlarini bir-birlariga bildirish yoki tanishtirish mutloqo mumkin emas, aks holda ular ilgari bergan ko`rsatuvlarni ma`qullab, bir-birlarini javobini tasdiqlash bilan kifoyalanib qoladilar. Bu hol esa yuzlashtirish natijasini va ahamiyatini pasaytiradi. Yuzlashtiriluvchi shaxslar bayonnomasining har biriga ajratilgan qismlariga savol va javoblari yoziladi va ana shu joylariga har ikkalasi tomonidan imzolanadi.

6 Voyaga yetmagan shaxslarni so`roq qilish Voyaga yetmagan shaxslarni qaysi yoshdan boshlab guvoh sifatida so`roq qilish mumkinligi qonunda ko`rsatilmagan. Tergov amaliyotida kichik, bog`cha yoshidagi bolalarni guvoh sifatida so`roq qilish, yaxshi natijalar bergani uchrab turadi. Yosh bolaning ko`rsatuv bera olish qobiliyati uning umumiy va ruhiy tayyorgarligiga bog`liqdir. Ko`rsatuvning tashkil topishi uni so`roq vaqtida qanday qayta tiklab berishi bolalarning turli yoshlarida turlicha amalga oshadi, shuning uchun voyaga yetmagan guvohlarni ruhiy holatini nazarda tutib so`roq qilish lozim. Ularni shartli ravishda uch guruhga bo`lish mumkin. 1) Maktabgacha yoshdagi bo`lgan bolalar, 2) boshlang`ich sinfdagi o`quvchi bolalar, 3) o`rta va yuqori sinf o`quvchilari, o`spirinlar. Uchinchi guruhdagi o`spirin yoshlarni so`roq qilish tartibi voyaga yetgan guvohlarni so`roq qilishdan deyarli farq qilmaydi. Voyaga yetmagan guvohni so`roq qilishga tayyorgarlik ko`rishda tergovchi uning yoshi, umumiy rivojlanishi, bilimi, qobiliyat darajasi, xarakteri va xulq-atvori haqida yetarli ma`lumot to`plashi zarur. Bu ma`lumotlarni tergovchi maktabdan, o`qituvchilardan yoki bolaning yaqin odamlaridan olishi mumkin. Yosh bolalar ba`zan jinoyatchilarni ulardan qasd olishidan qo`rqib, bilgan narsalarni aytib berishdan bosh tortadilar. Tergovchining vazifasi voyaga yetmagan guvohlarni xavfsizligini ta`minlash jinoyat ishilardan manfaatdor bo`lgan shaxslarning ta`siridan qutqarish va guvohga hech qanday zarar va xavf yo`qligini tushuntirishdan iboratdir. Yosh bolalarni ularga qulay bo`lgan sharoitda va o`ziga tanish bo`lgan joyda so`roq qilish ma`qulroqdir. Qonunga binoan voyaga yetmagan guvohlarni so`roq qilishda ularning yaqin odamlari, ota- onalari, aka yoki opalari, o`qituvchilari ishtirokida bo`lishi kerak. Bu shaxslar ish oqibatidan manfaatdor bo`lmasliklari lozim. Ba`zi vaqt kichik yoshdagi guvohlar yaqinlaridan, ishtirok etuvchi o`qituvchi yoki sinf rahbarlaridan uyalib ochiq ko`rsatuv bera olmaydilar. Bu holda pedagogni boshqa maktabdan chaqirish mumkin.

