Sudlarda jinoyat ishlarini ko`rib chiqishda prokuror vakolatlari - Huquqshunoslik - Referatlar

Sudlarda jinoyat ishlarini ko`rib chiqishda prokuror vakolatlari

Yuklangan vaqt:

21.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

146.5 KB

Ko'chirib olish

Sudlarda jinoyat ishlarini ko`rib chiqishda prokuror vakolatlari Reja: 1. Sudlarda ishlarning ko`rib chiqishda prokuror vakolatlarini belgilovchi umumiy qoidalar. 2. Sudlarda jinoyat ishlarini ko`rib chiqishda prokurorning ishtiroki. 3. Sudlarda jinoyat ishlarini ko`rishda prokuror vakolatlari. 4. Ishlarni sudga oshirish bosqichida prokuror vakolatlari. 5. Ishlarni sudda ko`rish bosqichida prokuror vakolatlari. 6. Birinchi instansiya sudida jinoyat ishlarini ko`rilishida prokuror ishtiroki. 7. Apellyatsiya va kassatsiya tartibida ish yuritishda prokuror ishtiroki. 8. Nazorat tartibida ish yuritishda prokuror ishtiroki .

Sudlarda ishlarning ko`rib chiqishda prokuror vakolatlarini belgilovchi umumiy qoidalar. Birinchi instansiya sudlarida jinoyat ishlarini ko`rilishida prokuror ishtirokining asosiy maqsadi - ish bo`yicha haqiqatni aniqlash, sodir etilgan jinoyat uchun jazoni muqarrarligini ta’minlash, aybsiz shaxslarni javobgarlikdan ozod qilish va adolat o`rnatishdir. Buning uchun o`z navbatida “Huquq tartibot organlarining o`zlari qonunlarga so`zsiz rioya qilishlari lozim”. Birinchi instansiya sudlarida jinoyat ishlarini ko`rilishida ishtirok etayotgan prokurorning butun faoliyati qonun va boshqa huquqiy hujjatlar bilan tartibga solingan bo`lishi kerak. Sudlarda jinoyat ishlarini ko`rilishida prokuror ishtirokini ta’minlash, O`zbekiston Respublikasining Prokuratura to`g`risidagi qonuni (yangi tahriri), O`zbekiston Respublikasi Jinoyat Protsessual Kodeksi hamda O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurorining 2004 yil 23 aprel kungi 12 son buyrug`i bilan tasdiqlangan “Sudlarda jinoyat ishlarini ko`rilishida prokuror vakolatini ta’minlash boshqarmasi to`g`risidagi Nizom” va 2004 yil 11 may kungi 21 sonli buyrug`i bilan amalga oshiriladi. Ushbu normativ hujjatlar mazmunida sudlarda ishtirok etayotgan prokurorlarning fuqarolarning huquq va erkinliklarini muhofaza qilish kafolati sifatida ishtirok etishi hamda har qanday holda qonunni ustuvorligini, qonuninng oldida barchani barobarligi, qonunning hukmronligini ta’minlashga xizmat qilish tamoyillari mustahkamlangandir. Sudda ishtirok etadigan prokurordan yuqori kasbiy malakadan tashqari, yuqori huquqiy ongni mavjudligi, qonunni hurmat qilish, har qanday qonunbuzilish hollariga nisbatan murosasizlik, o`z ishonchiga nisbatan qat’iyatlik va buning uchun kurashish salohiyati, har qanday g`ayriqonuniy tashqi ta’sirlarga berilmaslik va ularga qarshi kurasha olish, o`zi-o`zining harakatlariga tanqidiy qaray olish, haqiqatni aniqlash uchun butun aql-zakovatini ishga sola olish, sudlanuvchiga nisbatan bir tomonlama munosabatda bo`lmaslik, ilgaridan sudlanuvchini aybdorligiga ishonib qolmaslik, insonparvarlik, insonning qadr-

qimmatini hurmat qilish, me’yor hissiyoti, kamtarlik, o`zini boshqalardan yuqori qo`yishdan holi bo`lish kabi fazilatlarga ega bo`lishi kerak. Sudlarda jinoyat ishlarini ko`rilishida davlat ayblovi subyektlari doirasi Bosh prokurorning buyrug`i bilan belgilab berilgan. Aniq bir jinoyat ishi bo`yicha davlat ayblovchisi sifatida ma’lum bir prokurorni ishtirok etishiga yo`l qo`yish mumkinligi va imkoniyati bunga faktik va yuridik zamin yaratilgan bo`lsagina amalga oshirilishi mumkin. Faktik zamin - avvalambor, prokurorning tergov va sud muhokamasidagi shart-sharoitlarni, shunga tegishli qonunchilik talablarini, amaliyotni hamda shu boradagi o`ziga xos hususiyatlarni yaxshi bilishi va o`zlashtirganligi, yuqori kasbiy malakani egallaganligida ifodalanadi. Faqat shundagina prokuror muhokama qilinayotgan ish materiallarini chuqur o`rganishi va sudga haqiqatni aniqlashida ko`maklashishi mumkin. Prokurorni sudda muzokara qilishining faktik imkoniyatini muhim elementi bu- sudlanuvchini aybdorligi haqida ichki ishonchni mavjudligidir. Buningsiz prokuror davlat ayblovchisi sifatida talab darajasida o`ziga yuklatilgan protsessual majburiyatlarni bajara olmaydi. Yuridik zamin umumiy va maxsus qismlardan iborat: Umumiy zamini -prokuror vakolatini amalga oshiruvchi shaxslarni tayinlash to`g`risidagi huquqiy normalarda (O`zbekiston Respublikasi Prokuraturasi to`g`risidagi Qonun, Kadrlarni tanlash va tayinlash to`g`risidagi Nizom, O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurorining kadrlarni tanlash va tayinlash to`g`risidagi buyrug`i, Sudlar to`g`risidagi Qonun, O`zbekiston Respublikasi JPK) o`z aksini topadi. Ushbu huquqiy normalarga rioya qilish (Oliy yuridik ma’lumotni mavjudligi, O`zbekiston Respublikasi fuqarosi bo`lishligi, jismonan sog`lomligi) haqiqatda prokurorlarni sudlarda jinoyat ishlarini ko`rilishida davlat ayblovchisi sifatida ishtirok etishiga imkoniyat yaratadi. Maxsus zamini -ma’lum bir prokurorni aniq bir jinoyat ishi bo`yicha davlat aylovchisi sifatida ishtirok etishiga monelik qiladigan holatlarni- to`sqinlikni mavjud emasligida ifodalanadi. To`sqinliklar(monelik qiladigan holatlar) turlicha

bo`lishi mumkin, masalan, bevosita yoki bilvosita ishning natijasidan prokurorni shaxsiy manfaatdorligi ishni obyektiv ko`rishga halaqit beradi. Bu to`sqinliklarni bartaraf qilish uchun esa qonunchilikda rad etish ( otvod berish) instituti amal qiladi. Rad etilgan prokurorni ishni ko`rishda ishtirok etishi O`zbekiston Respublikasi JPKning 22- moddasi talablarini “Sud hukmi” to`g`risidagi O`zbekiston Respublikasi Oliy Sudi Plenumining Qarori hamda O`zbekiston Respublikasi JPKning sud hukmi oldiga qo`ygan( JPKning 455-moddasi” hukm- qonuniy, asosli va adolatli bo`lishi shart”) talablarini qo`pol ravishda buzilishiga olib keladi. Bu esa, o`z-o`zidan jinoyat ishi bo`yicha chiqarigu3lgan hukmni yuqori turuvchi sud tomonidan bekor qilinishiga asos hisoblanadi. Sudlarda jinoyat ishlari ko`rilishida prokuror ishtirokining samaradorligi va ta’sirchanligini oshirish to`g`risida 2004 yil 11 may 21-son buyruqda qayd etilishicha, O`zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasining sudlarda jinoyat ishlari ko`rilishida prokuror vakolatini ta’minlash boshqarmasi, Qoraqalpog`iston Respublikasi, viloyatlar, Toshkent shahar, O`zbekiston Respublikasi Transport, Harbiy, shahar, tuman prokurorlari va ularga tenglashtirilgan prokurorlarning 6u sohadagi asosiy vazifasi sudlarda jinoyat ishlari ko`rilishida prokuror vakolatini malakali ta’minlash orqali fuqarolarning, korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning huquqlari hamda qonuniy manfaatlarini himoya qilishdan iborat. Shu maqsadda prokurorlar qonun hujjatlarida belgilangan vakolatlaridan to`la va samarali foydalanib, shaxsning sha’ni va qadr qimmatini hurmat qilish, taraflarning tortishuvi, aybsizlik prezumpsiyasi, sudyalarning mustaqilligi va ularning faqat qonunga bo`ysunishi hamda jinoyat protsessining boshqa prinsiplariga qat’iy amal qilgan holda fuqarolarning O`zbekiston Respublikasi Kontitutsiyasi va qonunlarida mustahkamlangan shaxsiy, siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy huquq va erkinliklari, jamiyat va davlatning qonun bilan qo`riqlanadigan manfaatlarini himoya qilinishini ta’minlaydilar. O`zbekiston Respublikasining Jinoyat-protsessual kodeksida nazarda tutilgan quyidagi ishlar sudlarda ko`rilishida prokuror ishtiroki majburiydir: тиббий йўсиндаги мажбурлов чораларини қўллаш;

yarashuv to`g`risidagi ishlar; hukmni ijro etish bilan bog`liq masalalarning muhokamasida; sud prokurorning ishtirokini zarur deb topgan hollarda; apellyatsiya, kassatsiya va nazorat instansiyalarida ko`rilayotgan ishlar. Shuningdek:  og`ir va o`ta og`ir turdagi jinoyatlar;  voyaga yetmaganlar tomonidan sodir etilgan jinoyatlar;  amnistiya aktini qo`llash bilan bog`liq jinoyat ishlari sudda ko`rilishida prokuror ishtiroki qat’iy ta’minlanishi shart.  Og`ir va o`ta og`ir jinoyatlar bo`yicha ishlar prokurorga ayblov xulosasi bilan kelgan vaqtdan boshlab davlat ayblovchisini tayinlash choralari ko`rilishi kerak.  Davlat ayblovchisi sifatida tajribali, jinoyat va jinoyat-protsessual qonunchilik sohasida yetarli bilimga ega, notiqlik mahoratini egallagan xodimlarni tayinlanadi. O`ta og`ir turdagi. jinoyat ishlarining sudda ko`rilishida prokuratura ish o`rganuvchilarining davlat ayblovini quvvatlashiga yo`l qo`yilmaydi. Sud muhokamasiga prokurorlar puxta tayyorgarlik ko`rib, surishtiruv va dastlabki tergovning har tomonlama to`liq va xolisona olib borilganligini o`rganishlari lozim. Sud majlisi jarayonida alohida e’tibor sudlanuvchining himoya huquqi hamda qonunda belgilangan boshqa huquqlarining ta’minlanishiga qaratilib, sud muhokamasi qoidalari va munozara madaniyatiga amal qilib, dalil- isbotlarni tekshirish va ularga baho berishda faol qatnashsinlar, ish bo`yicha qonun va ish hujjatlariga asoslangan fikr berib, qonuniy va adolatli qaror qabul qilinishini ta’minlashlari shart. Yarashuv to`g`risidagi ishlarning ko`rilishida prokuror yarashuvning ixtiyoriyligi va uning sabablari, jabrlanuvchiga nisbatan tazyiq o`tkazilmaganligi va boshqa masalalarni sinchkovlik bilan tekpshrshshshi orqali qonuniy ajrim chiqarilishiga ko`maklashsin.

