Sudlarda fuqarolik ishlari va xo`jalik nizolarini ko`rib chiqishda prokuror vakolatlari - Huquqshunoslik - Referatlar

Sudlarda fuqarolik ishlari va xo`jalik nizolarini ko`rib chiqishda prokuror vakolatlari

Yuklangan vaqt:

21.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

93.5 KB

Ko'chirib olish

Sudlarda fuqarolik ishlari va xo`jalik nizolarini ko`rib chiqishda prokuror vakolatlari Reja: 1. Sudlarda fuqarolik ishlarini ko`rib chiqishda prokuror vakolatini ta’minlash. 2. Fuqarolik protsessida prokuror vakolati. 3. Prokurorning fuqarolik ishlarini yuritishning apellyatsiya bosqichida ishtirok etishi asoslari. 4. Xo`jalik sudlarida ishlarini ko`rib chiqishda prokurorning protsessual holati.

Sudlarda fuqarolik ishlarini ko`rib chiqishda prokuror vakolatini ta’minlash. Amalga oshirilgan islohotlar natijasida umumiy yurisdiksiya sudlari ixtisoslashtirilib, fuqarolik va jinoyat ishlari bo`yicha sudlar tashkil etildi. Bu o`z navbatida ularning jinoyat va fuqarolik ishlarini malakali asosda ko`rib chiqish, inson huquq va erkinliklarini to`la va har tomonlama himoya qilish bo`yicha faoliyati samaradorligini oshirishga xizmat qilmoqda. Fuqarolarning sud orqali himoyalanish kafolatlari jiddiy tarzda kuchaytirildi, ushbu kafolatdan foydalanish imkoniyatlarini yanada kengaytirishni ta’minlash bo`yicha katta ko`lamdagi chora-tadbirlar amalga oshirildi. Aynan ushbu davrda kassatsiya instansiyasi isloh qilinib, sud ishlarini qayta ko`rishning appelyatsiya tartibi joriy etilgani ham muhim yangilik bo`ldi. Mazkur o`zgarishlarga muvofiq endilikda appelyatsiya instansiyasi ishni yangidan ko`rib chiqishga yubormasdan, uni o`zi to`la hajmda ko`rib chiqishi mumkin. Prokuror yoki uning o`rinbosari davlat boshqaruv organlari yoki mansabdor shaxslari tomonidan, qonunda ko`rsatilgan vakolati doirasida bo`lsa, ular tomonidan qabul qilingan aktni g`ayrihuquqiy deb topish to`g`risida umumiy yuridiksiyadagi sudga yoki xo`jalik sudiga murojaat etish vakolatiga ega. Sud prokuraturaning dastlabki tergovda jinoyatni ochishdagi qo`llagan protsessual choralarini qonuniyligini nazorat qilsa, prokuratura bo`lsa sud qarorlarining qonuniyligini ularga nisbatan yuqori turuvchi sudga protest keltirish yo`li bilan nazorat qiladi. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi bilan prokuraturaning o`zaro munosabati "Prokuratura to`g`risida"gi qonunning 13- moddasida ko`rsatilgan. Bunga ko`ra O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurori O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudining majlislarida ishtirok etishi, uning ko`rib chiqishi uchun masalalar kiritishi va ko`rilayotgan masala yuzasidan fikr bildirishi mumkin.

Umumiy yurisdiksiyali va xo`jalik sudlarida prokurorning roli bir tomondan u sud muhokamasining subyekti bilib ko`rinsa, boshqa bir tomondan sud qarorlariga nisbatan bir qancha nazorat funksiyalarini amalga oshiruvchi bo`lib namoyon bo`ladi . Umumiy yurisdiksiya sudlari ixtisoslashtirilib, fuqarolik va jinoyat ishlari bo`yicha sudlar tashkil etildi. Bu o`z navbatida ularning jinoyat va fuqarolk ishlarini malakali asosda ko`rib chiqish, inson huquq va erkinliklarini o`la va har tomonlama himoya qilish bo`yicha faoliyati samaradorligini oshirishga xizmat qilmoqda. Jinoyat ishlarining sud muhokamasida prokurorning roli muhimroqdir. U o`ziga berilgan protsessual huquq, davlat ayblovini qo`llab-quvatlashni amalga oshiradi. Fuqarolik ishlarida FPKning 46-moddasi va "Prokuratura to`g`risida"gi qonunning 26-moddasiga ko`ra, prokuror boshqa shaxslarning huquqlarini va qonun bilan qo`riqlanadigan manfaatlarini himoya qilish uchun ariza bilan sudga murojaat etish huquqiga ega. Da’voni prokuror taqdim etadi va sudda quvvatlaydi. FPK ga muvofiq fuqaroni bedarak yo`qolgan deb topish yoki fuqaroni o`lgan deb e’lon qilish, fuqaroni muomalaga layoqatsiz deb topish to`g`risidagi ishlarda prokurorning qatnashishi shart. Sud tomonidan g`ayriqonuniy va asossiz qarorlar chiqarilganda prokuratura organlari fuqarolarning buzilgan huquqini tiklashda muhim rol o`ynashi mumkin. O`zbekiston qonunchiligi prokuraturaga sudlarda ishlarni ko`rishda katta vakolatlar bergan. Prokuror o`z vakolatlari doirasida noqonuniy va asossiz qarori (hukm, ajrim, hal qiluv qarori) ustidan yuqori turuvchi sudga appelyatsiya yoki tartibida protest keltirishi mumkin. Bundan tashqari, prokuror o`z vakolatlari doirasida sudning xukmi, hal qiluvchi qarori, ajrimi va qarori qonuniy kuchga kirgan har qanday ishni suddan talab qilib olish huquqiga ega. Agar bu aktlarning g`ayriqonuniy va asossizligini prokuror aniqlasa, nazorat tartibida protest keltiradi yoki protest keltirish vakolati doirasidan chetga chiqib ketadigan hollarda u protest keltirish to`g`risidagi taqdimnoma bilan yuqori turuvchi prokurorga murojaat etadi.

Fuqarolik protsessida prokuror vakolati Fuqarolik protsessida prokurorning vakolatlari ifodasini topgan huquqiy normalar qonunchilikni mustahkamlash, ijtimoiy hayotda qonun ustuvorligini ta’minlashga qaratilgan. Fuqarolik protsessida qonunlarning aniq va bir xilda ijro etilishi bo`yicha prokuror vakolatini amalga oshirish vazifasi prokuratura idoralari tizimida quyi pog`onadagi prokurorlarning yuqori pog`onadagi prokurorlarga bo`ysinish tartibining o`rnatilishi bilan, davlat hokimiyati hamda davlat boshqaruv idoralari, mansabdor shaxslardan mustaqil ravishda tashkil qilinishi bilan ta’minlanadi. “O`zbekiston Respublikasi prokuratura organlari -, deyiladi O`zbekiston Respublika Konstitutsiyasining 120-moddasida, - o`z vakolatlarini har qanday davlat organlari, jamoat birlashmalari va mansabdor shaxslardan mustaqil holda, faqat qonunga bo`ysinib amalga oshiradilar. Prokurorlar o`z vakolatlari davrida siyosiy partiyalarga va siyosiy maqsadlarni ko`zlovchi boshqa jamoat birlashmalariga a’zolikni to`xtatib turadilar.” Prokuror fuqarolik protsessida o`z vaolatlarini faqat qonunga va O`zbekiston respublikasi Bosh prokurorining qonunga asosan chiqarilgan ko`rgazma va buyruqlariga asoslanib amalga oshiradi. Demak, fuqarolik protsessida prokuror vakolatining asosiy vazifalari qonunchilikni mustahkamlash, fuqarolar, jamoat birlashmalari va davlat tashkilotlarining huquqlari hamda qonun bilan qo`riqlanadigan manfaatlarini har qanday g`ayriqonuniy tajovuzlardan himoya qilishdan iboratdir. O`zbekiston Respublikasi o`z mustaqilligini qo`lga kiritgandan keyingi o`tgan davr ichida mamlakatimizda ijtimoiy qayotni tartibga solish, odil sudlovni amalga oshirish, sud ishini yuritishni takomillashtirish va qonunchilikni mustahkamlash borasida bir qator qonunlar, Prezident farmonlari va Vazirlar Mahkamasi qarorlari qabul qilindi. Fuqarolarning, davlat jamoat tashkilotlarining fuqarolik protsessual huquqlarini himoya qilish bilan prokuror ularning Konstitutsiyada belgilangan huquq va erkinliklarini hamda qonuniy manfaatlarini himoya qiladi. Shu sababdan ham

