Tanib olish uchun ko`rsatish taktikasi - Huquqshunoslik - Referatlar

Tanib olish uchun ko`rsatish taktikasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

74 KB

Ko'chirib olish

Tanib olish uchun ko`rsatish taktikasi Reja: 1 . Tanib olish uchun ko`rsatish tushunchasi va uning obyektlari 2. Tanib olish uchun ko`rsatishgatayyorgarlik ko`rish 3. Tanib olish uchun ko`rsatish tartibi va taktik usullari

Turli xil jinoyat ishlarini tergov qilish jarayonida tez-tez odamlarni, buyumlarni, murda va boshqa obyektlarni aynanligini belgilash maqsadida tanib olish uchun ko`rsatish deb nom olgan harakatni o`tkazishga to`g`ri keladi (JPKning 125-131 moddalari). Mazkur tergov harakati Tanin olish uchun ko`rsatilayotgan obyektning tergov qilinayotgan faktga bog`liq ekanligini aniqlash maqsadida amalga oshiriladi. Masalan, jabrlanuvchiga ko`rsatilayotgan shaxs aynan talonchilik maqsadida unga hujum qilgan shaxs ekanligi aniqlanadi. Mazkur harakatning mazmuni tanib oluvchi tomonidan uning xotirasidagi obraz bilan u yoki bu obyektni bir-biriga solishtirishdan iboratdir. Obyektlarni tanib olish uchun ko`rsatish jinoyat ishlari bo`yicha keng qo`llaniladigan tergov harakati – dalil to`plash vositalaridan biridir. Tanib olish uchun ko`rsatiladigan obyektlar odamning sezgi organlari qabul qilishi mumkin bo`lgan moddiy borliqlardir. Ko`rsatilayotgan shaxs va predmetlarning xususiyatlari ularni o`xshatish, farq qilish, tanib olish uchun xizmat qiladi. Xavfli jinoyatlar bilan kurashda ayniqsa odam o`ldirish, banditizm, talonchilik, bosqinchilik, o`g`irlik, o`t qo`yish, poraxo`rlik, bezorilik kabi jinoyatlarni tergov qilishda odam, narsa, hayvon va turli predmetlarni tanib olish uchun ko`rsatish ko`p qo`llanadi. Tanib olish uchun ko`rsatish deyarlik hamma turdagi jinoyatlarni tergov qilishda qo`llanishi mumkin. Ba`zi jinoyat ishlarining tergovida tanib olish uchun ko`rsatish asosiy rol o`ynaydi va jinoyatni ochish, jinoyatchini aniqlashda yaxshi natijalar beradi.

Dastlab ba`zi huquqshunoslar tanib olish uchun ko`rsatish faqat gumon ostiga olinganlar orasidan jinoyatchini topish yoki shubhali narsalar orasidan o`g`irlangan buyumlarni aniqlash uchun qo`llanadi, deb hisoblar edi. Vaholanki, tergov amaliyotida shaxsni tanib olish uchun ko`rsatish ko`p hollarda uchraydi, chunonchi: guvoh jinoyat hodisasi munosabati bilan ko`rgan (yoki ovozini eshitgan) shaxs ilgaridan tanish emas edi, deb ko`rsatuv bersa; guvoh jinoyat hodisasi munosabati bilan ko`rgan (yoki ovozini eshitgan) shaxs ilgaridan tanish edi desayu, lekin shaxsning o`zi bunday tanishlikni inkor qilsa; guvoh jinoyat hodisasi munosabati bilan ko`rgan (yoki ovozini eshitgan) shaxs ilgaridan tanish edi desayu, lekin uning ism familiyasini xato aytsa; ayblanuvchi jinoyatga aloqadorligini inkor qilib, o`zining jinoyatga aloqasi yo`qligini tasdiqlovchi shaxslarning nomlarini bil masa-da, ularni ko`rsatilgan taqdirda tanishini bildirsa; ayblanuvchi jinoyatni tan olib, sherigi borligini bildirsa, lekin sherigi aloqasi yo`qligi va uni tanimasligini aytsa va, nihoyat, ayblanuvchi bu jinoyatning guvohlarini (jabrlanuvchini) tanishini bildirsa. Ba`zan jabrlanuvchi jinoiy voqeani ko`rgan yoki eshitgan guvohlarning nomlarini bilmasa-da, taniy olishi mumkin. Ayblanuvchi tergovni noto`g`ri yo`lga solish yoki chalg`itish maqsadida ishga aloqasi bor shaxsni tanishi haqida tushuntirish berishi, ammo bu shaxsni tergovda ko`rsatilganda tanimasligi mumkin. Tajriba shuni ko`rsatadiki, shaxslarni tanib olish uchun ko`rsatish jinoyat ishi yuzasidan tergov boshlanganidayoq shuningdek, tanib olish