Prokurorning muzokarasida sudlanuvchining aybliligi, uning jinoiy harakatlarini tavsiflash, jazo turini va me’yorini tayinlash bilan birgalikda, jinoyat natijasida yetkazilgan zararning o`rnini qoplash, qo`shimcha jazo tayinlash, shuningdek, jinoyatning sabablari va uning sodir etilipshga imkon bergan shart- sharoitlarni bartaraf etish maqsadida xususiy ajrim chiqarish to`g`risida fikrlar berishlari kerak. Sud muhokamasiga ayniqsa mansabdor shaxslar tomonidan sodir etilgan qonunbuzilishlar yuzasidan xususiy ajrimlar chiqarish hamda ularni muayyan huquqdan mahrum qilish masalasi qo`yilishi talab etishlari kerak. Davlat ayblovini quvvatlayotgan prokurorlar tergov va suddagi ma’lumotlar sudlanuvchining aybsizligidan dalolat beradi degan ishonchga kelsalar, ayblovdan voz kechish to`g`risidagi qonun talablariga so`zsiz amal qilishlari lozim. Davlat ayblovchisining fikri sudga yozma taqdim etilishi majburiyligi haqidagi qonun talablari og`ishmay bajarilishi ta’minlanishi kerak (O`z.Res.JPKning 450-457 moddalari talablari asosida). Noqonuniy, asossiz va adolatsiz hukm hamda ajrimlarga prokurorlar tomonidan apellyatsiya,kassatsiya, xususiy protest keltirish choralari ko`rilishi shart. Prokuror protestlari ishdagi mavjud hujjatlar, dalillar, qonun normalari bilan asoslantirilgan bo`lishi lozim. Prokuror ishtirokisiz ko`rilgan ishlar bo`yicha sud qarorlarining qonuniyligi apellyatsiya- muddatida o`rganib borilishi, protest keltirishga asos bo`lmagan taqdirda xulosa tuzilib, prokuror tomonidan tasdiqlanishi lozim. Apellyatsiya protesti keltirilmagan noqonuniy sud qarorlariga qonunda belgilangan tartibda viloyat prokurorlari va ularga tenglashtirilgan prokurorlar tomonidan kassatsiya protestlari keltirilishi kerak. Apellyatsiya, kassatsiya instansiyalarining noqonuniy ajrimlariga nazorat tartibida protest keltirilipsh, bunday protest keltirish prokurorning vakolatiga kirmaydigan hollarda esa yuqori turuvchi prokurorga asoslantirilgan taqdimnoma kiritilishi ta’minlanishi zarur. Fuqarolarning sud orqali himoyalanish kafolatlari jiddiy tarzda kuchaytirildi, ushbu kafolatdan foydalanish imkoniyatlarini yanada kengaytirishni ta’minlash bo`yicha katta ko`lamdagi chora-tadbirlar amlga

oshirildi. Aynan ushbu davrda kassatsiya instansiyasi isloh qilinib, sud ishlarini qayta ko`rishning appelyatsiya tartibi joriy etilgani ham muhim yangilik bo`ldi. Mazkur o`zgarishlarga muvofiq endilikda appelyatsiya instansiyasi ishni yangidan ko`rib chiqishga yubormasdan, uni o`zi to`la hajmda ko`rib chiqishi mumkin. Bugungi kunda fuqarolar qonuniy kuchga kirgan birinchi instansiya sud qaroridan norozi bo`lgan taqdirda, o`z huquq va qonuniy manfaatlarini kassatsiya instansiyasida, o`z advokati ishtirokida bevosita himoya qilish imkoniga ega bo`lishdi. Sudlarning nazorat bosqichlarida ishlar ko`rilishida viloyat prokurorlari va ularga tenglashtirilgan prokurorlar shaxsan ishtirok etishlari talab etiladi. Apellyatsiya, kassatsiya yoki nazorat instansiyalarida qatnashadigan prokuror ishlarni to`liq o`rganib, protest va shikoyat vajlarining asosliligi, sud qarorlarining qonuniyligi va adolatliligi yuzasidan asoslantirilgan fikr berishlari lozim. Sud qarorlari yuzasidan fuqarolardan kelib tushgan ariza va shikoyatlarning qonunda belgilangan muddatda, ishlar to`liq o`rganilgan holda qonuniy hal qilinishi ta’minlanishi kerak. Jinoyat ishlarini o`rganish natijasiga ko`ra sud qarori asosli deb topilgan taqdirda xulosa tuzilib, protest keltirish vakolatiga ega bo`lgan prokurorlar yoki ularning o`rinbosarlari tomonidan tasdiqlanishi, ariza muallifiga esa asoslantirilgan javob berilishi lozim. Sud qarorlari ijrosini to`xtatib turish huqqi prokuratura vakolatlari doirasidan chiqarildi. Sudlarda jinoyat ishlarini ko`rib chiqishda prokurorning ishtiroki . O`zbekiston Respublikasi Jinoyat protsessual kodeksining 409-moddasida sud muhokamasida prokurorning ishtirok etish asoslari belgilab berilgan. Unda ko`rsatilishicha, «Prokuror birinchi instansiya sudlarida jinoyatlarga doir ishlarni ko`rishda ishtirok etib, davlat ayblovini quvvatlaydi, dalillarni tekshirishda ishtirok etadi, sudlanuvchilarga, jabrlanuvchilar, guvohlar, ekspertlar va sudga taklif

etilgan boshqa shaxslarga savollar beradi. Jinoyat kodeksining normalarini qo`llash, sudlanuvchining harakatlarini tavsiflash, unga jazo to`rini va me’yorini tayinlash to`g`risida hamda sud hal etishi lozim bo`lgan boshqa masalalar yuzasidan o`z fikrini bayon qiladi, jinoyatning sabablari va uning sodir etilishiga imkon bergan shart-sharoitlar haqida hamda ularni bartaraf etishga qaratilgan choralar hususida o`z fikrini bildiradi». O`zbekiston Respublikasining 2001 yil 29 avgust kuni qabul qilinib, 27 oktabr kuni matbuotda e’lon qilinib, kuchga kirgan va hozirda amalda bo`lgan Prokuratura to`g`risidagi qonunining (yangi tahriri) 33-moddasida sudlarda jinoyat ishlarini ko`rilishida prokuror ishtirok etishi shart qilib qo`yilgan.Unda ko`rsatilishicha, « Fuqarolar, korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning huquqlari hamda qonuniy manfaatlari sud yo`li bilan samarali himoya qilinishini ta’minlash maqsadida barcha instansiya sudlarida ishlar ko`rilayotganda prokuror qonunda belgilangan tartibda ishtirok etadi. Prokuror sudlarda jinoyat ishlari ko`rilayotganda davlat ayblovini quvvatlaydi. Prokuror sudda dalillarni tekshirishda ishtirok etadi, qonunning qo`llanishi hususida o`z fikrini bildiradi. Ishlar sudlarda ko`rilayotganda ishtirok etayotgan prokurorning vakolatlari protsessual qonunlar bilan belgilanadi. Prokuror sud protsessining boshqa ishtirokchilari bilan teng huquqlardan foydalanib, sudyalarning mustaqilligi hamda protsessual qonun hujjatlari normalariga qat’iy rioya etish prinsipiga amal qilishi shart ». Sudlarda jinoyat ishlarini ko`rishda prokuror vakolatlari. Jinoyat protsessual qonunchiligi va Prokuratura to`g`risidagi qonun talablaridan kelib chiqib, sudlarda jinoyat ishlarini ko`rilishida prokurorlar quyidagi vakolatlarga egadirlar: -Sud muhokamasiga tayyorgarlik qismida jinoyat ishlari bo`yicha sud tomonidan qabul qilingan qarorlarni qonuniyligini ko`rib chiqadi;

-Sudda jinoyat ishini ko`rilishida qatnashar ekan, davlat ayblovchisi sifatida ishtirok etadi; -Sud muhokamasi mobaynida paydo bo`ladigan masalalar yuzasidan o`z hulosasini beradi; -Davlat va jamiyat manfaatlarini muhofaza qilish, fuqarolarning huquq va qonuniy manfaatlarini qonuniy himoya qilish talab qilingan hollarda da’vo arizalari bilan sudga murojaat qiladi va ularni sudda quvvatlaydi; -g`ayriqonuniy va asossiz sud hukmlari, ajrimlari va qarorlariga nisbatan protest kiritadi; -Protestlar va shikoyatlar asosida apellyatsiya, kassatsiya va nazorat instansiya sudlarida jinoyat ishlarini ko`rilishida hulosalar beradi; -Sudlarni hukmlari, ajrimlari va qarorlarini o`z vaqtida va qonuniy ravishda ijro etilishini tekshiradi; -Sudlarni hukmlari, ajrimlari va qarorlarini o`z vaqtida va qonuniy ravishda ijro etilishini nazorat qiladi; Zarur hollarda, sud hukmlari, ajrimlari va qarorlarini qonun bilan belgilangan tartibda nazorat tartibida qayta ko`rib chiqilishi uchun hamda yangi ochilgan holatlarda jinoyat ishi bo`yicha tergov harakatlarini tiklash uchun kerakli choralarni ko`radi. Jinoyat ishlarini barcha instansiyalarda sudlar tomonidan ko`rilishi mobaynida yo`l qo`yilgan hatolarni prokurorlar tomonidan turli uslublar bilan aniqlanishi mumkin: -Prokuror ishtirokisiz ko`rilgan jinoyat ishlari bo`yicha chiqarilgan hukmlarni qonuniyligi va asoslanganligini qonun bilan belgilangan 10 kunlik apellyatsiya muddatida ko`rib, tekshirib chiqish; -Prokurorlar tomonidan apellyatsiya, kassatsiya va nazorat instansiya sudlarida jinoyat ishlarini ko`rilishida ishtirok etish; -Hukmlarni ijroga qaratilishini qonuniyligini va ijroga qaratish muddatiga qanday amal qilinayotganligini tekshirish hamda hukmlarni ijro etishda ishtirok

etishning umumiy tartib va qoidalari bo`yicha qonun talablarini bajarilayotganligini tekshirish; -Jinoyat ishlari yuzasidan yoxud alohida bir toifa jinoyat ishlari yuzasidan ma’lum bir vaqt oralig`i bo`yicha sud amaliyotini umumlashtirish. Sudlarda jinoyat ishlarini ko`rilishida yo`l qo`yilgan hatolarni bartaraf qilishga yordam beradigan huquqiy normativ aktlarga quyidagilar kiradi: Ariza, iltimosnoma, hulosa, protest, taqdimnoma . Prokurorning jinoyat ishi bo`yicha sud muhokamasi mobaynida beradigan fikri har qanday holatda quyidagicha bo`lishi kerak: Obyektiv va isbotlangan . Prokuror hulosasiga asos bo`lgan yakuniy fikrlar faqatgina haqiqatni aks ettirishi, hech qanday o`zboshimchalik bilan qonunni talqin qilmasligi, ishni haqikiy holatlarini o`zgartirilishiga umuman yo`l qo`ymasligi lozim. Prokuror hulosa qilishiga asos bo`lgan, mantiqan hech qanday e’tirozsiz yakuniy fikrni shakllanishiga xizmat qilgan ishonarli motivlardan foydalanilgan bo`lishi shart. Har tomonlama va to`la. Prokurorning hulosasi hamma vaqt ham bir yoqlama fikrni ifodalaydigan hulosadan iborat bo`lmasligi lozim. Har bir jinoyat ishi bo`yicha uning fikri faqatgina «qo`shilaman yoki qo`shilmayman» bilan chegaralanib qolmasdan, jinoyat ishini har tomonlama va to`la ravishda ochib beradiganbarcha holatlarni o`zida aks ettirgan bo`lishi, ish bo`yicha aybni yengillashtiruvchi va og`irlashtiruvchi holatlarni barchasi e’tiborga olinganligi, paydo bo`ladigan masalalar yuzasidan prokurorning tutgan o`rni atroflicha ish holatlariga holisona baho berish bilan kuzatilishi lozim. Yuridik asoslantirilgan bo`lishi, ya’ni, moddiy va protsessual huquq normalariga qaratilgan bo`lishi, qaysi moddiy va protsessual huquq normalariga tegishliligini o`zida aks ettirgan bo`lishi kerak Agarda, jinoyat ishi bo`yicha jinoiy qilmishga yuridik baho berish lozim bo`lib qolsa, hamda murakkab huquqiy masalalarni hal etish zarurati tug`ilib qolganda, sud amaliyotiga murojaat qilinishi, Oliy Sud Plenumining shu jinoyat ishida ko`rilayotgan jinoyatlar toifalari bo`yicha qabul qilgan qarorlari bilan asoslantirilgan bo`lishi shart. Aniq belgilangan bo`lishi, ya’ni, prokuror hal