prokurorning fuqarolik protsessida o`z vakolatini amalga oshirishi qonun ustuvorligini ta’minlashni kafolatlaydi. Prokuror fuqarolik protsessining barcha bosqichlarida qonunlarning aniq va bir xilda bajarilishini ta’minlash va har qanday qonunbuzarliklarni bartaraf qilish uchun mas’uldir. Prokuror fuqarolik protsessida yo`l qo`yilgan g`ayriqonuniy harakatlar va harakatsizliklarni, u kim tomonidan sodir qilinmasin, mulk shaklidan qat’i nazar, shuningdek sud tomonidan qabul qilingan qaror va ajrimlarning qonunga to`g`ri kelmagan qismlarini o`z vaqtida aniqlab, o`z huquqlari hamda vakolatlari doirasida qonun hujjatlarida belgilangan prokuror ta’sir choralarini qo`llash yo`li bilan ularni tuzatish va buzilgan huquqlarni tiklash choralarini ko`rishi shart. “Prokuratura to`g`risida”gi qonunning 5-bo`limida prokurorning sudlarda ishlarni ko`rishda prokurorlarning vakolatlari belgilab qo`yilgan bo`lib ularni quyidagicha tavsiflashimiz mumkin: 1) Sudlarda ishlarni ko`rishda prokurorning ishtiroki (“Prokuratura to`g`risida”gi qonunning 33-moddasi) 2) Sud qarorlariga nisbatan protest keltirish (“Prokuratura to`g`risida”gi qonunning 35-moddasi) 3) Sud qarorlarini tekshirish uchun ishlarni sudlardan talab qilib olish va chaqirib olish (“Prokuratura to`g`risida”gi qonunning 34-moddasi) 4) Fuqarolik ishlariga doir sudning qarorlariga nisbatan keltirilgan protestlarni o`zgartirish, to`ldirish chaqirib olish (“Prokuratura to`g`risida”gi qonunning 36- moddasi) 5) O`zbekiston respublikasi Bosh prokurori tomonidan O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi plenumi majlislarida ishtirok etadi, ko`rilayotgan ishlar bo`yicha va muhokama qilinayotgan masalalar yuzasidan fikr bildiradi, qonun hujjatlarini qo`llash bilan bog`liq masalalar bo`yicha Plenum tushuntirishlar berishi xususida takliflar kiritadi. (“Prokuratura to`g`risida”gi qonunning 13- moddasi). “Prokuratura to`g`risida”gi qonunda nazarda tutilgan fuqarolik protsessidagi prokuror vakolati prokurorning xizmat vazifasi va sud yuritishning bosqichiga

qarab belgilanadi. Sudlarda fuqarolik ishlarini ko`rilishida prokuror vakolatini ta’minlash prokuratura faoliyatining asosiy yo`nalishlaridan biri hisoblanadi. Fuqarolik protsessida prokurorlarning vakolat doirasi, asosanO`zbekiston respublikasi FPK 46-47-moddalarida nazarda tutilgan. O`zbekiston respublikasi FPK ning 46-moddasida protsessda prokurorning ishtiroki masalasi yoritilgan bo`lib unga ko`ra “Prokuror boshqa shaxslarning huquqlarini va qonun bilan qo`riqlanadigan manfaatlarini ximoya qilish uchun ariza bilan sudga murojat qilish huquqiga ega. Shuningdek prokuror boshqa shaxslar tashabbusi bilan qo`zg`atilgan ishni ko`rishda boshidan ishtirok etishi huquqiga ega. Qonunda nazarda tutilgan yoki sud ishda prokurorning qatnashishini zarur deb topgan hollarda fuqarolik ishlarini ko`rishda, shuningdek prokurorning arizasi bilan qo`zg`atilgan ishlarda prokuror ishtirok etishi shart”. FPKsining 47-moddasida prokurorning fuqarolik protsessidagi vakolatlari bo`yicha protsessual huquq va majburiyatlari o`zining ifodasini topgan. Prokuror Fuqarolik protsessual kodeksining 34 moddasida nazarda tutilgan ishda ishtirok etuvchi taraflarning bir qator huquq va majburiyatlarga ega ekanligi ko`rsatilgan. Bunga ko`ra ishda ishtirok etuvchi shaxslarning ish materiallari bilan tanishish, ulardan ko`chirmalar olish, nusxalar ko`chirish, rad etish to`g`risida arz qilish, dalillarni taqdim qilish, dalillarni tekshirishda ishtirok etish, ishda ishtirok etuvchi boshqa shaxslarga va odil sudlovni amalga oshirishga ko`maklashayotgan shaxslarga savollar berish, arz qilish, iltimosnomalar taqdim qilish, sudga og`zaki yoki yozma tushuntirishlar berish, ishni suda ko`rish davomida tug`iladigan hamma masalalar bo`yicha o`zlarining vajlarini bayon qilish, boshqa shaxslarning arzlari, iltimosnomalari, vajlariga qarshi e’tirozlar bildirish, sudning hal qiluv qarori, ajrimi va qarori ustidan shikoyat qilish, sud chiqargan hal qiluv qarori, ajrimi va qarorning majburiy ijrosini talab qilish, sud ijrochisining harakatlari vaqtida hozir bo`lish va o`z huquqlarini amalga oshirish kabi huquqlaridan foydalanadi va majburiyatlarni o`z zimmasiga oladi. Bulardan tashqari, bergan arizasidan butunlay yoki qisman voz kechish, boshqa shaxslarning huquq va manfaatlarini himoya qilish uchun o`zi arz qilgan talablar bo`yicha sudga tushuntirishlar berish, ish mazmuni yuzasidan,

shuningdek ishni ko`rish vaqtida kelib chiqqan ayrim masalalar bo`yicha o`z fikrini bayon etish, sudning hal qiluv qarori, ajrimi, qarori yuzasidan protest keltirish huquqiga ega. Agar da’vogar rozi bo`lmasa, prokuror o`zi arz qilgan talablarning asosini yoki predmetini o`zgartirishga, da’vo talablarinining miqdorini ko`paytirish yoxud kamaytirishga haqli emas. Prokurorning boshqa shaxsning huquqini va qonun bilan qo`riqlanadigan manfaatlarini himoya qilish uchun bergan o`z arizasidan voz kechishi, bu shaxsni sudda FPKning 104-moddasining qoidalariga rioya etgan holda ishni mazmunan ko`rib chiqish huquqidan mahrum etmaydi. Fuqarolik protsessidagi prokurorning vakolatlari bo`yicha uning faoliyati huquqiy tomondan tartibga solinib, fuqarolik ishlarini sudda ko`rish jarayonida bu vakolatlarni amalga oshirish uslubi va shakllari, sud ish yuritishining barcha turlarida va sud protsessining hamma bosqichlarida prokurorning huquq va majburiyatlari aks ettirilgan. Fuqarolik protsessual Kodeksida prokuror ishtiroki prokuror vakolatini ta’minlashning asosiy shartlaridan hisoblanadi. Fuqarolik ishlarini ko`rib hal qilishda prokurorning ishtirok etish asoslari va shakllari fuqarolik ish yuritishdagi prokuror vakolat doirasi hajmi O`zbekiston Respublikasining Fuqarolik protsessual kodeksi va O`zbekiston Respublikasining “Prokuratura to`g`risida”gi yangi tahrirdagi qonunida o`z ifodasini topgan. O`zbekiston Respublikasining “Prokuratura to`g`risida”gi yangi tahrirdagi qonunining 33-moddasiga ko`ra fuqarolarning, korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning huquqlari hamda qonuniy manfaatlari sud yo`li bilan samarali himoya qilinishini ta’minlash maqsadida barcha instansiya sudlarida ishlar ko`rilayotganda prokuror qonunda belgilangan tartibda ishtirok etadi. Shuningdek prokuror fuqarolik ishlari bo`yicha sudda dalillarni tekshirishda ishtirok etadi, qonunning qo`llanishi yuzasidan o`z fikrini bildiradi. FPKning 46-moddasida. qonunda nazarda tutilgan yoki sud ishda prokurorning qatnashishi shart deb topgan hollarda, shuningdek prokurorning arizasi bilan qo`zg`atilgan ishlarda prokuror ishtirok etishi shartligi belgilangan.