uchun ko`rsatish harakati yoki tergovning oxirgi davrlarida ham o`tkazilishi mumkin. Tanib olish uchun ko`rsatish zarur bo`lgan holatlar har bir konkret jinoyat ishidagi materiallarga qarab hal qilinadi. Bu to`g`risida avvaldan umumiy qoida belgilab bo`lmaydi, lekin shu narsa shubhasizki, agar 1) guvoh, jabrlanuvchi yoki ayblanuvchi biror obyekt bilan tanish ekanligini bildirsa va bunga tergovchi shubha qilmasa; 2) ular biror obyektni tanimasliklarini yoki taniy olmasliklarini bildirsalar; 3) taniladigan obyektning hech qanday o`ziga xos alomatlari bo`lmasa; 4) tanilishi lozim obyektning nomeri yoki maxsus yozuvlari bo`lsa, bu holatlarda tanish uchun ko`rsatishga zaruriyat qolmaydi. Aksincha,vafot etgan shaxsni aniqlash maqsadida murda hamma vaqt tanuvchilarga ko`rsatiladi. Narsalarning kimga tegishliligini aniqlash maqsadida obyektlarni tanib olish uchun ko`rsatish ham barcha holatlarda zarurdir. Sud va tergov tajribasi asosida jinoyat protsessi va kriminalistika fanlarida tanib olish uchun ko`rsatishning to`g`ri o`tkazilishini ta`minlaydigan zaruriy qoidalar ishlab chiqilgan. Bu qoidalarga to`la rioya qilish zarurligi bir qator konkret ishlar bo`yicha yuqori sudlar chiqargan qarorlarda ta`kidlanib o`tilgan. Ba`zi tergov xodimlari bu qoidalarni bilmasligi yoki ularga ahamiyat bermasligi natijasida qo`pol xatolarga yo`l qo`yadilar. Oqibatda tanib olish uchun ko`rsatish natijalarining daliliy ahamiyati pasayadi, hatto daliliy kuchini tamomila yo`qotadi. Guvohni so`roq qilishda biror savol berilmagan yoki noto`g`ri berilgan taqdirda, bu xatoni ba`zan guvohni qayta so`roq qilish yo`li bilan tuzatish imkoniyati bor. Sud ekspertizasi noto`g`ri tayinlangan va ekspertlar haqiqatga

to`g`ri kelmaydigan fikr bergan holda, qayta ekspertiza tayinlash mumkin. Ammo tanib olish ko`rsatish noto`g`ri o`tkazilgan bo`lsa, uni qaytadan o`tkazish orqali xatoni tuzatish imkoniyati deyarli qolmaydi. Jabrlanuvchi o`z ko`rsatuvida unga hujum qilgan notanish talonchini ma`lum darajada tasvirlab berishi mumkin. Lekin uning bu ko`rsatuvi jinoyatchini aniqlashga ba`zan yetarli imkon bermaydi. Agar jabrlanuvchiga bu jinoyatni qilishda shubha ostiga olingan shaxsni tanib olish uchun ko`rsatilsa va jabrlanuvchi uni jinoyatchi sifatida taniganligini yoki tanimaganligini bildirsa, bu bildirish ilgari u bergan ko`rsatuviga nisbatan ma`lum darajada yuqori ahamiyatga ega bo`lishi va jinoyatchi shaxsni aniqlashda muhim rol o`ynashi mumkin. Tanib olish uchun biror obyektni ko`rsatishdan maqsad dalil to`plashdir. Bu dalil tanuvchining u tomonidan ilgari kuzatilgan obyekt unga ko`rsatilayotgan obyektning o`zi ekanligi yoki o`zi emasligi, ular o`rtasida o`xshashlik bor yoki yo`qligi haqidagi fikridan iborat. Tanib olish uchun ko`rsatish vositasi orqali erishilgan dalil gumon ostiga olingan shaxsga qarshi bo`lishi ham, qarshi bo`lmasligi ham mumkin. Chunonchi, ayblanuvchi e`lon qilingan aybga iqror bo`lmasdan, o`zini aybsiz ekanligini tasdiqlovchi guvohlarning nomlarini bilmasa-da, ularni ma`lum joyda ishlashi yoki yashashi va agar ko`rsatilsa tanishligini bildiradi. Bu holda tanib olish uchun ko`rsatish usuli bilan aniqlangan guvohlar ayblanuvchining jinoyatga aloqasiz ekanligini tasdiqlashlari, demak ularning ko`rsatuvlari ayblanuvchiga qarshi mazmunda bo`lmasligi mumkin. Ba`zi bir jinoyat ishlarida tanuvchi ilgari ko`rgan shaxs yoki narsa tergov vaqtida unga tanib olish uchun ko`rsatilgan shaxs yoki narsa