qilinayotgan masala yuzasidan o`zining aniq belgilangan o`rnini bilib olishi kerak Shu masala bo`yicha o`zining fikrini aniq bayon qilishi, ya’ni, masalani yo ijobiy hal qilish yoki salbiy hal qilish haqidagi boshqacha qilib aytganda, masala bo`yicha kiritilgan iltimosnomani yo qondirish yoki rad etish haqidagi aniq fikrini bildirishi lozim. Ushbu ikki fikrdan tashqari, o`rtahol bo`lgan, alternativ fikrni bildirishi mumkin emas. Prokuror fikri yo u tomonli yoki bu tomonli bo`lishi kerak. Sud muhokamasi quyidagi bir necha qismlardan iboratdir: Sud muhokamasining tayyorlov qismi, sud tergovi, taraflar muzokarasi, taraflar luqmasi, sudlanuvchining oxirgi so`zi, hukm chiqarish. Ishlarni sudga oshirish bosqichida prokuror vakolatlari. Sudlanuvchini jinoyat sodir qilishda ayblashga asos bo`lgan dalillarni tekshirishdan avval, sud tomonlar ishtirokida qator protsessual harakatlarini bajarishi lozim. Bu protsessual harakatlarning maqsadi jinoyat ishi bo`yicha barcha holatlarni to`la, har tomonlama, holisona va obyektiv tarzda ko`rib chiqish uchun shart-sharoitlarni yaratish, aybdorlik masalasini va jazo masalasini hal qilayotganda to`g`ri va adolatli qaror qabul qilish uchun zamin yaratishdan iborat. Umuman olganda, sud muhokamasigacha olib boriladigan jinoiy ish yurituv faoliyati - dastlabki tergov faoliyati- mazmuni va mohiyati bo`yicha ham sud tergoviga tayyorgarlik hisoblanadi. Birok, sud muhokamasiga tayyorgarlik qismi birmuncha tor va aniq vazifalarni bajarishga muljallangandir: qaysiki, dalillarni mazmunini bevosita tekshirishga qaratilgan sud jarayonining qismi bo`lib, unda to`plangan jinoyat ishi materiallari bo`yicha sudda hozir bo`lgan shaxslar ishtirokida sud tergovini boshlashlik va sudlanuvchiga e’lon qilingan aybni qonuniyligi va asosliligini tekshirish uchun sudda qatnashadigan tomonlarning yakuniy tayyorgarligi amalga oshiriladi. Sud muhokamasiga tayyorgarlik

qismining o`ziga xos hususiyatlaridan kelib chiqib, sudda ishtirok etadigan prokuror o`ziga yuklatilgan vazifa xarakterini o`zgartirmagan holda faoliyat ko`rsatadi. Prokuror ushbu holatda davlat ayblovchisi sifatida ishtirok etadi, sud muhokamasining ushbu qismida uning protsessual vazifasi - ayblovdan iboratdir. U sudga ko`rib chiqish uchun yuborilgan jinoyat ishi bo`yicha tuzilgan ayblov hulosasida qayd qilingan sudlanuvchini aybi haqidagi o`zining hulosasini quvvatlaydi. Lekin sud muhokamasiga tayyorgarlik qismida dalillarni ishonchliligi hali tekshirilmaydi, prokurorning ayblov vazifasi shunday harakatlardan iborat bo`ladiki, sud muhokamasining keyingi jabhalarida sud ochiq oydin davlat ayblovchisining hulosalari va keltirgan dalillarini rad etib bo`lmasligi va ishonchliligiga to`la ishonch xosil qiladi. Xuddi shu maqsaddagina prokuror davlat ayblovchisi sifatida jinoyat ishini sudda ko`rilishiga va sud tomonidan ishni har tomonlama o`rganib chiqishiga halakit beradigan to`siklarni o`z vaqtida bartaraf qilinishidan manfaatdordir. Aynan shu maqsadda prokuror oldinda bo`lib o`tadigan tekshirishga imkon qadar sodir etilgan jinoyat bo`yicha ayblovni tasdiqlovchi tusmollar hamda aybni isbotlamaydigan, rad etadigan tusmollarni ko`rsatuvchi faktik holatlarni to`liq doirasini jalb qilishga harakat qiladi. Prokuror sud muhokamasiga tayyorgarlik qismida, bevosita ayblov vazifasini amalga oshirmay, kelgusida sud muhokamasi davrida ayblovni quvvatlash uchun lozim bo`lgan harakatlarni bajaradi, degan fikrni bayon qilinganida bir necha savollar ochiq qoladi, birinchidan, sud muhokamasiga tayyorgarlik qismida prokuror aynan qanday protsessual vazifani amalga oshiradi degan savol ochiq qoladi, ikkinchidan ayblovni quvvatlashni tashqi, ko`zga tashlanib turadigan vazifalarini o`zigagina e’tibor berib, ayblovni ichki mohiyati xususida, prokurorning 1- instansiya sudidagi faoliyatining ichki mazmunini chukur yoritilmaydi. Bu savollarga javob topish uchun esa sudning sud muhokamasidagi protsessual harakatlari nimalardan iborat ekanligiga murojaat qilish lozim bo`ladi. Birinchidan, sud muhokamasini ochiq deb e’lon qilinganidan so`ng, sudning majburiyatini nima tashkil etadi- O`zbekiston Respublikasi JPK ning 429-

moddasiga asosan, taraflarni va ularning vakillarini, shuningdek, tarjimon, guvohlar, ekspertlar va mutaxassislarni sudga kelgan kelmaganliklarini aniqlaydi. Prokurorning sudga kelmaganligi aniqlanganda O`zbekiston Respublikasi JPK ning 412-moddasiga asosan, sud jinoyat ishini muhokama qilishni boshqa vaqtga qoldirish masalasini hal qiladi. Agarda, avvaldan aniqlangan sudda qatnashadigan prokuror sud majlisiga kelmay qolsa va ishni keyinga qoldirishni imkoniyati yo`q bo`lsa, sud muhokamasi boshlanmasdan avval, boshqa prokurorni ishda qatnashishini ta’minlash masalasini hal qiladi. Amaldagi qonunchiliklarimiz talabiga ko`ra barcha jinoyat ishlari bo`yicha prokurorning ishtirok etishi shartdir. Xususan olganda, O`zbekiston Respublikasining Prokuratura to`g`risidagi qonunini 33- moddasi Sudlarda ishlarni ko`rishda prokurorni ishtiroki deb nomlanib, unda qayd etilishicha “ Fuqarolarning, korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning huquqlari hamda qonuniy manfaatlari sud yo`li bilan samarali himoya qilinishini ta’minlash maqsadida barcha instansiya sudlarida ishlar ko`rilayotganda prokuror qonunda belgilangan tartibda ishtirok etadi”. Bayon qilinganlardan tushunarliki, albatta, prokuror har bir jinoyat ishi bo`yicha qatnashishi majburiydir. Yana shuni qayd etish lozimki, O`zbekiston Respublikasi Jinoyat protsessual kodeksining 409- moddasi talablariga ko`ra ham birinchi instansiya sudi tomonidan jinoyat ishlarini ko`rilishida albatta, prokuror ishtirok etishi shartdir. Shuning uchun ham O`zbekiston Respublikasi Jinoyat protsessual kodeksining 412- moddasini birinchi qismida “ Prokuror sud majlisiga kelmay qolgan taqdirda jinoyat ishini muhokama qilish keyinga qoldiriladi” deyilgan qat’iy qonun talabi o`rnatilgan. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat protsessual kodeksining 11-bo`limi ya’ni, 48- bobidan 54-bobiga qadar birinchi instansiya sudida ish yuritish tartibini o`zida mujassamlashtirgan bo`lib, shu boblarda aks ettirilgan qonun talablari ichida prokuror ishtirokisiz jinoyat ishini birinchi instansiya sudida ko`rish mumkinligi haqida tushuncha mavjud emasdir. Demak, birinchi instansiya sudlarida jinoyat ishlarini prokuror ishtirokisiz ko`rish mumkin emas.

Qonun tomonidan birinchi instansiya sudlarida jinoyat ishlarini ko`rishda prokurorning ishtiroki shart deb hisoblangan ekan, ishni prokuror ishtirokisiz davom ettirish mumkin emas. Bu holda prokurorni sud muhokamasiga yetib kelmaganligining sababidan qat’iy nazar, ishni sud muhokamasida ko`rish qoldiriladi. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat Protsessual Kodeksining 412- moddasiga asosan, ishga yangidan jalb qilingan prokurorga jinoyat ishi bilan tanishib chiqib, sud muhokamasida ishtirok etishi uchun tayyorgarlik ko`rishga sud tomonidan yetarli, zarur bo`lgan vaqtni ajratib berilishi shart. Sababsiz sudda hozir bo`lmagan ayblovchi haqida sud yuqori turuvchi prokurorga tegishli chora ko`rish haqida ma’lum qilishi mumkin. Ayblovchisi ishtirokida ko`rilishi boshlangan jinoyat ishi bo`yicha sud muhokamasini uning ishtirokisiz tamomlab bo`lmaydi. Bu qoida istisno nimaligini bilmaydi, jumladan, sudlanuvchi himoyachidan voz kechgan takdirda ham, prokurorni ishda ishtirok etishdan chetlab bo`lmaydi. Agarda, prokuror ishtirokida ko`rishni boshlangan ish biron sabab bilan keyinroqqa ko`rish uchun qoldirilgan bo`lsa, bu ishni davom ettirish ham prokuror ishtirokida amalga oshirilishi shart. Prokuror o`zining jinoyat ishini ko`rishga tayyorgarlik munosabati bilan paydo bo`ladigan barcha savollarga hulosalari, nuqtai nazarini bayon qiladi. Ushbu savollarning ichida 1-darajali ahamiyatni kasb etadigani, sud tarkibini qonuniyligini aniqlash hisoblanadi. Agarda sudyalarning birontasini ko`rilayotgan jinoyat ishiga munosabati bilan qonun talablariga javob bermasa, unda ushbu sud tarkibi tomonidan qabul qilingan barcha sud qarorlari qonuniy va asoslangan hisoblanmaydi va albatta bekor qilinishi shart hisoblanadi. (O`zbekiston Respublikasi JPK ning 484 moddasini 3 bandi va 487- moddasini 2- qismi 1- bandi). Butun qilingan ish natijalarini yo`qka chiqarilmasligini oldini olish uchun sud muhokamasiga tayyorgarlik qismida prokuror va sud taraflarning, ayniqsa sudlanuvchining to`liq sud tarkibiga, alohida sudyaga yoki alohida sudyalarga e’tirozlarini batafsil o`rganib chiqishlari va e’tirozga nisbatan prokuror o`z fikrini bildirishi, sud o`z ajrimida munosabatini bildirishi kerak Agarda, prokurorning o`zi

biron-bir sudyani ishda ishtirok etishiga mone’lik qiladigan holatlarni aniqlasa, u shu sudyaga nisbatan rad etishi va shu sudyani sud muhokamasida qatnashmasligiga erishishi shart. (O`zbekiston Respublikasi JPK ning 80, 431- moddalari). Sud muhokamasiga tayyorlov qismi faqatgina sud tarkibini va tomonlarni qonuniyligini tekshirishni o`zi bilan bog`liq bo`lgan masalalarni, hal qilish bilan cheklanib qolmay, tomonlarni huquq va manfaatlarini muhofaza qilishga qaratilgan, sud muhokamasining kelgusi bosqichlarini muvofaqqiyatli davom ettirish uchun zamin bo`lib xizmat qiladigan boshqa masalalarni ham albatta hal qilinishini o`z ichiga oladi. Ushbu holatlarni aniqlash vazifasi sud majlisida raislik etuvchiga yuklatilgandir. O`z o`rnida prokuror ham ushbu vazifani bajarishga ko`maklashishdan holi emasdir. Sud muhokamasining muvaffaqiyati ko`pincha, prokurorning ushbu muhokamaga tayyorgarlik darajasidan kelib chikadi. Prokurorning sud muhokamasi mobaynida haqiqatni aniqlashga nisbatan bo`lgan qat’iyligi, talabchanligi va kasbiy mahoratini yuqori darajada ekanligi, o`zining qonunga asoslangan, jinoyat ishi materiallaridan kelib chikadigan fikrini to`g`riligini qonun yo`li bilan ko`rsatib bera olishi, o`zining fikriga protsessning boshqa ishtirokchilarini ham ishontira olishi faqatgina jinoyat ishi materiallari bilan juda ham yaxshi tanishib chiqqan, yuqori tayyorgarlikka ega bo`lgan prokuror tomonidangina amalga oshirilishi mumkin. Yuksak talab darajasida jinoyat ishi materiallarini bilish - barcha davlat ayblovini quvvatlayotgan prokurorlar oldiga qo`yiladigan talabdir. Shuning uchun jinoyat ishi materiallarini o`rganish shunday tashkil etilishi lozimki, jinoyat ishi bo`yicha davlat ayblovini quvvatlayotgan prokuror jinoyat ishini faqatgina asosiy protsessual hujjatlarini o`zi bilangina tanishib chiqmasdan, balki, qolgan barcha jinoyat ishi bo`yicha to`plangan materiallar bilan ham bemalol tanishib chiqishi va lozim bo`lsa, har bir material bo`yicha o`z mulohazasini bera olishi va materialga nisbatan tegishli baho bera olishi lozim . Sud muhokamasigacha jinoyat ishi bilan tanishib chiqayotgan prokuror o`ziga dastlabki tergov mobaynida sudlanuvchini aybini tasdiqlaydigan yoki oqlaydigan yoxud shubha ostiga oladigan ko`rsatuvlarni, dalillar majmuasini tegishincha qayd qilib olishi va sud tergovi mobaynida ushbu