Fuqarolik Protsessual kodeksi va boshqa qonun hujjatlariga ko`ra quyidagi fuqarolik ishlarida prokuror ishtiroki majburiydir : -Sud tomonidan ishda prokurorning qatnashishini zarur deb topilgan hollarda, shuningdek prokurorning arizasi bilan ko`zg`atilgan ishlar (FPKning 46-moddasi); -Saylov komissiyasining hatti-harakatlari (qarorlari) ustidan berilgan shikoyatni ko`rib chiqishda (FPKning 272-moddasi); -Prokurorning huquqiy hujjatni g`ayriqonuniy deb topish haqidagi arizasini ko`rib chiqishda (FPKning 277-moddasi); -Fuqaroni bedarak yo`qolgan deb topish yoki fuqaroni o`lgan deb e’lon qilish (FPKning 288-moddasi) ; -Fuqaroni muomalaga layoqatsiz deb topish (FPKning 294-moddasi); -Apellyatsiya, kassatsiya, nazorat tartibida ko`riladigan ishlar; -G`ayriixtiyoriy ravishda statsionarga yotqizish; -Ota-onaliq huquqidan mahrum qilish to`g`risidagi ishlar (Oila kodeksining 80- moddasi); O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurorining 2004 yil 11 maydagi 22- sonli “Sudlarda fuqarolik ishlari ko`rilishida prokuror ishtirokining samaradorligi va ta’sirchanligini oshirish to`g`risida”gi buyrug`iga ko`ra, O`zbekiston Respublikasining Fuqarolik-protsessual va Oila kodekslarida nazarda tutilgan quyidagi ishlar sudlarda ko`rilishida prokuror ishtiroki majburiydir: Sud ishda prokurorning qatnashishini zarur deb topgan hollarda, prokurorning arizasi bilan qo`zg`atilgan ishlar, saylov komissiyasining xatti- harakatlari (qarorlari) ustidan berilgan shikoyatlar bo`yicha ishlar, prokurorning huquqiy hujjatni g`ayriqonuniy deb topish haqidagi arizasi bo`yicha ishlar, fuqaroni bedarak yo`qolgan deb topish yoki o`lgan deb e’lon qilish to`g`risidagi ishlar, fuqaroni muomala layoqati cheklangan yoki muomalaga layoqatsiz deb topish to`g`risidagi ishlar, ota-onalik huquqidan mahrum qilish, shu huquqni tiklash yoki cheklash to`g`risidagi ishlar, shaxsni g`ayriixtiyoriy tartibda psixiatriya statsionariga yotqizish to`g`risidagi ishlar, apellyatsiya, kassatsiya va nazorat instansiyalarida ko`rilayotgan ishlar.

Shuningdek, fuqarolarni ishga tiklash, mulkni ro`yxatdan chiqarish, fuqarolarni boshqa turar joy bermasdan yashash joyidan ko`chirish to`g`risidagi ishlar, Oliy_sud viloyat sudlari va ularga tenglashtirilgan sudlarning birinchi instansiyasida ko`riladigan ishlarda prokuror ishtiroki qat’iy ta’minlanadi. Prokurorning o`z tashabbusi bilan boshqa toifadagi ishlarning ko`rilishida ishtirok etishi ijobiy baholanadi. Prokurorning fuqarolik ishlarini sudda ko`rish bilan bog`liq bo`lgan faoliyatida prokuror nazoratiga oid umumiy qoidalarga rioya etish ish yuzasidan sudning hal qiluv qaroriga protest bermasdan ilgariroq vujudga kelishini qayd qilish kerak. Prokuratura organlarining fuqarolik protsessidagi vazifalari O`zbekiston Respublikasida prokuratura organlarining fuqarolik protsessidagi vazifalari O`zbekiston respublikasi Konstitutsiyasida belgilangan asosiy tamoyillardan kelib chiqadi. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 118-moddasida “O`zbekiston Respublikasi hududida qonunlarning aniq va bir xilda bajarilishi ustidan nazoratni O`zbekiston Respublikasining Bosh prokurori va unga bo`ysinuvchi prokurorlar amalga oshiradi” deb ko`rsatib o`tilgan. Ma’lumki fuqarolik protsessual qoidalar moddiy huquq normalarining amalda harakatini kafolatlaydi, shuningdek jamiyatda ijtimoiy munosabatlarni tartibga solib, fuqarolarni qonunlarga rioya qilish ruhida tarbiyalaydi. Fuqarolarning ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, shaxsiy huquqlari va erkinliklarini muhofaza qilishni ta’minlashga qaratilgan qonunlarning aniq va bir xilda ijro etilishi ustidan nazorat olib borish prokuratura faoliyatining asosiy yo`nalishlaridan biri hisoblanadi. Prokuratura organlarining faoliyati qonunlarning ustunligini har tomonlama qaror toptirishga, huquq tartibotni mustahkamlashga, Konstitutsiya va qonunlarda mustahkamlangan inson va fuqarolarning shaxsiy, ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy huquqlari hamda erkinliklarini, qonun bilan qo`riqlanadigan manfaatlarini g`ayriqonuniy tajovuzlardan himoya qilishni ta’minlashga qaratilgan bo`lib, bu maqsad va vazifalarni amalga oshirish uchun ularga keng vakolatlar berilgan. Bu vakolatlarni amalga oshirishda prokuratura organlarining mustaqil holda faoliyat yuritishi qonun bilan kafolatlangan. O`zbekiston Respublikasi “Prokuratura

to`g`risida”gi qonunining 14-moddasiga muvofiq prokuratura organlarining faoliyati O`zbekiston Respublikasi Prezidenti va O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi nazoratida bo`lib, qonunlarning ijro eitilishini nazorat qilish, fuqarolarning ariza va shikoyatlarini, fuqarolik ishlarini tekshirish va hal qilish, qonun bilan belgilangan boshqa vakolatlarini har qanday davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari, jamoat birlashmalari, ommaviy axborat vositalari vakillari va mansabdor shaxslardan mustaqil holda, faqat qonunga bo`ysunib amalga oshiradilar. Prokurorning fuqarolik ishlarini yuritishning apellyatsiya bosqichida ishtirok etishi asoslari. O`tgan davr mobaynida fuqarolarning sud orqali himoyalanish kafolatlari jiddiy tarzda kuchaytirildi, ushbu kafolatdan foydalanish imkoniyatlarini yanada kengaytirishi ta’minlash bo`yicha katta ko`lamdagi chora-tadyuirlar amalga oshirildi. Aynan ushbu davrda kassatsiya instansiyasi isloh qilinib, sud ishlarini qayta ko`rishning appelyatsiya tartibi joriy etilgani ham muhim yangilik bo`ldi. Mazkur o`zgaishlarga muvofiq endilikda appelyatsiya instansiyasi ishni yangitdan ko`rib chiqishga yubormsdan, un o`zi to`la xajmda ko`rib chiqishi mumkin. (Konsepsiyadan) Prokurorning ikkinchi instansiya sudida ishtirok etishi to`g`risida shuni aytish kerakki, uning bu instansiyada ishtirok etishi ikki shaklda (formada): birinchidan, sud qarori ustidan shikoyat, protest keltirish yo`li bilan; ikkinchidan, taraflardan birining sud qaroridan norozi bulib shikoyat arizasi berganida bu to`g`risida fikr berish yo`li bilan ishtirok qila oladi. Prokurorning protest bildirish huquqi - uning birinchi instansiya sudida ishning ko`rilishida ishtirok qilish-kilmasligiga bog`liq emas. apellyatsiya protestini hamma prokurorlar, ya’ni tuman, shahar, viloyat va yukori turgan prokurorlar bera oladilar. Ikkinchi instansiya sudida protest ko`rilganida prokuror ishtirok etadi va protestni quvvatlaydi. Fuqarolik ishlarini apellyatsiya bosqichida ko`rishda, bu bosqich predmeti bulib - qonuniy kuchga