emasligi, ular o`rtasida hech qanday o`xshashlik yo`qligi haqda bergan bildirishlari katta rol o`ynaydi. Talonchilik qilishda shubha ostiga olingan shaxsni tanib olish uchun ko`rsatilganda jabrlanuvchi uni tanimasa, ya`ni shubha ostiga olingan shaxs unga nisbatan talonchilik qilgan shaxs emas dab qat`iy bildirsa, bu shubha ostiga olingan shaxsnnig jinoyatchi emasligini isbotlovchi dalil hisoblanishi mumkin. Agar jabrlanuvchi tanish uchun unga ko`rsatilgan shaxsning talonchi ekanligini qat`iy tasdiqlamasa, ya`ni gumonsirasa va uning ba`zi bir o`xshashlik yoki o`xshamaslik belgilarini bildirsa, tanuvchining bu bildirishi shubha ostiga olingan shaxsning jinoyatchi ekanligi yoki jinoyatchi emasligini hal qiladigan dalil bo`la olmaydi, albatta. Lekin tanuvchining bu xildagi bildirishini ish bo`yicha tamomila nazarga olmay qoldirish yaramaydi. Tanuvchi o`ziga ko`rsatilgan obyekt va u ilgari kuzatgan obyekt o`rtasida o`xshashlik bor yoki yo`q ekanligini bildirgan holda, qidirilayotgan obyektni aniqlash uchun qulaylik tug`iladi. Tanuvchining bu bildirishidan foydalanib, tergovchi asosan faqat bir guruh obyektlarga, ya`ni tanib olish uchun ko`rsatilgan obyektga o`xshash obyektlarga e`tibor beradi. Demak, o`xshash yoki o`xshash bo`lmagan obyektlarning aniqlanishi, tanuvchi jinoyatga aloqador hollarda kuzatgan obyektning o`zini aniqlab olish uchun birinchi bosqich sifatida xizmat qiladi. Tanib olish uchun ko`rsatish natijalarini dalil deb hisoblar ekanmiz, bu dalildan faqat dastlabki tergovda emas, balki surishtiruv organlarinnig faoliyatida, jinoyat ishlari bo`yicha sud tergovida va

fuqaroviy sud ishlarini hal qilishda ham foydalanish mumkinligini unutmaslik kerak. Guvohni so`roq qilish, ekspertiza tayinlash va dalillarni to`plashga qaratilgan boshqa turdagi harakatlar jinoyat protsessida ham, fuqarolik protsessida ham qo`lanishini nazarda tutib, bu harakatlarni qaysi organ – sud yoki tergov organlari bajarishiga qarab turlicha nomlash mumkin. So`z bu harakatlarni, shu jumladan tanish uchun ko`rsatishni jinoyat protsessida qo`llanishi haqida borar ekan, uni tergov harakati deb atash lozim. Amaliyotda shaxslar yoxud buyumlar aks ettirilgan videotasmani guvoh va jabrlanuvchiga namoyish qilib, ularni tanib olish taklif etiladi. Bu albatta zarur va samarali tadbir, lekin uni protsessual jihatdan tanib olish uchun ko`rsatish tarzida emas, tezkor-qidiruv uslubi sifatida qaralishi kerak. Chunki bu holda bir-birlariga o`xshash bir qancha obyektlar ko`rsatilmaydi, xolislar ishtirok etmaydi, hatto uni tergovchi yoki surishtiruvchi bo`lmagan xodimlar o`tkazishi mumkin. Tanib olish uchun ko`rsatilishi mumkin bo`lgan obyektlar asosan quyidagilardan iborat: a)odam; b)turli buyumlar; v)murda. Odam, jismoniy va ruhiy alomatlari, voyaga yetganligi, ish mazmunidan manfaatdorligi, protsessda tutgan o`rni va boshqa shunga o`xshash xususiyatlaridan qat`i nazar, tanish uchun ko`rsatilishi mumkin. Ovoz, nutq, yurishi va shu kabi xususiyatlar bo`yicha tanib olish uchun ko`rsatilganda tanilishiga tegishli obyekt odamning o`zi bo`ladi. Odamni kiyimi bo`yicha tanib olish ham amaliyotda uchrab turadi. Lekin bunday hollarda odam tanilganiga to`la ishonch hosil qilish