ko`rsatuvlarni, dalillarni bir-biriga solishtirib, taqqoslab ko`rishi va unga qonuniy baho berishi lozimdir. Amaliyotda sud muhokamasiga tayyorgarlik jarayonida ushbu uslubdan keng foydalaniladi. Aynan shu tayyorgarlik prokurorni sud tergovi mobaynida faol qatnashishiga hamda o`zining muzokara nutqini tuzishiga katta yordam beradi. Sud muhokamasiga yaxshi tayyorlangan va barcha tegishli ma’lumotlarni egallab olgan prokurorgina sud protsessi mobaynida paydo bo`lgan barcha savollarga javob beradi va paydo bo`lgan barcha muammolar hususida sudga o`zining qonuniy fikrini bildira oladi. Ish materiallarini yaxshi o`rganmaslik esa ayblovni quvvatlashni sifatini pasaytirib yuboradi, bu esa, o`z o`rnida sud protsessi yakuniga salbiy ta’sir ko`rsatadi. Sud muhokamasiga tayyorgarlikka ayblovchi sifatida qatnashuvchi prokurorning individualligi, shaxsiy fazilatlari, hususan olganda hotirasi, tahlil qilish, mantiqiy fikrlash va prognozlash salohiyati katta ta’sir qiladi . Jinoyat ishi materiallarini davlat ayblovchisi o`rganib chiqar ekan quyidagilarni tahlil qiladi:  Har bir jinoyat ishi bo`yicha isbotlash predmeti va doirasini;  Jinoyat sodir etgan shaxsni fosh qiluvchi dalillarni;  Ayblovga qarshi bo`lgan, ayblovni isbotlamaydigan dalillarni;  Sudlanuvchini shaxsini tavsiflovchi holatlarni;  Jinoyat ishi bo`yicha huquqiy-normativ materiallarni va shu toifa jinoyat ishlari bo`yicha sud amaliyotini. Sud muhokamasiga tayyorgarlik qismida qandaydir ma’noda tomonlarning tutadigan o`rni aniqlab olinadi. Davlat ayblovchisi protsess ishtirokchilarining huquqlari tushuntirilayaptimi, ularning huquqlari ta’minlanayaptimi kuzatib turadi. Mabodo, qonunbuzilish hollariga yo`l qo`yilsa, sudning e’tiborini shu qonunbuzilish holatiga qaratadi va aynan shu holatlarni o`z vaqtida bartaraf qilinishi natijasida sud tomonidan odilona hukm chiqarilishiga zamin yaratiladi. Masalan, sudlanuvchini himoyaga bo`lgan huquqini tegishli tartibda

ta’minlamaslik, sudlanuvchi tomonidan ayblov hulosasini nusxasini o`z vaqtida olmaganligi hukmni bekor qilinishiga olib kelishi mumkin. Sud muhokamasiga tayyorgarlik qismini muhim tomoni shundan iboratki, aynan shu bosqichda ariza va iltimosnomalarni hal qilinadi. Sudda raislik etuvchi iltimosnomalar bo`yicha ayblovchining ham fikrini so`raydi. Agarda, dastlabki tergov tomonidan hatolarga yo`l qo`yilgan bo`lsa, jinoyat ishi bilan tanishib chiqqan prokuror, jinoyat protsessining xuddi shu bosqichida aniqlangan hatolarni bartaraf qilish uchun qo`shimcha dalillarni talab qilishni so`rab sudga iltimosnoma bilan murojaat qilishi mumkin. Bundan tashqari, davlat ayblovchisi sudga boshqa protsess ishtirokchilari tomonidan qilingan iltimosnomalar bo`yicha ham o`zining fikrini bayon qiladi. Ayblovni quvvatlayotgan prokuror sudga dalillarni o`rganishni shunday ilmiy asoslantirilgan tartibini taklif qilishi kerakki, ish bo`yicha dastlabki tergov tomonidan aniqlanmay qolgan barcha holatlar aniqlanishi, jinoyat ishi sud tomonidan holisona, to`la, har tomonlama va obyektiv ravishda ko`rib chiqilishi lozim. Ishlarni sudda ko`rish bosqichida prokuror vakolatlari. Prokurorlar jinoyat sodir qilgan shaxslarni omma tomonidan qoralanishiga erishish uchun, sud muhokamasi hamma vaqt ham tarbiyalovchi rolni bajarishligi uchun sud minbaridan foydalanadilar. Sud minbari – o`ziga xos minbar hisoblanadi. Prokuror sudda ayblovni quvvatlash uchun yuksak kasbiy salohiyatga ega bo`lishi, butun kasbiy mahorati bilan tayyorgarlik ko`rgan bo`lishi kerak. Prokuror ayblovchi tariqasida darhol o`z-o`zidan shakllanib qolmaydi. Ushbu vazifani bajarishi uchun qonunlarni o`zini o`zlashtirib olinganligini o`zi yetarli emas, ritorika asoslarini, notiqlik san’ati uslub va shakllarini egallagan bo`lishi, keng dunyoqarashga ega bo`lishi hamda yetarli darajada hayotiy tajribaga ham ega bo`lishi talab qilinadi.

Ayniqsa, birinchi instansiya sudlarida jinoyat ishlarini oshkora ko`rilishida sud protsessida sudlanuvchi, sudlanuvchining barcha qarindoshlari, jabrlanuvchi va uning tarafdorlari, guvohlar, ekspertlar, tarjimonlar, holislar va hoqazo ochiq sud majlisiga kirib o`tirgan fuqarolar bevosita sud majlisida ishtirok etib o`tiradilar va sud muhokamasi yakuniga nisbatan ham katta qiziqish bilan qaraydilar. Sud tomonidan sudlanuvchiga nibatan jazo chorasi belgilanishidan avval prokuror ushbu jinoyatning ijtimoiy havflilik darajasini, jamiyat uchun, fuqarolar uchun sodir etilgan jinoyat tufayli yetkazilgan zararning hususiyatlari va miqdorini, ushbu jinoyatning kelib chiqish shart-sharoitlari va uning kelib chiqishiga yordam bergan sabablarni, shu sabablarni bartaraf qilingan-qilinmaganligi, bartaraf qilish uchun hamda kelgusida shu kabi jinoyatlar sodir etilmasligi uchun qanday chora va tadbirlar belgilanishi lozimligini, sudlanuvchini aybi qaysi dalillarga ko`ra o`z isbotini topayotganligini, sudlanuvchini ayni holatda sodir etilgan jinoyatga nisbatan munosabatini, sodir etilgan jinoyatda sudlanuvchini harakatlarini og`irlashtiruvchi va yengillashtiruvchi holatlari nimalardan iborat ekanligini, sodir etilgan jinoyatga nisbatan qonun tomonidan qanday jazolar belgilanishi mumkinligini, sudlanuvchi qanday jazoga sazovorligi, uning sodir etgan jinoyatiga qanday jazo muvofiqligi, bevosita ushbu sudlanuvchiga nisbatan jazoning qaysi turi, qancha miqdorda belgilanishi hamda jazoni o`tash turi qanday bo`lishligi haqidagi o`zining fikrini bildiradi. Sud tomonidan sudlanuvchiga jazo tayinlanishi jarayonini barcha protsess ishtirokchilari sudlanuvchiga davlat tomonidan berilayotgan jazo yoxud sodir qilgan jinoyati uchun davlat tomonidan qasd olinishi deb tushunmasliklari, balki qonunda belgilangan normani buzganligi uchun qonun tomonidan o`rnatilgan jazoga sazovor ekanligini va shu jazoni qonun tomonidan belgilanayotganligini tushunishliklari hamda odil sudlov shu uslubda amalga oshirilishida prokuror qonun vakili sifatida sudga ko`maklashayotganligini tushunib yetishlari lozim. Chunki, sudlanuvchiga nisbatan jazo tayinlanganida davlatga nisbatan nafrat hissi emas, qonunni jinoiy qilmish orqali buzgan shaxsga nisbatan qilgan ishiga loyiq jazo tayinlanligiga shubha qoldirmaydigan hissiyotni paydo qilinishi kerak

Shu yerda bir narsani misol qilib o`tib ketish mumkin, ya’ni, 220 volt yoki undan yuqori kuchlanishli elektr tokini inson xayoti uchun xavfli ekanligi hamma uchun ma’lum, agarda kimdir shu tok bilan muomala qilish qoidalarini buzsa, tegishli xavfsizlik qoidalariga amal qilmasa va natijada elektr toki urib tan jaroxati olishi yoinki xayotidan ham mahrum bo`ladigan bo`lsa, hech kimda elektr tokiga nisbatan nafrat hissi yoxud elektr tokini ayblash hissiyoti paydo bo`lmaydi. Barcha biladiki, elektr toki bilan o`ynashib bo`lmaydi. Elektr toki uchun har qanday shaxs kim bo`lishidan qat’iy nazar baribir hisoblanadi. Kimki elektr toki bilan muomala qilish qoidasini buzsa, o`rnatilgan xavfsizlik qoidalariga amal qilmasa, albatta elektr toki urishi va natijada u shaxs tan jaroxati olishi yoxud o`lishi mumkin. Bunday holda albatta, hech kimda elektr tokiga nisbatan e’tiroz bo`lmaydi, yuqorida ta’kidlaganimizdek, hech kimda elektr tokiga nisbatan nafrat hissi yoxud elektr tokini ayblash hissiyoti paydo bo`lmaydi. Endi, nima uchun jamiyatda o`rnatilgan qonun talablarini shaxslar tomonidan bilaturib, qasddan buzilsa, jinoyat qonunchiligida belgilangan jinoyat deb topiladigan jinoiy qilmishlarni sodir etilsa, uning uchun qonunda belgilangan jinoiy jazo tayinlanganida jinoyat sodir etgan shaxsning o`zida va uning qarindoshlarida davlatga nisbatan, umuman olganda qonunga nisbatan e’tirozi bo`lishi kerak? Unda bunday e’tiroz hissiyotini paydo qilmaslik va qonunga nisbatan hurmat bilan yondoshish hissini uyg`otishlik jinoyat ishi bo`yicha ayblovni quvvatlayotgan prokurorning kasbiy mahorati va notiqlik san’atiga bog`liqdir. Prokuror qonun oldida barcha barobarligi, tengligi, qonun tomonidan bir shaxsga nisbatan ikkinchisiga hech qanday imtiyoz berilmaganligini, sodir qilingan jinoyat uchun jazoni muqarrarligini, hech bir shaxs asossiz ravishda sud tomonidan aybdor deb topilmasligini, har qanday shaxsni aybi oshkora ravishda sud tomonidan sud majlisida ko`rib chiqilib, odil sudlov tomonidan hal qilinishligini, uning vazifasi odil sudlovga ko`maklashish ekanligini, tushuntirib yetkaza bilishi zarur. Shubxasiz, sud muhokamasining og`irlik markazi ishning haqiqiy holatlarini tekshirishni amalga oshiradigan sud tergovi hisobiga to`g`ri keladi. Sud muhokamasining aynan ushbu bosqichida ayblov uchun asos bo`lgan dalillarni

batafsil tekshirilishiga yo`l qo`yiladi hamda sudlanuvchiga unga qilinayotgan ayblov bo`yicha o`zini himoya qilish uchun o`z vajlarini keltirishni keng imkoniyati yaratiladi. Sud muhokamasining ushbu qismida sudlanuvchichni, guvohlarni, ekspertlarni so`roq qilish, ashyoviy dalillarni tekshirish, sudlanuvchini shaxsini tavsiflovchi ma’lumotlarni aniqlab tekshiriladi. Sud tergovini to`la va to`g`ri o`tkazish qonuniy va asoslangan hukm chiqarishga kafolat bo`lib xizmat qiladi. Sud sud muhokamasini o`tkazish uchun jinoyat ishi bo`yicha tayyorlov qismida o`tkazilishi lozim bo`lgan barcha protsessual harakatlarni bajarib bo`lgandan so`ng, jinoiy ish yurituvni davom ettirish uchun hech qanday to`siqlar yo`qligini aniqlaganidan keyin sud muhokamasining asosiy qismi hisoblangan – sud tergoviga o`tadi. Aynan shu yerda barcha to`plangan dalillar tekshiriladi va chiqariladigan hukm uchun zamin yaratiladi. Sud tergovi - yangi protsessual sharoitda dalillarni mustaqil va ijodiy ravishda tekshirish bosqichidir. Bu bosqichda har bir dalil sud tomonidan har tomonlama va batafsil tekshirib chiqilishi kerak. Shuning uchun jinoyat ishi bo`yicha davlat ayblovini quvvatlovchi hamda qonun bilan belgilangan prokurorlik vakolatini ta’minlovchi prokuror dalillarni tekshirishda faol qatnashishi va sud organlarining jinoyat ishi yuzasidan chiqargan har qanday qarorlarini qonuniyligini ta’minlash uchun o`ziga qonun bilan berilgan vakolatlardan to`liq foydalanishi hamda isbotlash protsessi ishtirokchilarining jinoyat protsessual qonunchiligi talablariga qat’iy rioya etishlarini ta’minlash bo`yicha barcha choralarni ko`rishi kerak Prokuror ushbu harakatlari bilan hukmni adolatli va ishonchli bo`lishi , o`zida haqiqatni aks ettirishi uchun shart-sharoitlarni yaratilishini ta’minlaydi. Shunday qilib, sud muhokamasida prokuror ishtirokining hamda sud tergovini protsessual maqsadi sudga ko`rib chiqish uchun taqdim qilingan dastlabki tergov materiallarini o`zinigina o`rganib chiqish emas, sud muhokamasi ishtirokchilari hamda bevosita sudning o`zini tashabbusi bilan to`plangan va taqdim qilingan dalillarni ham tekshirib chiqib, real haqiqatni aniqlash imkoniyatini yaratishdan iboratdir.