kirmagan sudning qaror va ajrimlari hisoblanadi. Prokuror ishni birinchi instansiya sudida ko`rilishida ishtirok etish etmasligidan kat’i nazar noqonuniy yoki asossiz deb topgan sud qarori ustidan apellyatsion tartibda ko`rish uchun protest keltirish mumkin. Apellyatsion protestlar prokuror tomonidan qarorni chikargan sud orkali keltiriladi. Protestning to`g`ridan to`g`ri apellyatsiya instansiyasiga berilishi uning ko`rilishiga to`sqinlik qila olmaydi. Apellyatsion protest qaror chiqarilgach 20 kun mobaynida keltiriladi. Apellyatsion shikoyat protsessual hujjat sifatida quyidagi talablarga javob berishi kerak: 1) protest obyektiv, asoslangan bo`lishi kerak Apellyatsion protest yoki protest muallifi bo`lgan prokuror yoki yukori turuvchi prokuror tomonidan quvvatlanadi. Apellyatsion protest uchun quyidagilar asos bulib hisoblanadi: 1) ish uchun ahamiyatli bo`lgan holatlarning to`liq ochilmaganligi; 2) ish uchun ahamiyatli bo`lgan, sud tomonidan aniqlangan deb hisoblangan holatlarning isbotlanmaganligi; 3) sud xulosalarining qarorini ish holatlariga nomuvofiqligi; 4) moddiy yoki protsessual normalarning noto`g`ri qo`llanilishi yoki buzilishi. Prokuror ishning hal etilishida ishtirok etar ekan, ishda qatnashuvchi shaxslardan so`ng qarorning qonuniyligi va asoslanganligi to`g`risida fikr beradi. Prokurorning apellyatsiya instansiyasi sudidagi ishtiroki ish bo`yicha fikr tuzish bilan yakunlanadi. Bunda u sud qarorining mazmunini, ishni apellyatsiya tartibida ko`rish uchun asoslar, qarorga protest keltirilishi sababini va ish ko`rilishi yakuniy natijalarini ko`rsatib o`tadi. Agar prokuror nuqtai nazari bilan sud ajrimi nuqtai nazari bilan sud ajrimi o`rtasida farqlar (har xillik) vujudga kelsa, u bu to`g`risida kassatsiya tartibida protest keltirish vakolatiga ega bo`lgan prokurorga habar qiladi. Prokuratura organlarining rahbari prokuror fikrini tasdiqlagach u protsessual hujjatga aylanadi.

Agar taraflardan biri sud qarori ustidan shikoyat arizasi bergan bulsa, bu shikoyat sudda ko`rilishida prokuror, garchi o`zi protest bermagan bo`lsa ham, ishtirok eta oladi va o`zining og`zaki va yozma fikrini beradi. Prokuror birinchi va ikkinchi instansiya sudlarida ishtirok etishdan tashqari, yuqorida aytilganidek, sud qarorlarining qonuniy kuchini ham tekshirishga haqlidir. Uning bu huquqi sudning qonuniy kuchga kirgan hal qiluv qarori, ajrimlari va qarorlari yuzasidan protest keltirishdan iborat. Nazorat tartibida protest keltirish huquqi FPKning 349-moddasida ko`rsatilgan shaxslarga berilgan. "Prokuratura to`g`risida"gi qonunda belgilanishicha, prokuror o`z faoliyatini quyidagi yo`nalishlarda amalga oshiradilar, jumladan: - inson va fuqarolarning ijtimoiy, siyosiy, shaxsiy huquqlari, erkinliklarini muhofaza qilishni ta’minlashga karatilgan qonunlarning aniq va bir xilda ijro etilishi ustidan nazorat olib borish; - sudlarda jinoiy ishlarni ko`rib chiqilishida davlat aybini qo`llab- quvvatlash, sudlarda fuqarolik ishlarini, ma’muriy huquqbuzarliklar to`g`risidagi ishlarni hamda ho`jalik ishlarini qarab chiqishda ishtirok etish, qonunlarga zid bo`lgan hujjatlarga protest keltirish va xokazo. Nazorat tartibida protest kiritish to`g`risidagi arizalar asosida Bosh prokuraturaga chaqirilgan ishlar viloyat prokurorlari va ularga tenglashtirilgan prokurorlar tomonidan tasdiqlangan xulosalar bilan yuborilishi zarur. Nazorat tartibida berilgan protest sudda ko`rilishida prokurorning ishtirok etishi shart va shu bo`yicha o`zi yoki yuqori turgan prokuror keltirgan protestni quvvatlaydi, vakolatli shaxslarning bergan protesti bo`yicha ish yuzasidan xulosa beradi. Prokuratura faoliyatini bu yo`nalishi bo`yicha ham O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurorining maxsus buyrug`i va Nizomi mavjud. O`zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasining «Sudlarda fuqarolik ishlari ko`rilishida prokuror vakolatini ta’minlash bo`limi to`g`risida»gi Nizomni tasdiqlash haqida 2004 yil 23 aprel 14 – son buyrug`i qabul qilingan. Bu buyruq ham O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2004 yil 11 martdagi PF-3406 sonli Farmoniga va O`zbekiston Respublikasining «Prokuratura to`g`risida»gi qonuni 13-moddasiga asosan qabul qilingan.

O`zbekiston Respublikasining «Prokuratura to`g`risida»gi va «Sudlar to`g`risida»gi qonunlarining qabul qilinishi, fuqarolik sud ishlarini yuritish qonunchiligidagi o`zgarishlar, shu jumladan, sudlarning ixtisoslashuvi va sud qarorlarini tekshirishda apellyatsiya institutining joriy qilinganligi fuqarolik ishlarini ko`rishda prokuror ishtirokining samaradorligi va ta’sirchanligini oshirishni taqozo etmoqda. O`zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasining sudlarda fuqarolik ishlari ko`rilishida prokuror vakolatini ta’minlash bo`limi, Qoraqalpog`iston Respublikasi, viloyatlar, Toshkent shahar, O`zbekiston Respublikasi Transport, Harbiy, shahar, tuman prokurorlari va ularga tenglashtirilgan prokurorlarning fuqarolik sudlov sohasidagi asosiy—vazifasi fuqarolarning, korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning huquqlari hamda qonuniy manfaatlarining himoyasini ta’minlash qonuniylikni mustahkamlash, prokuror ishtirokining samaradorligi va ta’sirchanligini oshirishdan iborat. Barcha prokurorlar va prokuratura organlarining tegishli tarmoqlari fuqarolarning huquq hamda erkinliklari himoyasini ta’minlash maqsadida, ayniqsa, ota-onalik majburiyatlarini bajarishdan bosh tortayotgan, muttasil ichkilikbozlik va giyohvandlikka mubtalo bo`lgan, o`z bolalarining hayoti yoki sog`lig`iga qarshi qasddan jinoyat sodir etgan shaxslarni ota-onalik huquqidan mahrum etish, ularning muomala layoqatini cheklash haqida, shuningdek, sog`ligiga, yoshi yoki boshqa sabablarga ko`ra sudda o`z huquq va erkinliklarini shaxsan himoya qilish imkoniyatiga ega bo`lmagan fuqarolarning manfaatini ko`zlab da’vo arizalari kiritish amaliyotini yanada faollashtirish talab etiladi . Xo`jalik sudlarida ishlarni ko`rib chiqishda prokurorning protsessual holati. O`zbekiston Respublikasining «Prokuratura to`g`risida»gi Qonunining 33- moddasiga asosan hamda «Sudlar to`g`risida»gi Qonuning 9-moddasiga asosan xo`jalik sudlarida xo`jalik nizolarini ko`rishda prokurori ishtirokining huquqiy