qiyin. Shu sababli odam tanilgan obyekt hisoblanmay, uning kiyimi va bezaklarini tanilgan deb bilish xatoga yo`l qo`yishning oldini oladi. Tanib olish uchun ko`rsatiladigan daliliy ashyolar jinoyatning obyekti, predmeti, jinoyat qilish quroli, ayblanuvchi, jabrlanuvchi va guvohga qarashli narsa yoki hujjat kabilardan iborat bo`ladi. Agar bu narsalar yoki hujjatlar alohida nomerli yoki yozuvli bo`lsa, masalan: velosiped yoki soatdagi zavod qo`ygan nomer, chorva mollarining birka nomeri, biror qimmatbaho buyumdagi “Do`stim Abdullayev Ismatga 70 yoshga to`lishi munosabati bilan” kabi yozuvlarning o`zi masalani oydinlashtirsa, ularni tanib olish uchun ko`rsatish talab qilinmaydi. Pul va qimmatli qog`ozlar faqat ularda alohida belgilar, yozuvlar yirtilganlik va shu kabilar bo`lgan taqdirdagina tanib olish uchun ko`rsatilishi mumkin. Hujjatlar qo`lyozma, chizmachilik, yozuv dastgohi, yozuvni ko`paytirish apparatlari, bosmaxona, kartografiya kabi usullar bilan tayyorlangan bo`lishi mumkin. Bu hujjatlarning o`zi taniladigan obyekt bo`lishi bilan bir qatorda, ulardagi yozuv ham obyekt bo`lishi mumkin. Hayvonlar va parrandalar ham o`zlaridagi alohida belgilar: turi, yoshi, rangi, katta-kichikligi, tamg`alari asosida tanib olish uchun ko`rsatilishlari mumkin. Jinoyat ishlarida murdani tanib olish uchun ko`rsatish o`lgan shaxsni aniqlash uchun o`tkaziladi. Murda tashqi qiyofasi: alohida belgilari (tabiiy anatomik kamchiliklari, xoli, dog`i, tatiurovkalari, tibbiy jarrohlik izlari va h.k.), asosida tanilishi, ba`zi holatlarda hatto ichki organlaridagi o`zgarishlar, tekkan o`q qoldiqlari, kasalliklar asosida ham

tanib olinishi mumkin. Uni faqat kiyimi bo`yicha tanilsa, kiyimi o`zgartirilgan bo`lishi mumkinligini nazarda tutilishi lozim. Tanib olish uchun ko`rsatiladigan obyektning o`zi tergov vaqtida yoki tergov o`tkazilayotgan joyda mavjud bo`lmasa, uning fotosurati, badiiy rasmi, izlari, bu izlardan olingan nusxalar va murdaning bosh suyagidan foydalanib M.M.Gerasimov usuli bilan ishlangan surati yoki haykali bo`yicha tanib olish uchun ko`rsatish harakati o`tkazilishi mumkin. Fotosuratlar obyektlarning belgilarini yaqqol sezishga imkon beradigan aniq va kamida uch nafar bo`lib, jadval tarzida qog`ozga (kartonga) yelimlangan va nomerlangan holda ko`rsatiladi. Obyektlar tanib olish uchun ko`rsatilishga tayyor holda va ularni tanib olinayotgan vaqtda suratga olinishi yohud videotasmada aks ettirilishi maqsadga muvofiq. Tanib oluvchiga obyektlarni sinchiklab ko`zdan kechirish, ovozini eshitish, harakatini kuzatish, ba`zan narsalarning hidi, ta`mi, mayinligi kabi xususiyatlarini tekshirish uchun imkon berishi lozim. Tanib oluvchiga odatda navbati bilan quyidagi savollar beriladi: Sizga ko`rsatilayotgan shaxslar (buyumlar)dan qaysi birini taniysiz? Agar tanisangiz, ularni ilgari qanday sharoitlarda ko`rgan, eshitgan edingiz? Shu obyektni qanday belgilari yoki xususiyatlari bo`yicha tanidingiz? Sizga ko`rsatilgan boshqa shaxslar (buyumlar)ni ilgari uchratgan emasmisiz?

Tanib olish uchun ko`rsatish jarayoni va natijasi fotosuratga tushirilishi, videotasviri yozib olinishi maqsadga muvofiq. Bu haqda ham bayonnomada aks ettiriladi. Yuqorida nomlangan obyektlar tanuvchiga yakka holda ko`rsatilmay, balki ularga o`xshash bir qancha obyektlar orasida ko`rsatiladi. Aks holda tanish uchun ko`rsatish natijalari yetarli darajada ishonarli bo`lmaydi. Lekin ba`zi mualliflar obyektlarni yakka holda ko`rsatilishini ma`qullaydilar. V.Gromovning fikricha, obyektni unga o`xshash obyektlar orasida ko`rsatish faqat tanuvchi so`roqda “uni mingtani orasida ham taniyman” deb ko`rsatuv bergan holdagina mumkin, odatdagicha hollarda esa, obyekt yakka holda ko`rsatilishi kerak. Hozirgi zamon psixologiyasi aniqlashi bo`yicha odam bir yo`la 3 dan 6 gacha har xil obyektni taqqoslab kuzata oladi. Binobarin tanish uchun ko`rsatiladigan obyektlar soni shu miqdordan oshmasligi lozim. Tanilishi kerak bo`lgan bir qancha alohida-alohida obyektlarni ularga o`xshash obyektlar orasida bir yo`la ko`rsatish mumkin. Masalan, jabrlanuvchiga uning uyidan o`g`irlangan buyumlar birdaniga ko`rsatilishi mumkin, lekin ularni orasida boshqa buyumlar ham bo`lishi lozim. Tanib olish uchun bir yo`la ko`rsatilgan gumon ostidagi shaxslar o`zaro til biriktirishlari ehtimoldan xoli emas. Tanuvchi unga bir yo`la ko`rsatilayotgan gumon ostidagi shaxslar ichidan bir jinoyatchini tanib, ikkinchi jinoyatchini biror sababdan taniy olmagan hollarni ko`z oldimizga keltiraylik. Bunday hollarda tanilmay qolgan jinoyatchi o`z sherigini “qutqarish” maqsadida, tanib olish uchun ko`rsatish natijalariga