Sud tergovi mobaynida quyidagilar aniqlanadi: jinoyat hodisasi; ayblanuvchini jinoyat sodir qilishdagi aybi; aybdorlik darajasi va xarakteriga ta’sir qiluvchi holatlar; jinoyat tufayli yetkazilgan zararning xarakteri va miqdori. Sud hukmining sifati, qonuniyligi, asoslanganligi hamda adolatliligi ko`pincha sud tergovining to`la , har tomonlama va obyektiv ravishda olib borilganligidan kelib chiqadi. Chunki, sud hukmi sud tergovi mobaynida aniqlangan dalillargagina asoslanadi. «Sud hukmi to`g`risida»gi O`zbekiston Respublikasi Oliy Sudi Plenumining 1997 yil 2 maydagi 2- sonli qarorini 4-bandida « Sudlanuvchi tomonidan tergovda yoki sudda aybini bo`yniga olish holati u ish bo`yicha to`plangan hamda sudda tekshirilgan boshqa dalillar bilan holisona tasdiqlangandagina ayblov hukmi chiqarishga asos bo`la oladi. Bu talab ayblov hukmi taxminlarga asoslangan bo`lishi mumkin emasligi va sudlanuvchining aybdorligi sud muhokamasi jarayonida isbotlangan taqdirdagina chiqarilishi lozimligi haqidagi JPKning 463-moddasi mazmunidan kelib chiqadi» deb qo`yilgan. Shuningdek, shu qarorning 3-bandi so`ngida «JPKning 26 va 455- moddalari talabiga binoan hukm faqat sud majlisida tekshirilgan va sud majlisi bayonnomasida o`z aksini topgan dalillarga asoslantirilgan bo`lishi lozim» deb qayd qilib qo`yilgan. Ushbu qaror talablaridan ko`rinib turibdiki, sud tergovi O`zbekiston Respublikasi JPKning 22-moddasi talablari asosida har tomonlama, to`la va obyektiv ravishda amalga oshirilishi lozim. Sud bevosita va shaxsan barcha dalillarni sud muhokamasida tekshirib chiqishi shart. Sud tergovi mobaynida sud jinoyat ishi bo`yicha to`plangan barcha dalillarni tekshirib chiqishi, sudlanuvchilarni, jabrlanuvchilarni, guvohlarni, ekspert va holislarni qaytadan so`roq qilishi, ashyoviy dalillarni ko`zdan kechirishi, tegishli ekspertiza tayinlashi, sud tergovi eksperimentini o`tkazishi va haqazolarni bevosita va qisqa muddatda amalga oshirishi mumkin. Dastlabki tergov mobaynida to`plangan barcha dalillarni sud tergovida to`plangan dalillarga taqqoslab, solishtirib ko`rib, real haqiqatni aniqlab olishi mumkin. Sudning bu faoliyatiga esa, prokuror ko`maklashishi lozim. Hukmlarni asoslanganligi va qonuniyligiga ko`pincha sud tergovi mobaynida prokuror tomonidan haqiqatni aniqlashga faol ko`maklashishi ham sabab bo`ladi .

Birinchi instansiya sudida jinoyat ishlarini ko`rilishida prokuror ishtiroki. “O`zbekiston Respblikasi JPKning 439-moddasiga o`zgartirish kiritish va unga muvofiq birinchi instansya sudida ish bo`yicha ayblov xulosasini o`qib eshittirish majburiyatini faqat prokuror zimmasiga yuklashni nazarda tutadigan norma o`rnatish taklif etiladi. Chunki amaldagi qonunchilikda davlat ayblovchisi, ya’ni prokurorning sud majlisida ayblov xulosasini o`qib eshittirish bo`yicha majburiyati aniq belgilanmagan. Shuning uchun ayblov xulosasi ko`pincha sudyalar tomonidan o`qib eshittiriladi. Bu esa sudning vazifasi va maqsadlariga mos kelmaydi....” (Konsepsiyadan). Ayblanuvchini aybdorligi haqidagi ichki ishonchni bo`lishi 1-instansiya sudida o`zining funksional vazifasini bajarishga kirishadigan prokuror uchun juda ham zarurdir. Aniq protsessual holatlarda prokurorning ushbu aybdorlik masalasiga nisbatan ichki ishonchi o`zgarishi mumkin. Sud muhokamasi mobaynida dalillarni tekshirish jarayonida ayblanuvchchini aybdorligiga nisbatan prokurorning subyektiv munosabati o`zgarishi mumkin. Sudlanuvchini aybdorligiga kattiq ishonch o`rniga, ishonchsizlik, ikkilanish, hatto sudlanuvchini umuman aybsizligi haqida ishonch paydo bo`lishi mumkin. Bunday hollarda, prokuror o`zining dastlabki ayblovini o`zgartirishi yoki to`liq ayblovdan voz kechishi mumkin. Sudda ayblovni quvvatlash uchun kelayotgan prokuror o`zining ayblov nuqtai- nazarini o`zgarmas, qat’iy bo`lishi lozim degan tushunchadan, ya’ni, bundan o`zgacha bo`lishi mumkin emas degan bir yoqlama fikrga ega bo`lmasligi lozim. Sud muhokamasi mobaynida uning sudlanuvchini aybdorligiga nisbatan munosabati, dalillarni sudda tekshirib, o`rganib chiqish borasida o`zgarishi mumkinligi extimolini esdan chiqarmasligi kerak. Qolaversa, sudda yangi ochilgan holatlar bo`lishi mumkinligini, yangi dalillar sudga protsess ishtirokchilari tomonidan taqdim qilinishi mumkinligini va voqea holatlariga bu o`z-o`zidan ta’sir qilishi va dalilga baho berish o`zgacharoq tus olishi mumkinligini nazardan chetda qoldirmasligi lozim. Shunday holatda

prokuror o`zining dastlabki ayblov nuqtai nazarini o`zgartirishi kerak. Umuman olganda prokuror hamma vaqt shunday o`zgarish yuz berishiga tayyor bo`lishi va sud tergovi natijalari bo`yicha ayblovni o`zgartirishi yoki ayblovdan voz kechishi mumkin. Ayblovdan voz kechish- aybsizlik prezumpsiyasi bilan bevosita bog`liqdir. Prokurorning ayblovdan voz kechishi ushbu prinsipning hamda odil sudlov prinsipining tantanasi hisoblanadi. Sudlanuvchini aybi sud muhokamasida o`z tasdig`ini topmasa, jazo tayinlash o`rniga, to`liq reabilitatsiya qilinishini qonuniy ta’minlanishi lozim. Shu aytilganlar, ayblovdan qisman voz kechish holatlariga ham taaluqlidir. Sudda o`z tasdig`ini topmagan ayblovning bir qismi prokuror tomonidan ayblovdan chiqarib tashlanishi va shu qismi bo`yicha suddan reabilitatsiyani talab qilinishi kerak. Ayblovdan voz kechishga asos bo`ladigan ikkita sabab bo`lishi mumkin: Birinchi sabab - sud tergovi shuni ko`rsatadiki, prokuror ayblovni tuzayotganda dalillarni baholashda chalkashlikka yo`l qo`ygan bo`ladi. Dalillarga noto`g`ri talqinda yondoshgan bo`ladi; Ikkinchi sabab - sud tergovi mobaynida yangi holatni ochilishi, dastlabki tergovda o`rganilmagan yangi dalillarni sudga taqdim qilinishi va ayblov bo`yicha faktlarni to`liq o`rganilmaganligi hisoblanadi. Prokuror tomonidan ayblovdan voz kechish sudlanuvchini oqlash lozimligini bildiradi, ya’ni oqlov hukmi chiqarish kerakligini bildiradi. Sud tomonidan oqlov hukmini chiqarishga uch holatda yo`l qo`yiladi: 1. jinoyat hodisasi sodir bo`lmaganligi aniqlansa; 2. sudlanuvchini harakatlarida jinoyat tarkibi bo`lmasa; 3. jinoyat sodir qilishda sudlanuvchini ishtiroki isbotlanmagan bo`lsa. Ayblovdan voz kechish prokurorni asosiy funksiyasidan chetlashtirmaydi, obruyini tushirmaydi, aksincha, qonuniylikni ta’minlash, odil sudlovni amalga oshirishda ko`maklashish, aybsiz shaxslarni g`ayriqonuniy javobgarlikka tortilishini oldini olish kabi vazifalarini bajarishda o`z aksini topadi. Prokuror ayblovning mazmunini o`zgartirish yoki ayblovdan voz kechish sabablari

xususidagi fikrini sudga yozma ravishda taqdim etishi shart. (O`zbekiston Respublikasi JPK ning 409-moddasi). Davlat ayblovchilari faoliyatida dastlabki tergov hujjatlariga tanqidiy baho bermaslik, isbotlanmagan ayblovni sud tergovida aniqlangan holatga zid ravishda quvvatlash hollariga qat’iy chek qo`yishlari, ayblov sudda isbotlanmagan hollarda ayblovni quvvatlashni talab qilishga yo`l qo`ymasliklari lozim. Sudda ishtirok etayotgan va davlat ayblovini quvvatlayotgan prokurorlar notiqlik mahoratiga ega bo`lishlari, sudyalarning mustaqilligi va ularning faqat qonunga bo`ysunish, o`zaro tortishuv tamoyiliga, sud muhokamasi va madaniyati qoidalariga qat’iy rioya qilishlari, dalil-isbotlarni tekshirishda faol ishtirok etib, ishni ko`rishda yuzaga kelgan masalalar bo`yicha asosli hulosalar berishlari, taraflar muzokarasida qatnashib, sudda aniqlangan holat hujjatlariga baho berib, jinoyat sodir qilganlarga murosasiz bo`lib, tergov va suddagi ma’lumotlar aybsizligidan dalolat beradi degan ishonchga kelsalar, ayblovdan voz kechib, o`z faoliyatlari bilan odil sudlovni amalga oshirishga ko`maklashishlari lozim. Bundan tashqari, davlat ayblovchisining fikri sudda yozma taqdim etilishi majburiyligi haqidagi qonun talabiga rioya qilishlari kerak. Prokuror tomonidan ayblovdan voz kechilganida, har qanday holda sudlanuvchini holati yaxshilanadi, chunki, bunday holda, sud prokurorning tutgan o`rnidan kelib chiqib sudlanuvchiga nisbatan oqlov hukmi chiqaradi yoki sodir qilingan jinoyat uchun sud muhokamasida isbotlangan ayblilik darajasiga qarab, jazoni yengillatib hukm chiqaradi. Ayni vaqtda agarda ayblovdan voz kechish prokuror tomonidan hato ravishda qo`llansa jabrlanuvchini sudda himoyalanish huquqini amalga oshirilishi va jinoyat tufayli uning buzilgan huquq va manfaatlarini tiklash masalasida muammo paydo bo`ladi. Shuning uchun bunday hollarda prokurorlardan o`ta yuqori kasbiy mahorat hamda mas’uliyat talab qilinadi. Sud O`zbekiston Respublikasi JPK ning 401-moddasida nazarda tutilgan jinoyat ishini tugatish uchun asoslar mavjud bo`lgandagina jinoyat ishini tugatish haqida qaror qabul qilishi mumkin. YA’ni, JPK ning 83-moddasida hamda 84-