asoslari belgilab berilgan. Unga ko`ra prokuror xo`jalik nizolarini ko`rishda sudda ishtirok etadi. O`zbekiston Respublikasining Xo`jalik protsessual kodeksining 43- moddasiga ko`ra, «Prokuror hamma ishlar bo`yicha sud majlisida ishtirok etishga haqli. O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudiga da’vo arizasini O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurori yoki uning o`rinbosari, Qoraqalpog`iston Respublikasi, viloyat va Toshkent shahar xo`jalik sudiga esa- tegishincha Qoraqalpog`iston Respublikasi, viloyat va Toshkent shahar prokurorlari hamda ularga tenglashtirilgan prokurorlar yoki ularning o`rinbosarlari taqdim etadi. Da’vo taqdim etgan prokuror kelishuv bitimi tuzishdan tashqari da’vogarning barcha huquqlaridan foydalanadi va majburiyatlar bajaradi. Prokurorning o`z da’vosidan voz kechishi da’vogarni ishni mazmunan ko`rib chiqishni talab qilish huquqidan mahrum qilmaydi. Prokuror tomonidan huquqini himoya qilish maqsadida taqdim etilgan da’vodan da’vogarning voz kechishi arizani ko`rmasdan qoldirishga olib keladi. Qonunda nazarda tutilgan yoki sud ishda prokuror qatnashish zarur deb topgan hollarda ishni ko`rishda prokuror ishtirok etishi shart». Xo`jalik sudida ishni ko`rishga tayyorlash to`g`risidagi ajrim chiqarilgan kundan boshlab ish bir oydan ortiq bo`lmagan muddatda ko`rilishi va hal qiluv qarori qabul qilinishi kerak Alohida hollarda ishni ko`rish muddati xo`jalik sudining raisi tomonidan bir oydan oshmagan muddatga uzaytirilishi mumkin. Xo`jalik sudi ishni ko`rganda ish bo`yicha dalillarni tekshiradi: ishda ishtirok etuvchi shaxslarning tushuntirishlarini, guvohlarning ko`rsatuvlarini, ekspertlarning xulosalarini eshitadi, yozma dalillar bilan tanishadi, ashyoviy dalillarni ko`zdan kechiradi. Ishni ko`rish sudning o`zgarmas tarkibida amalga oshiriladi. Xo`jalik sudida ishni ko`rishning yana bir o`ziga xos xususiyati shundan iboratki, har bir ishni ko`rish dam olish uchun belgilangan vaqtdan tashqari uzluksiz davom etadi. Xo`jalik sudi ish bo`yicha hal qiluv qarori qabul qilinguncha yoki ishni ko`rish keyinga qoldirilguncha boshqa ishlarni ko`rishga haqli emas. Barcha dalillar tekshirilganidan keyin sud majlisida raislik qiluvchi ishda ishtirok etuvchi shaslardan ularda ish bo`yicha qo`shimcha materiallar bor-

yo`qligini aniqlaydi. Bunday arizalar bo`lmasa, raislik qiluvchi ishni tekshirish tugaganligini e’lon qjiladi va xo`jalik sudi hal qiluv qarori qabul qilish uchun chiqib ketadi. Hal qiluv qarori imzolangandan keyin ish ko`rilgan majlisning o`zida raislik qiluvchi tomonidan e’lon qilinadi. Xo`jalik sudining hal qiluv qarori qabul qilingandan keyin bir oylik muddat o`tgach kuchga kiradi. Xo`jalik sudining hal qiluv qarori ishda ishtirok etuvchi shaxslarga qabul qilingan kundan e’tiboran besh kunlik muddatda topshirilganligi ma’lum qilinadigan buyurtma xat orqali yuboriladi yoki tilxat olib topshiriladi. Ishda ishtirok etuvchi shaxslar xo`jalik sudining qonuniy kuchga kirmagan hal qiluv qarori ustidan apellyatsiya shikoyati berishga haqlidir. Apellyatsiya shikoyatini birinchi instansiyada hal qiluv qarorini qabul qilgan xo`jalik sudining apellyatsiya instansiyasi ko`radi. Apellyatsiya shikoyati xo`jalik sudi hal qiluv qarorini qabul qilgandan keyin bir oy ichida beriladi. Xo`jalik sudining qonuniy kuchga kirgan hal qiluv qarori hamda apellyatsiya instansiyasining qarori ustidan ishda ishtirok etuvchi shaxslar kassatsiya shikoyati berishga, prokuror esa-apellyatsiya protesti keltirishga haqlidir (O`z.Res.XPKning 156-moddasi). Apellyatsiya shikoyati (protesti) O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudiga hal qiluv qarori, qaror qabul qilgan xo`jalik sudi orqali beriladi. Hal qiluv qarori, qaror qabul qilgan xo`jalik sudi shikoyat (protest) tushgan kundan e’tiboran besh kunlik muddatda uni O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudiga ish bilan birga yuborishi shart. Apellyatsiya shikoyati (protesti ) xo`jalik sudining hal qiluv qarori yoki apellyatsiya instansiyasining qarori qonuniy kuchga kirganidan keyin bir oy davomida berilishi mumkin. Apellyatsiya protestida quyidagilar ko`rsatilishi kerak :  protest yo`llanayotgan xo`jalik sudining nomi;  protest berayotgan shaxsning va ishda ishtirok etuvchi shaxslarning nomi;

 ustidan protest berilayotgan hal qiluv qarorigning yoki qarorni qabul qilgan xo`jalik sudining nomi, ishning tartib raqami va hal qiluv qarori, qaror qabul qilingan sana, nizo predmeti;  protest bergan shaxsning talablari, moddiy yohud protsessual huquq normalarining buzilishi yoki noto`g`ri qo`llanishi nimadan iboratligi;  protestga ilova qilinayotgan hujjatlar ro`yxati. Apellyatsiya protestida ishning holatlari isbotlanmaganligini yoki ishda ishtirok etuvchi shaxslarning haqiqiy munosabatlari to`g`risida hal qiluv qarori yoki qarorda bayon qilingan xulosalar ishning holatlariga nomuvofiqligi vaj qilib keltirishga yo`l qo`yilmaydi. Apellyatsiya protestini berayotgan shaxs ishda ishtirok etuvchi boshqa shaxslarga protest nusxasini va unga ilova qilingan, ularda bo`lmagan hujjatlarning nushalarini yuboradi. Ishda ishtirok etuvchi shaxs kassatsiya protestining nusxasini olganidan keyin uning yuzasidan o`z yozma fikrini hamda ishda ishtirok etuvchi shaxslarga fikr nushalari jo`natilganligini tasdiqlovchi hujjatlarni apellyatsiya protesti ko`rib chiqiladigan kungacha yetib borishini ta’minlaydigan muddatda xo`jalik sudiga yuborishga haqlidir. Apellyatsiya protesti O`z.Res.XPKning 162-moddasiga asosan quyidagi hollarda qaytariladi: 1) apellyatsiya shikoyati (protesti) imzolanmagan yoxud uni imzolashga huquqi bo`lmagan shaxs yoki mansab mavqei ko`rsatilmagan shaxs tomonidan imzolangan bo`lsa; 2) apellyatsiya shikoyatiga (protestiga) uning nusxalari ishda ishtirok etuvchi shaxslarga jo`natilganligini tasdiqlovchi dalillar ilova qilinmagan bo`lsa; 3) davlat boji belgilangan tartibda va miqdorda to`langanligini tasdiqlovchi hujjatlar apellyatsiya shikoyatiga ilova qilinmagan bo`lsa, qonunda davlat bojini to`lash muddatini kechiktirish yoki bo`lib-bo`lib to`lash imkoniyati nazarda tutilgan hollarda esa, bu haqda iltimosnoma berilmagan yoxud iltimosnoma rad etilgan bo`lsa;