qarshi soxta dalillar to`plashi va tergovni chalg`itishga urinishi mumkin. Shu sababdan gumon ostidagi bir qancha shaxsni ko`rsatish lozim bo`lib qolgan hollarda, har bir gumon ostidagi shaxs alohida-alohida, unga o`xshash shaxslar orasida ko`rsatilishi shart. 2 Tanib olish uchun ko`rsatishga tayyorgarlik ko`rish Tanib olish uchun ko`rsatishga yaxshi tayyorgarlik ko`rish ko`p jihatdan uning muvaffaqiyatini belgilaydi. Ayni paytda bu tergov harakatiga tayyorgarlik ko`rishdan oldin uni o`tkazishga zarurat bor- yo`qligini qat`iy anglab olish kerak. Bu savolga jinoyat ishini va operativ xarakterdagi materiallarni o`rganish natijasida javob olish mumkin. Bu tergov harakatini o`tkazish zarurligi to`g`risidagi masalani hal qilish uchun quyidagilarni amalga oshirish kerak: a) dastlab tanilayotgan shaxsni so`roq qilish; b) tanib olish uchun ko`rsatiladigan obyekt bilan bir xildagi o`xshash obyektlarni tanlab olish; v) mazkur tergov harakatini o`tkazishning vaqti va sharoitini belgilash; g) xolislarni belgilash. Tanish uchun aybdor qamoqda ushlab turilgan shaxs bo`lsa, ko`rsatilayotganda operativ xodimni oldindan tayyorlab qo`yilishi lozim. U jinoyatchini muhofaza etish va uning xatti-harakatlarini kuzatib turishni ta`minlaydi.

Fotoapparat va videokamera ko`rsatilayotgan obyektlarni tasvirga olish uchun tayyorlab qo`yilishi maqsadga muvofiqdir. Fotosuratlar bo`yicha tanib olish uchun ko`rsatiladigan hollarda oldindan taniluvchi kuzatilgan davrga yaqin bo`lgan fotosuratlarni tayyorlab qo`yish darkor. Tayyorgarlik ko`rish jarayonida tanib olish uchun ko`rsatish ishtirokchilarining huquq va majburiyatlari haqida ham to`xtalib o`tish lozim. Tanuvchi shaxs jinoyat protsessida o`zining tutgan o`rniga qarab, guvoh, jabrlanuvchi, gumon ostidagi shaxs, ayblanuvchi (sudlanuvchi) bo`ladi va tegishlicha bu subyektlar protsessual huquq va majburiyatlarga ega. Tanuvchi, guvoh va jabrlanuvchi ataylab yolg`on ko`rsatuv bergani va ko`rsatuv berishdan bosh tortgani uchun qonunga ko`ra jinoiy javobgardir. Agar tanuvchi voyaga yetmagan bo`lsa, tanib olish uchun ko`rsatish uning ota-onasi (agar bu ishga xalal bermasa) yoki pedagog ishtirokida o`tkaziladi. Ular taniladigan obyektlarning biror xususiyatlarini boshqa narsalardagi xususiyatlarga o`xshashligini bildirishlari, masalan, “katta- kichikligi, shakli yoki rangi xuddi shunday edi” deb aytishlari mumkin. Har holda o`z ko`rsatuvlarini ravshanroq bayon etilishiga qaratilgan tanuvchining talablari qanoatlantirilishi kerak. Shuni alohida qayd qilish kerakki, tanuvchi faqat shaxsan o`zining xotirasi bo`yicha obyektni tanishi kerak ekanligi va boshqalarning ko`rsatuviga qarab ish tutishi mumkin emasligi haqida ogohlantirilishi zarur. Tanib olish uchun ko`rsatiladigan shaxs ham jinoyat protsessida tutgan o`rniga qarab guvoh, jabrlanuvchi, gumon qilinuvchi va