Yosh bolalarni so`roq qilishda ularga qiziqarli bo`lgan suhbatdan boshlab ishonchini qozonish kerak, shunday keyin ish yuzasidan savol berishga o`tish mumkin. So`roq vaqtida charchatib qo`ymaslik uchun ularga tanaffus qilib dam berish lozim. 16 yoshdan yuqori bo`lgan guvohlar, jabrlanuvchilar ko`rsatuv berishdan bosh tortish yoki qasddan yolg`on ko`rsatuv berish uchun jinoiy javobgarlik haqida ogohlantiriladilar, 16 yoshdan kichik bo`lgan jabrlanuvchi va guvohlarga esa, ularning to`g`ri ko`rsatuvlari qanchalik ahamiyatga ega ekanligini va jinoyat ishi uchun zarurligini tushuntirish lozim. Voyaga yetmaganlarni so`roq qilishda yosh bolalar va o`smirlar psixologiyasi o`ziga xos xususiyatga ega ekanligini e`tiborga olish zarur. Shu sababli ham voyaga yetmaganlarni so`roq qilish uning obyektiv bo`lishini ta`minlaydigan, maxsus qo`shimcha protsessual kafolatlarga egadir. So`roq qilish jarayoni esa shu tufayli kriminalistika fani ishlab chiqqan alohida taktik usullardan keng foydalanishni ko`zda tutadi. 11 yoshdan 15 yoshgacha bo`lgan bolalar jinoyatda qatnashgan kattalar bilan muloqotda bo`lgani bois, ularda burch va majburiyat tushunchasi shakllanadi va kattalarga taqlid qila boshlaydilar. Lekin, ular o`z xususiyatiga ko`ra, katta yoshdagilarning hamma xatti- harakatlarini to`g`ri qabul qila olmaydilar. Mana shunday sharoitda bolalar ba`zan o`rtoqlik va do`stlikni noto`g`ri tushunib, ular uchun jinoiy yo`lga kirishdan yoki boshqaning jinoyatini o`z bo`yniga olishdan ham toymaydilar. Voyaga yetmagan shaxslarni so`roq qilishning o`ziga xos uslublari bo`lganligi tufayli tayyorgarlik ko`rish ham alohida bo`lmog`i lozim. So`roqni qayerda, qachon, kimlar ishtirokida o`tkazish, qanday tartibda olib borish, qanday savollar qo`yish kabi masalalarni oldindan belgilab olish tergov harakatini muvaffaqiyatli o`tkazishiga yordam beradi. Yosh bolalarni so`roq qilishda protsessual qonun normalariga zid bo`lmagan umumiy protsessual tartibni o`zgartirib, boshqacha taktik uslublarni qo`llash mumkin. Kichik yoshdagi so`roq qilinuvchilarning shaxsini aniqlagandan so`ng, bevosita savol javobga o`tish mumkin, ”erkin

so`zlab berish” bosqichini savol qo`yish yo`li bilan almashtirish mumkin. Savollar aniq va tushunarli shaklda tuzilmog`i lozim. Voyaga yetmagan ayblanuvchi va gumon qilinuvchilarni so`roq qilish ahamiyati, uni o`tkazish joyi, protsessual tartibi, nima uchun uni ayblanuvchi (gumon qilinuvchi) sifatida so`roq qilinayotganligini, tushunib olishiga bog`liq. Voyaga yetmagan ayblanuvchini so`roq qilish tekshirilayotgan jinoyat ishi bo`yicha tutgan o`rnini, u bilan tergov harakati o`tkazilayotganini va u o`zini mas`uliyatini anglab sodir qilgan jinoiy harakatini qanday oqibatga olib kelganini tushunishiga qaratilgan bo`lmog`i lozim. Voyaga yetmagan shaxslarni so`roq qilish jarayonida tergovchi ular bilan ruhiy kontakt o`rnatishi, ulardan haqqoniy va to`la ma`lumot olishi, so`roq ularning taqdirini to`g`ri hal qilishga ham qaratilganligini tushuntirishi lozim. So`roq qilinuvchiga muloyim, xayrixoh va maqsadli tarzda muomala qilinmasa, uning ongiga, qalbiga yo`l topish murakkab bo`ladi va to`g`ri ko`rsatuv olish qiyin kechadi. So`roq shaxsning yoshi, umumiy saviyasi va psixologik xususiyatiga mos ravishda suhbat tariqasida o`tkazilishi ham mumkin. Voyaga yetmagan shaxsning jinoyat ishida ishtirokchi bo`lishi katta yoshdagi ayblanuvchilar tomonidan uning hayotiga xavf tug`dirishi mumkin. Tergovchi bunday holatda tegishli chora ko`rib bolaga uning xavfsizligini ta`minlashini aytadi. Shundagina voyaga yetmagan gumon qilinuvchi va ayblanuvchilar so`roqda to`g`ri va obyektiv ma`lumot berishga moyil bo`ladilar. 7 So`roq natijalarini protsessual rasmiylashtirish Jinoyat ishini tekshirish jarayonida to`plangan ma`lumotlar, ashyoviy dalillar o`tkazilgan tergov harakatlarining natijalari O`zbekiston Respublikasi protsessual qonuni asosida rasmiylashtirilishi lozim. So`roq bayonnomasi umumiy tergov harakatlarining bayonnomasi kabi kirish, asosiy va yakunlovchi qismlardan iboratdir. So`roq