4) apellyatsiya shikoyati (protesti) belgilangan muddat o`tganidan keyin berilgan bo`lsa va unda o`tkazib yuborilgan muddatni tiklash to`g`risida iltimosnoma bo`lmasa; 5) ishda ishtirok etuvchi shaxslarga apellyatsiya shikoyati (protesti) ish yuritishga qabul qilingani to`g`risidagi ajrim yuborilgunga qadar shikoyatni (protestni) bergan shaxsdan uni qaytarish to`g`risida ariza tushgan bo`lsa. Apellyatsiya protesti birinchi instansiya sudining sudyasi tomonidan qaytariladi. Agar protestni qaytarish asoslari kassatsiya instansiyasida aniqlangan bo`lsa, protestini shu instansiya sudining sudyasi qaytaradi. Apellyatsiya shikoyatini (protestini) qaytarish to`g`risida ajrim chiqariladi. Apellyatsiya shikoyatini (protestini) qaytarish to`g`risidagi ajrim ustidan kassatsiya shikoyati berish (protesti keltirish) mumkin. Shikoyat bergan (protest keltirgan) shaxs ushbu moddaning birinchi qismidagi 1, 2, 3-bandlarda ko`rsatilgan holatlar bartaraf etilganidan keyin xo`jalik sudiga apellyatsiya shikoyati (protesti) bilan umumiy tartibda yana murojaat qilishga haqli. Apellyatsiya protesti ish yuritishga qabul qilingani to`g`risida sudya ajrim chiqaradi. Ajrimda apellyatsiya protestini ko`rish vaqti va joyi ko`rsatiladi. Ajrim ishda ishtirok etuvchi shaxslarga topshirilganligi ma’lum qilinadigan buyurtma xat orqali yuboriladi. Protestni chaqirib olish. Protest keltirgan prokuror, shuningdek yuqori turuvchi prokuror sud majlisi boshlangancha protestni chaqirib olishga haqli. Protest chaqirib olingani haqida ishda ishtirok etuvchi shaxslar xabardor qilinadi. Sud apellyatsiya protesti chaqirib olinsa, agar hal qiluv qarori, qaror ustidan ishtirok etuvchi boshqa shaxslar shikoyat qilmagan bo`lsalar, apellyatsiya instansiyasida ish yuritishni tugatadi. Xo`jalik sudi apellyatsiya instansiyasida ish yuritishni tugatish to`g`risida ajrim chiqaradi. Apellyatsiya protesti O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudiga tushgan kundan e’tiboran bir oylik muddatda ko`riladi. O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudining hal qiluv qarori ustidan kassatsiya protesti uning Rayosati tomonidan bir oylik muddatda ko`riladi. Xo`jalik sudining ajrimi ustidan

kassatsiya tartibida protest keltirish mumkin. Xo`jalik sudining ajrimlari ustidan tushgan kassatsiya protesti sudning hal qiluv qarorlari va qarorlari ustidan tushgan kassatsiya shikoyatlarini ko`rish uchun nazarda tutilgan tartibda ko`riladi. Xo`jalik sudining qonuniy kuchga kirgan hal qiluv qarori hamda apellyatsiya instansiyasining qarori ustidan ishda ishtirok etuvchi shaxslar kassatsiya shikoyati berishga, prokuror esa - kassatsiya protesti keltirishga haqlidir. O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudi qoraqalpog`iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar xo`jalik sudlari tomonidan birinchi va apellyatsiya instansiyalarida qabul qilingan hal qiluv qarorlari va qarorlarning qonuniyligini tekshiradi. Oliy xo`jalik sudining Rayosati shu sud tomonidan birinchi instansiyada qabul qilingan hal qiluv qarorlarining qonuniyligini tekshiradi. Kassatsiya shikoyati (protesti) O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudiga hal qiluv qarori, qaror qabul qilgan xo`jalik sudi orqali beriladi. Hal qiluv qarori, qaror qabul qilgan xo`jalik sudi shikoyat (protest) tushgan kundan e’tiboran besh kunlik muddatda uni O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudiga ish bilan birga yuborishi shart. Kassatsiya shikoyati (protesti) xo`jalik sudining hal qiluv qarori yoki apellyatsiya instansiyasining qarori qonuniy kuchga kirganidan keyin bir oy davomida berilishi mumkin. Kassatsiya shikoyatida (protestida) ishning holatlari isbotlanmaganligini yoki ishda ishtirok etuvchi shaxslarning haqiqiy munosabatlari to`g`risida hal qiluv qarori yoki qarorda bayon qilingan xulosalar ishning holatlariga nomuvofiqligini dalil qilib keltirishga yo`l qo`yilmaydi. Kassatsiya shikoyati uni berayotgan shaxs yoki uning vakili tomonidan imzolanadi. Vakil tomonidan imzolangan shikoyatga uning sud hujjatlari ustidan shikoyat qilish vakolatini tasdiqlovchi ishonchnoma, agar u avval ushbu ish bo`yicha taqdim etilmagan bo`lsa, ilova qilinadi. Shikoyatga davlat boji to`langanligini va ishda ishtirok etuvchi boshqa shaxslarga shikoyatning nusxalari yuborilganligini tasdiqlovchi dalillar ilova qilinadi. Kassatsiya shikoyatini (protestini) berayotgan shaxs ishda ishtirok etuvchi boshqa shaxslarga shikoyat (protest) nusxasini va unga ilova qilingan, ularda bo`lmagan hujjatlarning nusxalarini yuboradi. Ishda ishtirok etuvchi shaxs kassatsiya

shikoyatining (protestining) nusxasini olganidan keyin uning yuzasidan o`z fikr- mulohazasini hamda ishda ishtirok etuvchi shaxslarga fikr-mulohaza nusxalari jo`natilganligini tasdiqlovchi hujjatlarni kassatsiya shikoyati (protesti) ko`rib chiqiladigan kungacha yetib borishini ta’minlaydigan muddatda xo`jalik sudiga yuborishga haqlidir. Fikr-mulohaza ishda ishtirok etuvchi shaxs yoki uning vakili tomonidan imzolanadi. Vakil tomonidan imzolangan fikr-mulohazaga uning ishni yuritishga vakolati borligini tasdiqlovchi ishonchnoma ilova qilinadi. Kassatsiya shikoyati (protesti) quyidagi hollarda qaytariladi : 1) kassatsiya shikoyati (protesti) imzolanmagan yoki uni imzolashga huquqi bo`lmagan shaxs yoxud mansab mavqei ko`rsatilmagan shaxs tomonidan imzolangan bo`lsa; 2) shikoyat (protest) hal qiluv qarorini qabul qilgan xo`jalik sudini chetlab o`tgan holda yuborilgan bo`lsa; 3) kassatsiya shikoyatiga (protestiga) ishda ishtirok etuvchi shaxslarga uning nusxalari jo`natilganini tasdiqlovchi dalillar ilova qilinmagan bo`lsa; 4) kassatsiya shikoyatiga belgilangan tartibda va miqdorda davlat boji to`langanligini tasdiqlovchi hujjatlar ilova qilinmagan bo`lsa, qonunda davlat boji to`lashni kechiktirish, bo`lib-bo`lib to`lash imkoniyati nazarda tutilgan hollarda esa, bu haqda iltimosnoma berilmagan yoxud iltimosnoma rad etilgan bo`lsa; 5) kassatsiya shikoyati (protesti) belgilangan muddat o`tganidan keyin berilgan bo`lsa va o`tkazib yuborilgan muddatni tiklash to`g`risida iltimosnoma bo`lmasa; 6) kassatsiya shikoyatida (protestida) moddiy yoki protsessual huquq normalarini buzish yoki noto`g`ri qo`llanish nimadan iboratligi ko`rsatilgan bo`lmasa; 7) ishda ishtirok etuvchi shaxslarga kassatsiya shikoyati (protesti) ish yuritishga qabul qilingani to`g`risidagi ajrim yuborilgunga qadar shikoyatni (protestni) bergan shaxsdan uni qaytarish to`g`risida ariza tushgan bo`lsa.