ayblanuvchi (sudlanuvchi) bo`lishi mumkin va shu protsessual subyektlarning huquq va majburiyatlariga ega bo`ladi. Tanib olish uchun ko`rsatilayotgan shaxslar guvoh va jabrlanuvchi bo`lgan taqdirda ham ular tanib olish uchun ko`rsatish vaqtida atayin yolg`on ko`rsatuv berishi va ko`rsatuv berishdan bosh tortishi uchun jinoiy javobgarlik haqida ogohlantiriladi. Tanib olish uchun ko`rsatilayotgan gumon ostiga olingan shaxs va ayblanuvchi o`zi bilan birga ko`rsatilayotgan shaxslar qatorida joyini o`zi tanlashga haqli. Tanuvchi dinamik holda (yurib ketayotganda, gapirayotganda yoki boshqa biror harakatni bajarayotganda) ko`rsatilishi kerak bo`lgan hollarda, taniluvchi bunday harakatlarni bajarishi haqida tergovchining talablariga bo`ysunadi. Bunday harakatlarni taniluvchi qasddan noto`g`ri bajarishi yoki odatdagi yurishi va ovozini o`zgartirishi hollarining oldini olish zarur. Dinamik holda ko`rsatilayotganda biror harakatni bajarish haqida tergovchining talabalari tanish uchun ko`rsatilayotgan shaxslarning hayoti, sog`lig`i, obro`siga, uning mulkiy va boshqa qonuniy manfaatlariga zid bo`lmasligi shart. Ayblanuvchi yoki gumon ostiga olingan shaxs bilan bir qatorda ko`rsatiluvchilar ko`pchilik hollarda xolislar kabi rol o`ynaydilar. Ular ham xuddi xolislardek ishdan biror manfaatdor bo`lmasliklari shart. Bunday shaxslar va xolislarga, ular tanib olish uchun ko`rsatishga qatnashish uchun chaqirilganlari hamon, qanday maqsadda chaqirilganliklari, qanday harakat o`tkazilishi hamda ular qanday huquq va majburiyatlarga ega ekanliklari haqida tushuntirilishi kerak. Ularga

kelgusida sud majlisida so`ralishlari mumkinligi e`lon qilinib, tanib olish uchun o`tkazish jarayonini diqqat bilan kuzatishlari zarurligi eslatiladi. Tanuvchi, taniluvchi va u bilan birga ko`rsatilgan shaxslar, shuningdek, xolislar tanib olish uchun ko`rsatish harakatlarini noto`g`ri o`tganligi haqida arz qilishga va bu arzlarini bayonnomaga kiritishni talab qilishga haqli. Tanish uchun ko`rsatishda qatnashgan guvoh, jabrlanuvchi, mutaxassis va xolislar, shu jumladan gumon ostiga olingan shaxs va u bilan birga ko`rsatilgan shaxslar o`zlarining tergovda va sudda qatnashish uchun qilgan sarflarini qoplatilishini talab qila oladi. Prokuror bu tergov harakatini to`g`ri o`tkazilishi ustidan nazorat olib boradi va shu maqsadlarda uni o`zi o`tkazishi yoki qatnashishi mumkin. Voyaga yetmagan yoki jismoniy va ruhiy kamchiliklari sababli o`zini himoya qilish huquqini amalga oshirishga qiynaladigan shaxslarning ishlari bo`yicha ayblanuvchining yoki gumon ostidagi shaxsning himoyachisi bu tergov harakati bajarilishi vaqtida ishtirok etishga haqli. Ayblanuvchi va gumon ostidagi shaxs kabi himoyachi ham tanish uchun ko`rsatishga ishtirok etuvchilarga savol berish huquqiga ega. Lekin zarur bo`lgan hollarda uning bu savolini tergovchi taqiqlashga haqli. Tergovchi tanib olish uchun ko`rsatishda ishtirok etuvchilarning ko`rsatilib o`tilgan huquqlarini ularga tushuntirish bilan chegaralanmay, bu huquqlardan foydalanishlarini amalda ta`minlashga majbur. 3.Tanib olish uchun ko`rsatish tartibi va taktik usullari

Barcha tergov harakatlari kabi tanib olish uchun ko`rsatishda ham tayyorgarlik talab qilinadi. Dastlab tanib oluvchidan tanilishi lozim bo`lgan obyekt va uning belgilari to`g`risida ma`lumotlarni bilib, tahlil etish, zarur bo`lsa uni qayta so`roq qilish maqsadga muvofiq. So`roqda imkon boricha obyektning belgilari batafsil aniqlanishi kerak. Tanib olish uchun shaxs ko`rsatiladigan bo`lsa, uning belgilarini kriminalistikada odamning tashqi qiyofasini so`z bilan ifodalash qoidalariga rioya qilib, izchillik bilan birin-ketin so`rab bilish, maxsus suratlar yordamida shakli, joylashishi kabilarni aniq tasvirlash maqsadga muvofiq. a) Tirik shaxslarni tanib olish uchun ko`rsatish tartibi JPK 125 va 127-moddalari talablaridan kelib chiqqan holda, shuningdek, obyekt qaysi belgilariga muvofiq tanilishi mumkinligiga bog`liq holda belgilanadi. Tanib oluvchi ko`rsatish lahzasigacha taniluvchini ham, ular orasida ko`rsatiladigan shaxslarni ham ko`rmagan bo`lishi kerak. Shuning uchun tergovchi kabinetdan tanib olish uchun ko`rsatiladigan boshqa joyda to`plangan xolislarni, taniluvchi va boshqa fuqarolarni birin-ketin o`z xonasiga taklif etadi, agarda u guvoh yoki jabrlanuvchi bo`lsa, qasddan ko`rsatuv berishdan bo`yin tovlaganligi va yolg`on ko`rsatuv berganligi uchun javobgarlik to`g`risida ogohlantiradi. b) murdani tanib olish uchun ko`rsatish. Murdaning shaxsini aniqlash yuzasidan eng samarali tergov harakatlaridan biri uni tanib olish uchun ko`rsatishdir. Qoidaga ko`ra murdani tanib oluvchining e`tiborini chetga jalb qilmaslik uchun va salbiy ta`sir ko`rsatmasligi uchun boshqa murdalar yo`q joyda ko`rsatish lozim. Tanib oluvchi sifatida ilgari fuqaroning yo`qolganligi to`g`risida