moddasida nazarda tutilgan holatlar mavjud bo`lsagina jinoyat ishini tugatishi mumkin. Bunday asoslar bo`lmasdan turib, ushbu bosqichda prokuror tomonidan ayblovdan voz kechilganida jinoyat ishi tugatilmasdan, jinoyat ishi bo`yicha qo`shimcha tergov harakatlarini olib borish uchun jinoyat ishi prokurorga qaytarib yuboriladi. Bu yerda jabrlanuvchini qonun bilan belgilangan huquq va manfaatlarini qonuniy kafolati mavjuddir. Prokuror ayblovdan voz kechsa, albatta, o`z fikrini asoslab, o`z hulosasini yozma ravishda sudga taqdim etishi kerak Chunki,-birinchidan,prokurorning ayblovdan voz kechishi juda ham ahamiyatli hisoblanadi va jinoyat ishi taqdirini hal qiladi, ish holatiga qarab jinoyat ishi tugatiladi yoki oqlov hukmi chiqariladi; -ikkinchidan, aynan prokurorning ayblovdan voz kechish haqidagi yozma fikrini sud o`zining oqlov hukmiga asos qilib oladi; -uchinchidan, sud prokurorning ayblovdan voz kechish haqidagi yozma fikri bilan jabrlanuvchi va protsessning boshqa ishtirokchilarini tanishtirib chiqishi lozim bo`ladi. Jabrlanuvchi shu asoslar bilan tanishib chiqqandan so`nggina, o`z fikri va e’tirozini bildirishi mumkin. Shuning uchun O`zbekiston Respublikasi JPKning 409-moddasi prokurorning ayblovdan voz kechish sabablari xususidagi fikrini sudga yozma ravishda taqdim etishi shartligi qoidasini mustahkamlab qo`ygan. Shuningdek, O`zbekiston Respublikasi Oliy Sudi Plenumining 1997 yil 2- maydagi 2- sonli qarorining 5-bandida “ Ish bo`yicha hukm ish materiallarida ma’lum bo`lib qolgan barcha kam-ko`stlar to`ldirilgandan keyingina chiqarilishi mumkin. Sudlanuvchining aybdorligi yoki aybsizligi to`g`risidagi sudning hulosalariga zid bo`lgan dalillar hukmda nima uchun ular ishonchsiz deb topilganligi va rad etilganligi sabablari asoslantirilgan holda ko`rsatilishi lozim. Hukmda sudlanuvchining jinoiy harakatlarini fosh qiladigan, oqlaydigan dalillarga asoslanganda, sud ularning mazmunini ochib tashlashi va tegishli baho berishi lozim”; 6-bandida ” Ishda to`plangan dalillarning yetarli emasligi, dalillar

qonunga zid ravishda olinganligi sababli ular dalil sifatida tanilmaganligi yoki qo`yilgan ayblovda sudlanuvchining aybdorligi to`g`risidagi shubhani bartaraf qilishning imkoni yo`qligi haqidagi sudning asoslantirilgan hulosasi oqlov hukmi chiqarish uchun asos bo`ladi”; 12-bandida “E’lon qilingan ayblovning ( ayblov epizodlarining) qismi sudda o`z tasdig`ini topmagan taqdirda, ayblov hukmining tavsif qismida sudlanuvchining e’lon qilingan ayblov qismi bo`yicha oqlanishining sabablari keltiriladi”; 18-bandida “ Sudlar oqlov hukmini chiqarishga olib keluvchi, jinoiy hodisaning yoki jinoyat tarkibining bo`lmasligi, jinoyat sodir etilishiga sudlanuvchi daxldor emasligi to`g`risidagi asoslar ro`yxati Jinoyat protsessual kodeksining 464-moddasida to`liq ko`rsatilganligini e’tiborga olishlari lozim. Oqlov hukmi chiqarilayotganda uning tavsif qismida JPKning 469-moddasiga binoan sudlanuvchiga qo`yilgan ayblovning mohiyati; sud aniqlagan ish holatlari, sudlanuvchining aybsizligi to`g`risidagi sud hulosasini tasdiqlovchi dalillar; sudlanuvchining jinoyat sodir etishda aybi bor deb da’vo qilishga asos bo`lgan dalillarni sud nima uchun ishonchga sazovor emas yoki yetarli emas deb hisoblashi yoki nima uchun jinoiy hodisaning o`zi yuz bermagan yoxud sudlanuvchi sodir etgan qilmishni jinoyat emas deb hisoblashi; fuqaroviy da’voga oid qarorning asoslari bayon qilinadi. Oqlov hukmiga oqlanganning aybdor emasligiga shubha tug`diruvchi iboralarning kiritilishiga yo`l qo`yilmaydi” deb qayd qilingan. Ko`rinib turibdiki, amaldagi qonunlar hamda O`zbekiston Respublikasi Oliy Sudi Plenumining tegishli Qarorlari bilan fuqarolarning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklari kafolatlangan va prokuror tomonidan ularning manfaatlarida ayblovdan voz kechishning qonuniy asoslari yaratilgandir. Prokuror tomonidan esa, ayblovdan voz kechishda aynan yuqorida ko`rsatilgan masalalarga e’tibor berilishi shartdir. Prokurorning ayblovdan voz kechishi prokurorning jinoyat ishlari bo`yicha faqatgina ayblov tomonidan ishtirok etishinigina emas, balkim, O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga asosan

fuqarolarning Konstitutsiya bilan belgilangan huquq va manfaatlarini qonuniy kafolati sifatida ishtirok etishini bildiradi. Jinoyat ishlari bo`yicha sud muzokarasida prokurorning ayblov nutqi. Sud muzokaralarini mazmuni - avvalambor, taraflarning muzokara nutqlaridir. Muzokara nutqlari esa, baxslashayotgan taraflarning protsessual manfaatlarini himoya qilishga yo`naltirilgan xarakterni o`zida mujassamlashtirgan nutqdan iboratdir. Baxslashayotgan taraflarning nutqlarida munozaraning mavjud emasligi taraflar o`rtasida baxsning o`zini yo`qligini bildirmaydi, aksincha tortishuvchilikning tashqi hususiyatlari sud muhokamasi ishtirokchilarining o`zlarini tutishlarini ichki mohiyatini va ularni boshqalarga nisbatan ham o`zlarini tutishlarini hoshiyalaydi, faqatgina bezaklaydi holos. Davlat ayblovchisini nutqida ham qizg`in munozaraning bo`lmasligida oddiygina bir sabab mavjud, u ham bo`lsa, davlat ayblovchisi ayblov nutqini ya’ni, o`zining muzokara so`zini barcha protsess ishtirokchilaridan, shu jumladan himoyachidan ham avval birinchi bo`lib bayon qiladi . Ayblov nutqining quyidagi elementlari shakllangan : 1) jinoyatga ijtimoiy-siyosiy baho berish; 2) ishning haqiqiy holatlarini bayon qilish; 3) dalillarni tahlil qilish va ularga baho berish; 4) qilmishga berilgan yuridik kvalifikatsiyani asoslash; 5) sudlanuvchini shaxsini tavsiflash; 6) aybdorni aybini yengillashtiruvchi va og`irlashtiruvchi holatlarni tahlil qilish va ularga baho berish; 7) jinoyatlarni keltirib chiqarishga yordam bergan sabab va shart-sharoitlarni tahlil qilish va ularni bartaraf qilish chora tadbirlari haqida takliflarni shakllantirish; 8) tayinlanishi lozim bo`lgan jazoga, undirilishi lozim bo`lgan fuqarolik da’vosiga, jinoyat tufayli yetkazilgan moddiy zararni undirishga va shunga o`xshash masalalar yuzasidan o`z taklifini bildirish; 9) xulosa qilish.

Shuningdek, A.Dj. Davletov tomonidan ko`rsatilishicha, albatta har qanday jinoyat ishi xuddi shu ko`rsatilgan tartibda, ayblov nutqini tuzishi shart emas. Ayblov nutqining elementlari xuddi shu tarzda bayon qilinishi lozim emas. Balki jinoyat ishining o`ziga xos xususiyatlariga, jinoyat ishi bo`yicha to`plangan materiallarning tuzilishiga qarab, ayblov nutqining qayd qilingan elementlari joylashishini o`zgarishi, shu elementlarning mazmuni va butun hajmi aniq voqea holatlariga qarab o`zgarishi mumkin. Shu o`rinda yana bir savol tug`iladi, xo`sh mana shu ayblov nutqi elementlarining mazmuni nimalardan iborat. Buning uchun har bir element mazmunini tahlil qilib chiqamiz: Jinoyatga ijtimoiy-siyosiy baho berish - har bir ayblov nutqining ajralmas shartidir. Jinoyatga ijtimoiy-siyosiy baho berish jinoyat ishi bo`yicha to`plangan faktik materiallarga asoslangan, aniq va butun ayblov nutqi bilan bevosita boglangan bo`lishi kerak. Davlat ayblovchisining nutqida bunday baho berish jinoyat ishi yuzasidan haqiqiy holatlarni bayon qilishda yoki dalillarga baho berib ketishni o`zi bilangina mushtarak bo`lishi shart emas. Ba’zi hollarda prokurorning ayblov nutqi shu bilan yakunlanadi, qoladi. Jinoyatga ijtimoiy-siyosiy baho berishning mazmuni va xajmi ko`pincha ishning xarakteridan, sodir etilgan jinoiy qilmishning xavflilik darajasidan, sudlanuvchining shaxsini tavsiflovchi holatlardan va sud muhokamasining protsessual tartibidan kelib chiqqan holda, katta yoki kichikroq bo`lishi mumkin. Ishning haqiqiy holatlarini bayon qilishda prokuror sud protsessi ishtirokchilari ko`z o`ngida jinoyat ishi yuzasidan voqea holatlarini umumiy tafsilotini namoyon qiladi va bu bilan kelgusida hal qilinishi lozim bo`lgan dalillarni muhokama qilish vazifasini yengillashtiradi. Prokurorning ayblov nutqida dalillarni tahlil qilishi, ularga baho berishi ko`pincha, jinoyat ishi yuzasidan ishning haqiqiy holatlarini bayon qilishi bilan kuzatiladi. Prokurorning ayblov nutqining markazini, uning asosini sud tomonidan malakali, har tomonlama, to`la va obyektiv tarzda tekshirilgan dalillarni tahlili va dalillarga baho berish tashkil etishi lozim. Ayblovchi ayblovning har bir bandi,

sodir etilgan jinoyatning har bir epizodi bo`yicha o`zining obyektiv tarzdagi munosobatini bildirishi shart. Ayniqsa, shu narsa juda ham muhimki, prokuror dalillarni tahlil qilib, ularga baho berayotganida har bir dalilni jinoyat ishi bo`yicha ishga aloqadorligi, taaluqliligi, ishonchliligi va protsessual ahamiyatga ega ekanligi yoki bunday xususiyatlarga ega emasligi haqida asoslantirilgan fikrini bildirishi kerak. Shuningdek, prokuror jinoyat ishi bo`yicha nizoli hisoblangan, shubhali yoki sudlanuvchini foydasiga masalani hal qilish uchun gapiradigan, ya’ni taraflarning baxsiga sababchi bo`lgan dalillarga alohida e’tiborini jalb qilishga majbur. Ayblovni faktik asosini surishtiruv, dastlabki tergov mobaynida topilib, aniqlangan va prokuror tomonidan sudda ko`rish uchun taqdim qilingan ayblanuvchini aybini isbotlovchi dalillar tashkil qiladi. Ushbu dalillar majmuasi sudda ayblov funksiyasini amalga oshirish uchun davlat ayblovining boshlang`ich nuqtasi hisoblanadi. Ayblanuvchini aybini fosh qiluvchi dalillarni bir-birlari bilan qanchalik darajada mujassamlashganligi va garmonik mushtarakligi davlat ayblovini quvvatlashni muvaffaqiyatli chiqishining zamini hisoblanadi. Lekin, bu ishning bir tomonini aks ettiradi. Masalani ikkinchi tomoni - to`plangan dalillarga nisbatan prokurorning subyektiv munosobati, isbotlash jarayonida o`z tasdig`ini topgan yoki rad qilingan faktlarga nisbatan baho berishi hisoblanadi. Qilmishga berilgan yuridik kvalifikatsiyani asoslash ham har bir ayblov nutqining majburiy qismi hisoblanadi. Ayblov nutqining bu qismi dalillar tahlili va dalillarga baho berishdan so`ng, aks ettiriladi. Albatta, sud muhokamasida aniqlangan, tekshirilgan va ishonchli hisoblangan dalillargagina asoslangan bo`lishi, qonun talablari bo`yicha aniq ifodalangan bo`lishi shart. Sudda ishtirok etayotgan prokuror o`z ayblov nutqida sudlanuvchini jinoiy qilmishiga nisbatan yuridik baho berar ekan, avvalambor, O`zbekiston Respublikasi Jinoyat Kodeksida jinoyat deb qayd qilingan har bir jinoiy qilmishning jinoyat tarkibini juda ham yaxshi bilishligi, ularni bir-birlaridan yaxshi farqlay olishligi, jinoyat kodeksi maxsus qismi moddalari bilan jinoiy qilmishni kvalifikatsiya qilish uchun jinoyat elementlarini chuqur o`zlashtirgan bo`lishi kerak. Prokuror sudlanuvchini