Kassatsiya shikoyati (protesti) birinchi instansiya sudining sudyasi tomonidan qaytariladi. Agar shikoyatni (protestni) qaytarish asoslari kassatsiya instansiyasida aniqlangan bo`lsa, shikoyatni (protestni) shu instansiya sudining sudyasi qaytaradi. Kassatsiya shikoyatini (protestini) qaytarish to`g`risida ajrim chiqariladi. Kassatsiya shikoyatini (protestini) qaytarish to`g`risida birinchi instansiya sudyasi tomonidan chiqarilgan ajrim ustidan kassatsiya instansiyasiga shikoyat qilinishi (protest keltirilishi) mumkin. Ushbu modda birinchi qismining 1, 2, 3, 4, 6 -bandlarida ko`rsatilgan olatlar bartaraf etilgach, shikoyatni (protestni) bergan shaxs kassatsiya shikoyati (protesti) bilan xo`jalik sudiga umumiy tartibda yana murojaat qilishga haqli. Kassatsiya shikoyati (protesti) ish yuritishga qabul qilingani to`g`risida sudya ajrim chiqaradi. Ajrimda kassatsiya shikoyatini (protestini) ko`rish vaqti va joyi ko`rsatiladi. Ajrim ishda ishtirok etuvchi shaxslarga topshirilganligi ma’lum qilinadigan buyurtma xat orqali yuboriladi. Ishda ishtirok etuvchi shaxslarning iltimosnomasiga ko`ra, kassatsiya instansiyasining xo`jalik sudi birinchi instansiya va apellyatsiya instansiyasi sudlarida qabul qilingan hal qiluv qarorining, qarorning ijrosini kassatsiya instansiyasida ish yuritish tamomlangunga qadar to`xtatib turishga haqli. Ish kassatsiya instansiyasida ushbu bobda nazarda tutilgan xususiyatlarni hisobga olgan holda birinchi instansiya xo`jalik sudi tomonidan ishni ko`rish qoidalari asosida ko`riladi. Bunda birinchi instansiya uchungina belgilangan qoidalar qo`llanilmaydi. Kassatsiya shikoyati bergan shaxs qaror chiqarilgunga qadar undan voz kechishga haqli. Sud shikoyatdan voz kechishni ushbu Kodeks 40 -moddasining to`rtinchi qismida nazarda tutilgan asoslar bo`yicha rad etib, ishni kassatsiya tartibida ko`rishga haqli. Protest keltirgan prokuror, shuningdek yuqori turuvchi prokuror sud majlisi boshlanguncha protestni chaqirib olishga haqli. Protest chaqirib olingani haqida ishda ishtirok etuvchi shaxslar xabardor qilinadi. Sud kassatsiya shikoyatidan voz kechishni qabul qilsa yoki protest chaqirib olinsa, agar hal qiluv qarori, qaror ustidan ishda ishtirok etuvchi boshqa shaxslar shikoyat qilmagan

bo`lsalar, kassatsiya instansiyasida ish yuritishni tugatadi. Xo`jalik sudi kassatsiya instansiyasida ish yuritishni tugatish to`g`risida ajrim chiqaradi. Xo`jalik sudining hal qiluv qarori yoki apellyatsiya instansiyasining qarori ustidan kassatsiya shikoyati (protesti) ish bilan birga O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudiga tushgan kundan e’tiboran bir oylik muddatda ko`riladi. O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudining hal qiluv qarori ustidan kassatsiya shikoyati (protesti) uning Rayosati tomonidan bir oylik muddatda ko`riladi. Xo`jalik sudi ishni kassatsiya instansiyasida ko`rganida moddiy va protsessual huquq normalari birinchi instansiya va apellyatsiya instansiyasi sudida to`g`ri qo`llanilganligini tekshiradi. Nazorat tartibida protest keltirish. O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudining Raisi va uning o`rinbosarlari, O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurori va uning o`rinbosarlari O`zbekiston Respublikasining har qanday xo`jalik sudining qonuniy kuchga kirgan hal qiluv qarorlari va qarorlar ustidan protest keltirishga haqli. O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik suddi Rayosatining qarorlari bundan mustasno. O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudining Rayosati barcha xo`jalik sudlarining hal qiluv qarorlari va qarorlari ustidan keltirilgan protestlar bo`yicha ishlarni nazorat tartibida ko`radi. O`zbekiston Respublikasi JPKning 193-moddasida ko`rsatib o`tgan mansabdor shaxslar nazorat tartibida protest keltirishga asoslar mavjudligi masalasini hal etish uchun ishni tegishli xo`jalik sudidan talab qilib olishga haqli. Protest keltirish uchun asoslar mavjud bo`lganda, shu jumladan ishda ishtirok etuvchi shaxsning arizasi munosabati bilan ushbu Kodeksning 193- moddasida ko`rsatilgan mansabdor shaxs protest keltiradi va uni ish bilan birga O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudining Rayosatiga yuboradi. Xo`jalik sudining qonuniy kuchga kirgan hal qiluv qarori, qaroriga protest keltirish to`g`risidagi ariza ish ko`rilganidan keyin apellyatsiya yoki kassatsiya instansiyasi

sudiga berilishi mumkin. Protest keltirish uchun asoslar yo`qligi to`g`risida ariza bergan shaxs xabardor qilinadi. Protest nushalari ishda ishtirok etuvchi shaxslarga yuboriladi. O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudining Rayosati barcha xo`jalik sudlarining hal qiluv qarorlari va qarorlari ustidan keltirilgan protestlar bo`yicha ishlarni nazorat tartibida ko`radi. XPKning 193-moddasida ko`rsatib o`tilgan mansabdor shaxslar nazorat tartibida protest keltirishga asoslar mavjudligi masalasini hal etish uchun ishni tegishli xo`jalik sudidan talab qilib olishga haqli. Protest keltirish uchun asoslar mavjud bo`lganda, shu jumladan ishda ishtirok etuvchi shaxsning arizasi munosabati bilan ushbu Kodeksning 193-moddasida ko`rsatilgan mansabdor shaxs protest keltiradi va uni ish bilan birga O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudining Rayosatiga yuboradi. Xo`jalik sudining qonuniy kuchga kirgan hal qiluv qaroriga va qaroriga protest keltirish to`g`risidagi ariza ish apellyatsiya yoki kassatsiya instansiyasi sudida ko`rilganidan keyin berilishi mumkin. (O`zR 30.08.2002 y. 405-II-son qonuni tahriridagi jumla) Protest keltirish uchun asoslar yo`qligi to`g`risida ariza bergan shaxs xabardor qilinadi. Protestning nusxalari ishda ishtirok etuvchi shaxslarga yuboriladi. Nazorat tartibida protest keltirgan mansabdor shaxs uni ishni ko`rish boshlanishidan avval chaqirib olishga haqli. Protest chaqirib olingani to`g`risida ishda ishtirok etuvchi shaxslar xabardor qilinadi. O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudi Rayosati protestni ko`rishda Oliy xo`jalik sudi sudyasining ishning holatlari va protest vajlari to`g`risidagi ma’ruzasini eshitadi. Tushuntirishlar berish uchun Rayosat majlisiga ishda ishtirok etuvchi shaxslar chaqirilishi mumkin. Bunday holda ularga Rayosat majlisining vaqti va joyi to`g`risida xabarnomalar yuboriladi. Ularning kelmaganligi ishni ko`rib chiqishga to`siq bo`lmaydi. Ishni nazorat tartibida ko`rishda O`zbekiston Respublikasining Bosh prokurori yoki uning o`rinbosari ishtirok etib, o`zi keltirgan protestni quvvatlaydi yoki O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudi Raisi yoki uning o`rinbosari keltirgan protest bo`yicha ko`rilayotgan ish yuzasidan xulosa beradi.