xabar bergan shaxslarga ko`rsatiladi. Ular yo`qolgan kishining belgilari haqida dastlab so`roq kilinadi. Murdani tanib olish uchun ko`rsatishda tanib oluvchi uni qaysi belgilariga muvofiq taniganligini batafsil ko`rsatuvi va uning so`zlari tanib olish uchun ko`rsatish bayonnomasida qayd etilishi lozim. Murdani tanib olish uchun ko`rsatish u topilgan joyda yoki o`likxonalarda amalga oshirilishi lozim. Topilgan murda yuzi ifloslangan bo`lsa, tanib olish uchun ko`rsatishdan oldin uni yuvib, hayotiy holiga birmuncha yaqinlashtirish lozim. O`likxona binosida tergovchi yoki operativ xodim o`likxona ma`muriyatiga murdani va uning kiyimlarini sud meditsina tadqiqotidan so`ng saqlab turish to`g`risida ko`rsatma beradi. Bunday hollarda, ya`ni murdaning yuzi va qiyofasi jarohatlanishi natijasida o`zgarib ketgan bo`lsa, meditsina mutaxassisiga uni o`z qiyofasiga keltirish, hayotlik chog`idagi ko`rinishiga yaqinlashtirish yuzasidan topshiriq beriladi. Zarur hollarda murdaning holati o`zgartirilishi, uning qo`llarini to`g`rilash, boshini rostlash mumkin. Tanilmagan murdani fuqarolarga ko`rsatib, marhumni kim tanishini aniqlash lozim bo`ladi. Unda tergovchi yoki operativ xodim va xolislarning ishtiroki ham majburiydir. Murdani fotosuratlariga ko`ra tanib olish maqsadida ko`rsatish uchun belgilarini tasvirlovchi surat, shuningdek, alohida belgilari joylashgan gavda qismlarining fotosuratlari olinishi kerak. Ishning alohida holatlariga bog`liq holda murdaning fotosuratlari boshqa suratlar qatorida yoki yakka tartibda ko`rsatilishi mumkin.

Bo`laklarga ajratilgan murdaning ayrim qismlari umumiy qoidalariga ko`ra ko`rsatiladi. Murdani tanib olish boshqa har qanday tanib olish singari boshqa dalillar bilan ham tasdiqlanishi darkor. v) narsa-buyumlarni tanib olish uchun ko`rsatish Narsa-buyumlarni tanib olish uchun ko`rsatishning protsessual tartibi JPK 128-moddasida ko`zda tutilgan. Tanib olish obyektlari bo`lgan predmetlar nihoyatda xilma-xildir. Ularga turli buyumlar, jumladan, o`g`irlangan qurol, poraga berilgan buyumlar va boshqalar kiradi. Mazkur narsa-buyumlar ko`zdan kechirilishi paytida aniqlanib surishtiruv va tergov organlari ixtiyoriga berilgan bo`lishi mumkin. Tanilayotgan narsa-buyum boshqa shu turdagi narsa-buyumlar orasiga qo`yilib, xolislar ishtirokida tanib oluvchiga ko`rsatiladi. Tanilgan hollarda undan narsa-buyumni qaysi umumiy va xususiy belgilariga ko`ra tanilganligini aniqlash lozim. g) hayvonlarni tanib olish uchun ko`rsatish. Hayvonlarni tanib olish uchun ko`rsatishdan oldin tanuvchidan so`roq paytida masalan, uy hayvonining turi, jinsi, yoshi, laqabini aytish va rangini tasvirlab berish so`raladi. Bunda shu ta`riflarni yaxshi tushunadigan kishilar ham ishtirok etishadi. Hayvonlar o`zlariga o`xshash turdagi hayvonlar orasida ko`rsatiladi. Shaxsga poda orasida joylashgan qoramolni tanish uchun ko`rsatish ham mumkin. Lekin, masalan, sigir, ot, it kabilarni ikki-uch unga o`xshash jonivorlar orasida ko`rsatish qulaydir. Tanib oluvchiga hayvonning tanasi, juni, shoxi, tuyog`ini ko`zdan kechirishga imkoniyat berish lozim. Bunda hayvonning egasiga munosabatini diqqat bilan kuzatish tavsiya etiladi. Tanilgandan so`ng veterinariya ekspertizasi o`tkazilishi mumkin. Bunda