harakatlariga yuridik baho berishdan avval, qo`yilayotgan ayblov bo`yicha Jinoyat Kodeksi moddasi bilan ayblash uchun qanday holatlar mavjud bo`lishi lozimligini, ushbu moddani tashkil qilish uchun jinoiy qilmish o`zida qanday elementlarni ifoda qilgan bo`lishi kerakligini, ushbu moddaning jinoyat tarkibini tashkil etish uchun qanday talablar mavjud bo`lishi lozimligini sud protsessi ishtirokchilariga tushuntirib berishi lozim. Sudlanuvchini shaxsini tavsiflash ayblov nutqining zaruriy elementi hisoblanib, sudlanuvchini shaxsi haqidagi ma’lumotlar aniq, batafsil eng asosiysi sudlanuvchini turmush tarzi, jamiyatda tutgan o`rni, uni muqaddam sudlangan- sudlanmaganligi, agarda sudlangan bo`lsa, qachon, qayerda nima uchun sudlanganligi, jazoni o`tagan-o`tamaganligi, jazodan ozod bo`lganligi asosi, sudlanganlik muddatini o`tgan-o`tmaganligi, sodir etilgan jinoyatga uning muqaddam sudlanganligini ta’siri bo`lgan yoki bo`lmaganligi haqidagi uni xarakterini, aslida kim ekanligini ifodalovchi haqiqiy ma’lumotlarga asoslangan bo`lishi zarur. Prokuror o`z ayblov nutqida aybdorni aybini yengillashtiruvchi va og`irlashtiruvchi holatlarni tahlil qilishi va ularga baho berishi lozim. Prokuror qonun himoyachisi sifatida jinoyat ishiga bir tomonlama yondoshmasligi, ish bo`yicha aniqlangan dalillarga holisona va obyektiv tarzda O`zbekiston Respublikasi Jinoyat Protsessual Kodeksining 23-moddasida ko`rsatilgan “aybsizlik prezumpsiyasi” prinsipi talablarini esdan chiqarmagan holda, beg`araz baho berishi kerak. Jinoyat ishida mavjud bo`lgan O`zbekiston Respublikasi Jinoyat Protsessual Kodeksining 55-moddasida ko`rsatilgan aybni yengillashtiruvchi holatlar hamda 56-moddasida ko`rsatilgan aybni og`irlashtiruvchi holatlarga odilona munosobatda bo`lib, shu holatlarni muhokama qilishi, ish qonuniy hal bo`lishligi uchun sudga ko`maklashib, ushbu holatlarni ko`rsatib berishi zarurdir. Ayblov nutqining yana bir elementi prokuror tomonidan jinoyatlarni keltirib chiqargan shart-sharoitlar va sabablarga tegishli tarzda baho berish hisoblanib , bunda prokuror ko`rib chiqilgan jinoyat ishi bo`yicha sudlanuvchi

tomonidan sodir etilgan jinoyatni keltirib chiqargan shart-sharoitlar, bu jinoyatni kelib chiqishiga yordam bergan holatlar nimalardan iborat ekanligini, jinoyatning sabab va ildizlarini chuqur tahlil qilib berishi, zarur bo`lgan hollarda, suddan ushbu holatlarni bartaraf etish hamda kelgusida shu kabi jinoyatlarni oldini-olish bo`yicha tegishli chora-tadbirlar qabul qilinishi yuzasidan qonun bilan belgilangan tartibda xususiy ajrim chiqarishni talab qilishi shartdir. Bunday hollarda, prokuror sudga jinoyatni keltirib chiqargan shart-sharoitni bartaraf qilish hamda shu kabi jinoyatlarni sodir bo`lmasligi uchun jinoyatni oldini olish yuzasidan aynan qanday chora-tadbir qo`llanishi zarurligini ko`rsatib bersa, maqsadga muvofiq bo`ladi. Prokuror nutqining yana bir zaruriy elementi tayinlanishi lozim bo`lgan jazoga, undirilishi lozim bo`lgan fuqarolik da’vosiga, jinoyat tufayli yetkazilgan moddiy zararni undirishga va shunga o`xshash masalalar yuzasidan o`z taklifini bildirish hisoblanadi. Prokuror ushbu masala yuzasidan o`zining fikrini batafsil asoslantirishi, sudlanuvchiga nisbatan nima uchun aynan shu turdagi jazo tanlanishi lozimligini (masalan: ozodlikdan mahrum qilish bo`lsa, nima uchun aynan ozodlikdan mahrum qilish jazosi tanlanishi kerakligini va nima uchun uni ozodlikdan mahrum qilish bilan bog`liq bo`lmagan boshqa jazo bilan jazolash maqsadga muvofiq emasligini), maqsadga muvofiqligini, jazoni o`tash muddati qancha bo`lishi kerakligini va nima uchun qonunda ko`rsatilgan jazo muddatining aynan shu miqdorini belgilanishi lozimligini asoslab berishi kerak. Ayni masalada O`zbekiston Respublikasi Oliy Sudi Plenumining tegishli qarorlari talablari nimalardan iborat ekanligini, qonun talab etgan hollarda sudlanuvchini jazodan ozod qilish masalasini, sudlanuvchiga nisbatan amnistiya aktlarini qo`llash masalasiga nisbatan o`z mulohazalarini qonuniy asoslantirgan holda, sudga bayon qilib berishi zarur. Ayblov nutqining xulosa qismi yorkinligi, ta’sirchanligi, qisqaligi va xulosalarning tushunarliligi bilan ajralib turishi kerak hamda o`z-o`zidan yuqorida bayon qilinganlardan kelib chiqishi kerak.

O`zbekiston Respublikasi Jinoyat protsessual kodeksining 450-moddasi “Taraflarning ayblovning mohiyati yuzasidan takliflari” deb nomlangan bo`lib, unda ko`rsatilishicha, “muzokara tamom bo`lganidan keyin taraflar O`zbekiston Respublikasi JPKning 457-moddasining birinchi qismidagi 1-6-bandlarda nazarda tutilgan masalalar yuzasidan chiqariladigan qarorning o`zlari taklif etadigan mazmunini sudga yozma ravishda taqdim etishlari mumkin. Davlat ayblovchisi va himoyachi uchun qarorning bunday mazmunini sudga taqdim etish majburiydir”. Xo`sh, 1- 6-bandlarida qanday masalalar nazarda tutilgan degan savol tug`iladi. Albatta qonunning o`zida bu savolga javob mavjuddir. Ushbu modda “Hukm chiqarish vaqtida sud hal qiladigan masalalar” deb ataladi. Sud esa muhim masalalarni qonun bilan belgilangan tartibda hal qilishni alohida xonaga kirib, maslahatxonaga kirib hal qiladi. Demak, aynan sud hukm chiqarish vaqtida alohida xonada maslahatxonada hal qilishi lozim bo`lgan masalalar bo`yicha qaysilari yuzasidan yozma ravishda xulosa berishi kerak aniqlab olish kerak. Buning uchun 457-moddaga murojaat qilamiz. Unda qayd etilishicha, ”sud maslahatxonada quyidagi masalalarni hal qiladi: 1) sudlanuvchi aybli deb topilayotgan qilmish haqiqatan sodir etilganmi; 2) bu qilmish jinoyat deb hisoblanadimi va u Jinoyat kodeksining qaysi moddasida nazarda tutilgan; 3) bu qilmishni sudlanuvchi sodir etganmi; 4) sudlanuvchi jinoyat sodir etilishida ayblimi va, basharti aybli bo`lsa, uning aybi qanday shaklda; 5) sudlanuvchining javobgarligini yengillashtiradigan va og`irlashtiradigan holatlar bormi; 6) sudlanuvchi sodir etgan jinoyati uchun jazolanishi kerakmi degan masalalardir. Aynan shu masalalar yuzasidan qonun bo`yicha ishda qatnashayotgan davlat ayblovchisi o`zining takliflarini yozma ravishda sudga taqdim qilishi shart. Mana shu oltita banddan ko`rinib turibdiki, prokuror qonun bo`yicha sudlanuvchini aybini nimadan iborat ekanligini, Jinoyat Kodeksining qaysi

moddasini qaysi qismini qaysi bandi bilan aybdor deb topish kerakligini, sodir etilgan jinoyatda yengillashtiruvchi va og`irlashtiruvchi holatlar bor yoki yo`qligi haqida hamda sudlanuvchi jazolanishi kerakmi, yo`qligi haqidagi o`z taklifini bildirishi ko`rsatilgan bo`lib, unda aynan qanday turdagi jazo belgilanishi, jazoni miqdori (muddati) qancha bo`lishligi, jazoni qanday tartibli jazoni o`tash muassasasida o`tashi kerakligi haqidagi taklifini berishi lozimligi qayd qilinmagan. Amaliyotdachi, sud muzokarasi mobaynida davlat ayblovchisi o`z nutqida bundan tashqari og`zaki ravishda sud maslahatxonada hal qilishi lozim bo`lgan quyidagi masalalar yuzasidan ham o`z fikrini bildiradi: 1) sudlanuvchiga qanday jazo (jazo turi, miqdori, muddati) tayinlanishi lozim va u shu jazoni o`tashi kerakmi; 2) sudlanuvchini Jinoyat kodeksining 34-moddasiga muvofiq o`ta xavfli retsidevist deb topish lozimmi; 3) ozodlikdan mahrum qilingan mahkum jazoni qanday tartibli koloniyada o`tashi lozim va jazo muddatining bir qismini turmada o`tashi kerakmi; 4) fuqaroviy da’vo qanoatlantirilishi kerakmi, bu da’vo kimning foydasiga va qancha miqdorda qanoatlantirilishi lozim, shuningdek, fuqaroviy da’vo qo`zg`atilmagan bo`lsa, jinoyat tufayli keltirilgan mulkiy zarar undirilishi kerakmi, sudlanuvchilar sheriklik yoki hissadorlik tartibida javobgarlikka tortilishlari lozimmi; 5) ashyoviy dalillarni nima qilish kerak; 6) sudlanuvchiga nisbatan ehtiyot chorasini tanlash, ilgarigisini qoldirish, o`zgartirish yoki bekor qilish kerakmi; 7) sudlanuvchiga nisbatan tibbiy yo`sindagi majburlov choralarini qo`llash yoxud uning ustidan homiylik belgilash zarurmi. Agarda ish bo`yicha bir necha sudlanuvchi jinoyat sodir etishda ayblanayotgan bo`lsalar, unda yuqorida qayd qilib o`tilgan masalalar yuzasidan davlat ayblovchisi o`z xulosalarini har bir sudlanuvchiga nisbatan alohida-alohida bildirishi lozim.

Ko`rinib turibdiki, sud hukm chiqarishi uchun alohida maslahatxonada hal qilishi lozim bo`lgan barcha masalalar yuzasidan prokuror o`z fikrini bildirishi kerak. Lekin, amaldagi O`zbekiston Respublikasi Jinoyat protsessual kodeksining 450-moddasida qonunshunos aniq qilib, 457-moddaning 1-6-bandlarida ko`rsatilgan masalalar yuzasidangina davlat ayblovchisi va himoyachisi o`zining takliflarini yozma ravishda taqdim qilishlari lozimligi qayd qilingan. Qonunda bundan tashqari, og`zaki ravishda boshqa masalalar yuzasidan davlat ayblovchisi va himoyachini o`z takliflarini bildirishga majbur ekanliklari qayd qilinmagan. Apellyatsiya, kassatsiya yoki nazorat tartibida ish yuritishda prokuror vakolatlari. Sud hukmi, ajrimi va qarorlarining qonuniyligi, asosliligi va adolatliligi apellyatsiya, kassatsiya va nazorat tartibida tekshirilishi mumkin. Ishni yuqori instansiya sudi tomonidan ko`rish apellyatsiya, kassatsiya va nazorat tartibida berilgan shikoyat va bildirilgan protestlar asosida amalga oshiriladi: Apellyatsiya tartibida: Sudning qonuniy kuchga kirmagan hukmi ustidan apellyatsiya tartibida shikoyat berishga mahkum, uning himoyachisi, qonuniy vakili, shuningdek jabrlanuvchi, uning vakili haqlidir. Sudning qonuniy kuchga kirmagan hukmi ustidan apellyatsiya tartibida protest bildirish ga – prokuror va uning o`rinbosari haqlidir. Fuqaroviy da’vogar, fuqaroviy javobgar va ularning vakillari hukmning fuqaroviy da’voga daxldor qismi ustidan shikoyat berishga haqlidir. Sudda oqlangan shaxs, uning himoyachisi va qonuniy vakili hukmning oqlash sabablari va asoslariga doir qismi ustidan shikoyat berishga haqlidir. Hukm ustidan shikoyat bergan yoki protest bildirgan shaxs o`z shikoyati va protestini qaytarib olishga haqlidir. Protestni qaytarib olish huquqiga yuqori turuvchi prokuror ham ega.