o`tkazilgan joyi, vaqti, qanday ish yuzasidan kimni so`roq qilganligi va boshqa ma`lumotlar bayonnomaning kirish qismida aks ettiriladi. So`roq qilinuvchi shaxslardan olingan ma`lumot bayonnomaga birinchi shaxs nomidan yozilishi va imkoni boricha so`zma-so`z savodli, tushunarli va o`chiruvlarsiz bo`lishi, savollar va ularga olingan javoblar qanday shaklda bo`lsa shundayligicha aks ettirilishi lozim. So`roq bayonnomasi tushunarli va ko`rsatuv beruvchining tiliga yaqinroq bo`lishi zarur. Bayonnomada guvohga yoki ayblanuvchiga no`malum bo`lgan atama va jumlalar ishlatilmasligi lozim. Voyaga yetmagan shaxslarning ko`rsatuvlarini rasmiylashtirishda ularning yoshi va maktab tarbiyasiga tegishli ma`lumotlarini ham keltirib o`tish lozim. Bayonnomaning ikkinchi qismi so`roq qilinuvchi bilan suhbatlashib bo`lgandan keyin, jinoyat ishiga aloqador faktlarni ma`lum tizimda galma-galiga yozib borish lozim. Agar, so`roq vaqtida ko`rsatuv beruvchiga biror dalil, daliliy ashyo ko`rsatilgan bo`lsa, bu hol va unga olingan tushuncha bayonnomada ko`rsatilishi lozim. Qonun so`roq qilinuvchilarga ko`rsatuvlarni o`z qo`llari bilan yozib berish huquqini beradi. Buning yaxshi tomoni shundan iboratki, ko`rsatuv beruvchi voqea-hodisalarni, ayrim ma`lumotlarni aniqroq yozib berish imkoniyati yaratiladi. Shuningdek, so`roq qilingan shaxs ko`rsatuv bergandan so`ng o`z qo`li bilan yozgan faktlardan bosh tortishi yoki ularni o`zgartirishi qiyinroqdir. Guvoh yoki ayblanuvchi ko`rsatuvlarini o`z qo`li bilan yozib berishga rozilik bersa, avval ko`rsatuvini tinglab, keyin to`ldiriladigan va mavhum joylarini savol berish orqali aniqlab, so`ngra yozib berishga sharoit tug`diriladi. Ko`rsatuv yozib bo`lgandan keyin bayonnomani ko`rsatuv beruvchi o`qib chiqishi va har bir sahifasini alohida imzosi bilan tasdiqlashi darkor. So`roqda qatnashgan protsessual shaxslar: prokuror, mutaxassis, tarjimon va boshqalar kirish qismida ko`rsatilgan bo`lib, ular ham bayonnomaga imzo chekadilar. Bayonnoma so`roq qilingan shaxsga o`qib beriladi yoki o`zi tanishib chiqishiga imkon yaratiladi.