hayvonning nasli, yoshi va boshqa ba`zi belgilari yanada aniqroq belgilanadi. 4.Tanib olish uchun ko`rsatishni rasmiylashtirish To`g`ri tuzilgan bayonnoma dalil sifatida surishtiruv va dastlabki tergov bosqichlarida, ishni birinchi instansiya sudida ko`rishda, hatto ikkinchi instansiya sudida, ishdagi holatlarni sinchiklab tekshirishda xizmat qiladi. Bayonnomani tuzishda xatoga yo`l qo`yish keyinchalik turli chalkashliklarga, anglashilmovchiliklarga sabab bo`ladi. Tanib olish uchun ko`rsatish bayonnomasi so`roq bayonnomasiga qisman o`xshaydi. Tanuvchining so`zi ham xuddi so`roq qilinuvchining ko`rsatuvlari kabi yoziladi. Tanib olish uchun ko`rsatish vaqtida tarjimon yoki kar va soqovlarning ishoralariga tushunuvchi shaxs taklif etilsa, ular to`g`risida bayonnomaga tegishli yozuv kiritilishi va ularni qasddan noto`g`ri tarjima qilganliklari holda jinoiy javobgarlikka tortilishi haqida ogohlantirilgani qayd qilinishi zarur. Ba`zilar tanib olish uchun ko`rsatish bayonnomasining o`ziga xos tomonlarini hisobga olmay, uni so`roq bayonnomasi bilan rasmiylashtiradi. Vaholanki, bu holda tergov harakatining qanday vaziyatda o`tganligi, uning natijasida qanday dalillarga erishilganligi tasvirlanmay qoladi. Tanib olish uchun ko`rsatish bayonnomasi bir qancha talablarga javob berishi kerak. Bayonnoma odatda uch qismdan iborat, uning kirish qismida kim, qachon, qanday sharoitda ushbu tergov harakatini o`tkazgani, kimlar ishtirok etgani, ularning huquq va majburiyatlari tushuntirilgani, kimga, qanday obyektlar tanib olish uchun ko`rsatilgani,

obyektlarning tashqi ko`rinishi, belgilari, agar shaxslar ko`rsatilgan bo`lsa, ularning yoshi, millati, ko`zga tashlanadigan belgilari, qaddu- qomat, oriq-semizligi, sochi, kiyimlari batafsil ifodalanadi. Bayonnomaning asosiy qismida tanib oluvchiga berilgan savollar va uning javoblari imkon boricha so`zma-so`z aks ettiriladi. Odatda tanib oluvchiga berilgan savollar va javoblar aniq yozilganidan tashqari tanuvchi va tanilgan shaxslarning xatti-harakatlari, bir-birlari bilan munosabatlari ham bayonnomada aks ettiriladi. Agar obyektlar fotosurat yordamida tanish uchun ko`rsatilgan bo`lsa, suratlar jadval tarzida qog`ozga yopishtirilib, cheti muhrlanadi. Suratlar raqamlangan va boshqa hech qanday belgilar qo`yilmagan holda bo`lishi shart. Umuman tanib olish uchun ko`rsatish bayonnomasiga shu tergov harakatini o`tkazishda foydalanilgan buyumlar yoki ularning suratlari ilova qilinmog`i lozim.

Adabiyotlar ro`yxati: 1. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat Kodeksi. T.; 2004 y. 2. 5. U.Qayimov. Sud buxgalteriyasi ekspertizasi. T.; 1993 y. 3. 6. B.Xoshimov. Buxgalteriya hisobi nazariyasi. T.; 2004 y. 4. 7. Sotvoldiyev A., Itkin Y. Zamonaviy buxgalteriya hisobi. - T.: 2002y. 5. 8. Bakayev A.S., Shneydman L.Z. Uchetnaya politika predpriyatiya. - M.: Buxgalterskiy uchet, 1994 y. 6. 9. Itkin Y.M., Gadoyev E.F. Buxgalterskiy uchet v usloviyax rinochnoy ekonomiki Uzbekistana (1,2 tom). - T.: 2000 y. 7. 10. Babayev YU A. Teoriya buxgalterskogo ucheta. - M.: YUNITI, 2000 y.

O'xshashlar

Haq evaziga xizmat ko`rsatish

Tadbirkorlik faoliyati sohasida yuridik xizmat ko`rsatish

So'roq o'tkazish taktikasi

Mahkumlarning moddiy-maishiy ta`minoti va ularga tibbiy xizmat ko`rsatish

Kriminalistik taktikaning umumiy qoidalari