Birinchi instansiya sudining hukmi ustidan apellyatsiya shikoyatlari va protestlari hukm e’lon qilingan kundan e’tiboran o`n sutka ichida, mahkum, oqlangan shaxs, jabrlanuvchi tomonidan esa ularga hukmning nusxasi topshirilgan kundan e’tiboran shunday muddat ichida berilishi mumkin. Taraflar (prokuror ham) shu vaqt mobaynida ish bilan sud binosida tanishishga haqlidir. Hukm ustidan shikoyat berish yoki protest bildirish muddati uzrli sabablariga ko`ra o`tkazib yuborilgan bo`lsa, sud tomonidan bu muddat tiklanishi mumkin. Apellyatsiya tartibida protest bildirilgan yoki apellyatsiya tartibida shikoyat bildirilgan jinoyat ishlari ular yuzasidan bildirilgan e’tirozlar va taqdim etilgan qo`shimcha materiallar bilan o`n kundan kechiktirmay apellyatsiya instansiyasi sudiga yuborilishi lozim. Ish bo`yicha birinchi instansiya sudining ajrimi ustidan yuqorida ko`rsatilgan vakolatli shaxslar tomonidan u chiqarilgan kundan e’tiboran o`n kunlik muddatda xususiy shikoyat va xususiy protest bildirilishi mumkin. Apellyatsiya tartibida ish yuritish birinchi instansiya sudidagi ish yuritish qoidalari bo`yicha va O`zbekiston Respublikasi JPKning 55-bobida ko`rsatilgan tartib va qoidalar bo`yicha amalga oshiriladi. Apellyatsiya tartibida ishni ko`rishda prokurorning ishtiroki shart hisoblanadi. Apellyatsiya tartibida ish yuritishda raislik qiluvchi apellyatsiya shikoyati bergan shaxsga, apellyatsiya shikoyati va protesti kimga nisbatan berilgan bo`lsa, o`sha shaxsga, ularning himoyachilari va vakillariga, so`ngra esa prokurorga so`z beradi. Agar berilgan apellyatsiya shikoyatlari orasida prokurorning apellyatsiya protesti bo`lsa, so`z birinchi navbatda unga beriladi. Prokuror apellyatsiya protestining mazmunini va maqsadini batafsil sud hay’atiga tushuntirib berishi lozim. Protest kiritilish asoslari, nima sababdan prokuror sudning chiqargan qarorini g`ayriqonuniy, asoslanmagan yoki adolatsiz deb hisoblayotganligini qonun talablari asosida tushuntirib berishi kerak Sud tomonidan aynan qaysi qonun normalari, O`zbekiston Respublikasi Oliy Sudi Plenumining qaysi qarorining qaysi talablarini e’tiborga

olinmaganligi yohud bu qonuniy talablarni qay tarzda buzilganligini bayon qilib berishi lozim. Sud muhokamasi o`tkazilib, sud tergovi o`tkaziladigan bo`lsa, sud muhokamasi mobaynidagi qonun bilan belgilangan vakolatlaridan to`liq foydalanadi. Prokuror sud muhokamasida taraf sifatida ishtirok etayotgan boshqa shaxslar kabi yangi guvohlarni chaqirish, ekspertiza o`tkazish, ularga birinchi instansiya sudi tomonidan tekshirib ko`rish uchun rad etilgan ashyolar va hujjatlarni talab qilib olish to`g`risida iltimos qilishga haqlidir. Dalillarni tekshirish tugagach, sudya taraflardan sud tergoviga qo`shimcha qilish haqida iltimoslari bor-yo`qligini surishtiradi, sud bu iltimoslarni hal etadi va sud muzokaralariga o`tadi. Sud muzokarasi birinchi instansiya sudidagi sud muzokarasi talablari asosida amalga oshiriladi va shikoyat, protest bergan shaxs birinchi bo`lib so`zga chiqadi. Sud muzokaralari tamom bo`lganidan keyin raislik qiluvchi sudlanuvchiga, agar u ishtirok etayotgan bo`lsa, oxirgi so`z beradi, shundan keyin sud qaror chiqarish uchun maslahatxonaga kiradi. Apellyatsiya instansiyasi sudi ishni ko`rish natijalari bo`yicha ajrim chiqaradi. Ajrim sudyalarning ko`pchilik ovozi bilan qabul qilinadi. Apellyatsiya instansiyasi sudining ajrimi ustidan nazorat tartibida shikoyat berilishi va protest bildirilishi mumkin. Xususiy shikoyat yoki xususiy protest apellyatsiya shikoyatlari va protestlari bilan bir vaqtda ko`rib chiqiladi. Xususiy shikoyat yoki protest bo`yicha sud o`sha yerning o`zida yoki maslahatxonada ajrim chiqaradi. Xususiy shikoyat yoki protest bo`yicha chiqarilgan sud ajrimi qat’iy hisoblanadi . Kassatsiya tartibida: 1.Sudning qonuniy kuchga kirgan hukmi va ajrimi ustidan, agar ish apellyatsiya tartibida ko`rilgan bo`lmasa kassatsiya tartibida shikoyat berishga - mahkum, uning himoyachisi, qonuniy vakili, shuningdek jabrlanuvchi, uning vakili haqlidir. Sudning qonuniy kuchga kirgan hukmi, ajrimi (qarori) ustidan, agar ish apellyatsiya tartibida ko`rilgan bo`lmasa, kassatsiya tartibida protest bildirish:

jinoyat ishlari bo`yicha tuman (shahar) sudlarining qonuniy kuchga kirgan hukmlari ustidan- Qoraqalpog`iston Respublikasi jinoyat ishlari bo`yicha Oliy sudiga, jinoyat ishlari bo`yicha viloyatlar va Toshkent shahar sudlariga; Qoraqalpog`iston Respublikasi jinoyat ishlari bo`yicha Oliy sudining, jinoyat ishlari bo`yicha viloyatlar va Toshkent shahar sudlarining qonuniy kuchga kirgan hukmlari ustidan- shu sudlarning sudlov hay’atlariga; O`zbekiston Respublikasi Oliy sudining qonuniy kuchga kirgan hukmlari ustidan- shu sudning sudlov hay’atiga; Okrug va hududiy harbiy sudlarning qonuniy kuchga kirgan hukmlari ustidan-O`zbekiston Respublikasi Harbiy sudiga, O`zbekiston Respublikasi Harbiy sudining qonuniy kuchga kirgan hukmlari ustidan esa shu sudning sudlov hay’atiga kassatsiya tartibida shikoyat va protest bildirilishi mumkin. a) O`zbekiston Respublikasi Oliy Sudining raisi- barcha instansiya sudlarining hukmlari va ajrimlari(qarorlari) ustidan, O`zbekiston Respublikasi Oliy Sudining o`rinbosarlari, O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurori, uning o`rinbosarlari – O`zbekiston Respublikasi Oliy Sudi Plenumi qarorlaridan tashqari, har qanday sudning hukmlari va ajrimlari (qarorlari) ustidan: b) Qoraqalpog`iston Respublikasi jinoyat ishlari bo`yicha Oliy sudining raisi, jinoyat ishlari bo`yicha viloyatlar va Toshkent shahar sudlarining raislari, Qoraqalpog`iston Respublikasi prokurori, viloyatlar va Toshkent shahar prokurorlari hamda ularga tenglashtirilgan prokurorlar- jinoyat ishlari bo`yicha tuman ( shahar) sudlarining hukmlari va ajrimlari ustidan kassatsiya tartibida protest kiritishlari mumkin. Nazorat tartibida ish yuritishda prokuror ishtiroki Sudning qonuniy kuchga kirgan hukmi, ajrimi (qarori) ustidan, agar ish apellyatsiya yoki kassatsiya tartibida ko`rilgan bo`lmasa, nazorat tartibida protest bildirishga:

a) O`zbekiston Respublikasi Oliy Sudining raisi- barcha instansiya sudlarining hukmlari va ajrimlari(qarorlari) ustidan, O`zbekiston Respublikasi Oliy Sudining o`rinbosarlari, O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurori, uning o`rinbosarlari – O`zbekiston Respublikasi Oliy Sudi Plenumi qarorlaridan tashqari, har qanday sudning hukmlari va ajrimlari (qarorlari) ustidan: b) Qoraqalpog`iston Respublikasi jinoyat ishlari bo`yicha Oliy sudining raisi, jinoyat ishlari bo`yicha viloyatlar va Toshkent shahar sudlarining raislari, Qoraqalpog`iston Respublikasi prokurori, viloyatlar va Toshkent shahar prokurorlari hamda ularga tenglashtirilgan prokurorlar- jinoyat ishlari bo`yicha tuman ( shahar) sudlarining hukmlari va ajrimlari ustidan: v) ishni apellyatsiya yoki kassatsiya tartibida ko`rgan tegishincha Qoraqalpog`iston Respublikasi jinoyat ishlari bo`yicha Oliy sudi, jinoyat ishlari bo`yicha viloyatlar va Toshkent shahar sudlari sudlov hay’atlarining ajrimlari ustidan; g) O`zbekiston Respublikasi Harbiy sudining raisi, O`zbekiston Respublikasi Harbiy prokurori- okrug va hududiy harbiy sudlarning hukmlari va ajrimlari ustidan, ishni apellyatsiya yoki kassatsiya tartibida ko`rgan O`zbekiston Respublikasi Harbiy sudining ajrimlari ustidan, O`zbekiston Respublikasi Harbiy sudi tomonidan birinchi instansiya bo`yicha ko`rilgan ishlar bo`yicha apellyatsiya va kassatsiya ajrimlari bundan mustasno. O`zbekiston Respublikasining JPK 480- moddasi «Jinoyat ishining yuqori sud tomonidan ko`rilishida prokuror ishtiroki» deb nomlanib unda ko`rsatilishicha, jinoyat ishining apellyatsiya, kassatsiya yoki nazorat tartibida ko`rilishida prokuror qatnashadi . Ishning ko`rilishida: O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi, Qoraqalpog`iston Respublikasi jinoyat ishlari bo`yicha oliy sudi, jinoyat ishlari bo`yicha viloyatlar va Toshkent shahar sudlari, O`zbekiston Respublikasi Harbiy sudi hay’atlarida- tegishincha O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurori, Qoraqalpog`iston Respublikasi, viloyatlar, Toshkent shahar prokurorlari, O`zbekiston Respublikasi Harbiy prokurori tomonidan vakolat berilgan prokuror;

O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi, Qoraqalpog`iston Respublikasi jinoyat ishlari bo`yicha Oliy sudi, jinoyat ishlari bo`yicha viloyatlar va Toshkent shahar sudlari, O`zbekiston Respublikasi Harbiy sudi rayosatlarida-tegishincha O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurori yoki uning o`rinbosari, Qoraqalpog`iston Respublikasi, viloyatlar, Toshkent shahar prokurorlari, O`zbekiston Respublikasi Harbiy prokurori; O`zbekiston Respublikasi Oliy Sudi Plenumida- O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurori qatnashadi. Prokuror tomonidan sud muhokamasining har qanday bosqichida qatnashish odil sudlovga ko`maklashishga qaratilgandir .

Adabiyotlar: 1.Baskov V.I. Prokuror nazorati (darslik, rus tilida) M.,” Bek” nashriyoti, 1998. 2.Davletov A. Dj. Prokuror nazorati (darslik, rus tilida). Nukus. Bilim.1999. 3. Inog`omjonova Z.F. umumiy tahriri ostida Jinoyat protsessi (umumiy qism, darslik, o`zbek tilida) T.: 2002 y., «Yangi asr avlodi». 4.Madaliyev O.M. Prokuror nazorati. Darslik. Maxsus qism. – T.: TDYUI, 2009. – 884 b.t. 5.Madaliyev O.M. Prokuror nazorati. Darslik. Umumiy qism. – T.: TDYUI, 2009. – 26, 5 b.t. 6. O.M. Madaliyev, A.A. Ergashev. Prokuror nazorati. O’quv-uslubiy qo’llanma. TDYuI. 2010 y. 15,2. b.t. –B. 240. 7. O.M. Madaliyev. Prokuror nazorati. Darslik. Umumiy qism. Toshkent – “ILM ZIYO”. – 2012. –B. 314 8. O.M. Madaliyev. Prokuror nazorati. Darslik. Maxsus qism. Toshkent – “ILM ZIYO”. – 2012. –B. 504 9. M.H. Rustamboyev, O.M. Madaliyev. Huquqni muxofaza qiluvchi organlar faoliyatini tashkil etish. Darslik. Toshkent – “ILM ZIYO”. – 2012. –B. 638

O'xshashlar

Sudlarda fuqarolik ishlari va xo`jalik nizolarini ko`rib chiqishda prokuror vakolatlari

Umumiy yurisdiksiya sudlarining

Fuqarolik protsessida prokurorning ishtiroki

Jamiyat rivojining hozirgi bosqichida sud huquq tizimini isloh qilish masalalari

Prokuraturaning tashkiliy va faoliyat prinsiplari. Prokuratura faoliyatining asosiy yo`nalishlari