Qo`shimcha holatlar, tuzatishlar hosil bo`lib qolsa, bayonnomaning oxirgi qismiga kiritilib, so`roq ishtirokchilarining imzolari bilan tasdiqlanadi. Guvoh va ayblanuvchilarni so`roq qilishda ilmiy-texnik vositalari, jumladan, ovoz va tasvir yozish apparatlaridan foydalanish mumkin. Hozirgi kunda amaliyotda so`roq natijasini magnit tasmasiga qayd qilish keng qo`llanilmoqda. Buning sababi shundaki, magnitofon tergov harakatlarini to`g`ri tashkil qilishga, uni qonuniy va obyektiv o`tkazishga, ko`rsatuvni sifatli rasmiylashtirishga va tergovchi mehnatini yengillashtirishga imkon yaratadi. Texnik vositalardan foydalanish haqida JPK 91-moddasida ko`rsatilgan bo`lib, umumiy protsessual tartib asosida rasmiylashtiriladi. So`roq natijalarini rasmiylashtirishda fonogrammalar so`roq bayonnomasini to`ldiruvchi vosita bo`lib hisoblanadi. Magnit tasmasini dalil manbai sifatida ishlatish uchun, bayonnoma tuzib rasmiylashtiriladi. Tasmada qayerda, kim tomonidan, qay vaqt, qanday ish bo`yicha va kim so`roq qilinganligi ko`rsatiladi. So`roq natijalarini rasmiylashtirishda ovoz va tasvir yozish uslubini qo`llash so`roq bayonnomasini to`ldiruvchi vosita bo`lib hisoblanadi. So`roq jarayonida ovoz yozib olishni quyidagi tartibda olib borish maqsadga muvofiq: 1. Tergovchi ovoz yozib olinishi to`g`risida so`roq qilinuvchilarga so`roqni boshlashdan oldin ma`lum qiladi va uni bayonnomada qayd qiladi. Ovozning yozib olinishiga so`roq qilinuvchining roziligi talab qilinmaydi. Tergovchi so`roq qilinuvchiga ovoz yozishning nima uchun kerakligi, uning ahamiyati va tartibi to`g`risida batafsil tushuntirib bermog`i lozim. 2. Fonogrammada so`roq qilish muddati va joyi ko`rsatiladi, shuningdek, so`roq boshlangan va tamom bo`lgan vaqt, so`roq ishtirokchilarining ismi, otasining ismi va familiyasi yoziladi. 3. Fonogramma so`roqning ayrim qismlarini emas, balki butun protsessini aks ettirishi kerak.

4. So`roq tugagach, ovoz yozish tasmasi boshdan qayta qo`yiladi. So`roq qilinuvchi eshitib bo`lgach, haqiqatdan ham to`g`ri ekanligi haqidagi bayonotiga qo`l qo`yadi. 5. Agarda fonogrammada tergov harakati jarayonida to`g`ri ko`rsatuvlar olish maqsadida boshqa taktik usullardan foydalanilgan bo`lsa, tergovchi bu haqda tegishli hujjatda qayd qilib qo`yadi. Protsess ishtirokchilari ish materiallari bilan tanishib chiqqanlaridan so`ng fonogramma muhrlanib, ishda saqlanadi. Ovoz yozish magnitofoni qo`llanilganda avval fonogrammani qayd qilib, so`ngra bayonnomaga yozib qo`yish kerak. Chunki bir vaqtning o`zida plyonkaga ham, bayonnomaga ham yozish ancha qiyinchiliklar tug`diradi. Bundan tashqari, ko`rsatuvlarni o`qib keyin fonogrammani eshitib bo`lgach tergovchi albatta ularning mazmunini yaxshi eslab qoladi va ularning biri ikkinchisini to`ldirganligiga ishonch hosil qiladi. Ovoz yozish bilan bir qatorda tasvir yozish vositasi ko`rsatuv mazmunini bir muncha kengaytiradi va qulaylik tug`diradi. Qonunga asosan qo`llanilgan apparatlarni va video- fonogrammalarni protsessual mustahkamlash maqsadida ularni bayonnoma qanday magnitofon, qanday tasvir yozish kamerasida yozilgan, qachon va qayerda qo`llanilgan, kimning ovozi yozib olinganligi haqida qayd qilinmog`i lozim. Bayonnoma tergovchi va so`roq qilingan shaxs tomonidan imzolanishi lozim.

O'xshashlar

Tergov eksperimentini o`tkazish taktikasi

Ko'rsatuvlarni hodisa joyida tekshirish taktikasi

Tintuv va olib qo`yish taktikasi

Tanib olish uchun ko`rsatish taktikasi

Telefon va boshqa qurilmalar orqali olib boriladigan so`zlashuvlarni eshitib turish tartibi va taktikasi