O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudining Rayosati ishni nazorat tartibida ko`rib: 1) xo`jalik sudining hal qiluv qarorini, qarorini o`zgarishsiz, protestni esa qanoatlantirmasdan qoldirishga; 2) hal qiluv qarorini, qarorni to`la yoki qisman bekor qilib, ishni yangidan ko`rish uchun yuborishga; 3) hal qiluv qarorini, qarorni o`zgartirib yoki bekor qilib, ishni yangidan ko`rishga yubormasdan yangi qaror qabul qilishga; 4) hal qiluv qarorini, qarorni to`la yoki qisman bekor qilib, ish yuritishni tugatishga yoxud da’voni to`la yoki qisman ko`rmasdan qoldirishga; 5) ish bo`yicha ilgari qabul qilingan hal qiluv qarorlari yoki qarorlardan birini kuchda qoldirishga haqli. Sud hujjatining noqonuniyligi yoki asossizligi hal qiluv qarorini, qarorni nazorat tartibida o`zgartirish yoki bekor qilish uchun asos bo`ladi. Xo`jalik sudining mazmunan to`g`ri bo`lgan hal qiluv qarori, qarori yuzaki asoslar bo`yichagina bekor qilinishi mumkin emas. O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudining Rayosati ishni nazorat tartibida ko`rish natijalari bo`yicha qaror qabul qiladi. Agar Rayosatning hozir bo`lgan a’zolaridan ko`pchiligi yoqlab ovoz bersa, qaror qabul qilingan hisoblanadi. Rayosat a’zolari ovoz berishda betaraf qolishga haqli emas. Rayosat qarori O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudining Raisi tomonidan imzolanadi. Rayosat qarori qabul qilingan paytdan boshlab qonuniy kuchga kiradi. Rayosat qarori qabul qilingan kundan e’tiboran besh kunlik muddatda ishda ishtirok etuvchi shaxslarga topshirilganligi ma’lum qilinadigan buyurtma xat orqali yuboriladi. Ishni nazorat tartibida ko`rgan xo`jalik sudining hal qiluv qarorini, qarorni bekor qilish to`g`risidagi qarorida bayon etilgan ko`rsatmalari shu ishni yangidan ko`rayotgan xo`jalik sudi uchun majburiydir. Ishni nazorat tartibida ko`rgan xo`jalik sudi hal qiluv qarorida, qarorda aniqlanmagan yoxud rad etilgan holatlarni aniqlashga yoki isbotlangan deb hisoblashga, u yoki bu dalilning to`g`riligi yoki

noto`g`riligi, bir dalilning boshqalaridan ustunligi, ishni yangidan ko`rishda qanday hal qiluv qarori, qaror qabul qilinishi kerakligi masalalarini oldindan hal qilishga haqli emas. Xo`jalik sudlarining qonuniy kuchga kirgan ajrimlari ustidan nazorat tartibida protest keltirilishi va ushbu Kodeksda ular ustidan shikoyat qilish nazarda tutilgan, shuningdek ular ishning davom ettirilishiga to`sqinlik qilgan hollarda, hal qiluv qaroridan alohida qayta ko`rilishi mumkin. Xo`jalik sudining ajrimlari ustidan keltirilgan protestlar sudning hal qiluv qarorlari va qarorlari ustidan keltirilgan protestlarni ko`rish uchun nazarda tutilgan tartibda ko`riladi. O`zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasining «Xo`jalik sudlarida ishlar ko`rilishida prokuror vakolatini ta’minlash bo`limi to`g`risida»gi Nizomni tasdiqlash haqida 2004 yil 23 aprel 13 – son buyrug`i O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2004 yil 11 martdagi PF-3406 sonli Farmoniga va O`zbekiston Respublikasining «Prokuratura to`g`risida»gi qonuni 13-moddasiga asosan qabul qilingan. Prokuratura faoliyatining ushbu yo`nalishi bo`yicha ish yuritish shu Nizom asosida olib boriladi . Xo`jalik sudlarida ishlar ko`rilishida prokuror ishtirokining samaradorligi va ta’sirchanligini oshirish to`g`risida 2004 yil 11 may 23- son buyrug`i qabul qilingan bo`lib, buyruq talablariga binoan, davlat va jamoat manfaatlarn, xususiy biznes subyektlarining huquq hamda erkinliklarini himoyalash maqsadida sudlarga arizalar kiritish, prokuror vakolatini malakali ta’minlash, sudlarning qonunga zid bo`lgan qarorlari ustidan protest keltirish bu sohadagi prokuror faoliyatining asosiy vazifasidir. O`zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasining xo`jalik sudlarida ishlar ko`rilishida prokuror vakolatini ta’minlash bo`limi, Qoraqalpog`iston Respublikasi, viloyatlar, Toshkent shahar va O`zbekiston Respublikasi Transport prokurorlarining xo`jalik sudlov sohasidagi asosiy vazifasi korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning, shuningdek, xususiy tadbirkorlarning huquqlari hamda qonuniy manfaatlarining himoyasini ta’minlash, qonuniylikni mustahkamlash, prokuror ishtirokining samaradorligi va ta’sirchanligini oshirishdan iborat.

Davlat va jamoat manfaatlari himoya qilinishi lozim bo`lgan hollarda da’vo arizalari kiritish bilan bir vaqtning o`zida manfaatlari himoyalanishi ko`zda tutilayotgan korxona, muassasa va tashkilotlarning mansabdor shaxslari tomonidan bu borada amaliy choralar ko`rilmayotganligining sabablari o`rganilib, tegishli munosabat bildirilishi lozim. Avvalombor, da’vo arizalari qo`zg`atilishiga asos bo`layotgan hujjatlar har tomonlama to`liq o`rganib chiqilishi, da’volarning asosli va qonunga muvofiq bo`lishi ta’minlanishi kerak. Quyidagi nizolarning xo`jalik sudlarida ko`rilishida prokurorning ishtiroki majburiyligi belgilab qo`yilgan : - prokuror da’vosi bilan qo`zg`atilgan; - davlat mulkini himoya qilish bilan bog`liq; - yuridik ahamiyatga ega bo`lgan faktlarni belgilash; - xalqaro va davlatlararo shartnomalar, kelishuvlar bo`yicha; - bankrot deb e’lon qilish; - davlat organlari va fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlarining huquqiy hujjatlarini haqiqiy emas deb topish; - davlat ro`yxatiga olishni rad etganlik yoki belgilangan muddatda davlat ro`yxatiga olishdan bosh tortganlik ustidan berilgan shikoyatlar; - davlat nazorat organlarining pul mablag`larini akseptsiz tartibda undirish haqidagi hujjatlarini ijro etilishi mumkin emas deb topish; - kontraktatsiya va yer ijarasi shartnomalari bilan bog`liq; - tabiatga zarar yetkazishdan kelib chiqqan nizolar. Sud majlisiga prokurorlar puxta tayyorgarlik ko`rib, nizoga oid huquqiy- normativ hujjatlar hamda ish materiallarini sud jarayoni boshlangunga qadar o`rganib chiqishlari lozim. Ish materiallari bilan tanishish jarayonida ishning xo`jalik sudiga taalluqliligi, o`zgalar nomidan ariza bergan shaxsning qonuniy vakolatga ega ekanligi, ishni hal etish uchun zarur bo`lgan dalillarning mavjudligi, nizo bo`yicha javobgar to`g`ri jalb qilinganligi, da’voni ta’minlash choralari ko`rilganligi va davlat boji

to`langanligi kabi nizoning qonuniy hal etilishi uchun muhim ahamiyatga ega bo`lgan holatlarga alohida e’tibor qaratilishi talab etiladi. Sudda ishtirok etuvchi prokuror taraflarning tortishuvi prinsipiga amal qilgani holda, dalil-isbotlarni to`plash, tekshirish va ularga baho berishda faol qatnashib, ish mohiyati bo`yicha asosli fikr bildirib, uni har tomonlama, to`liq va holisona ko`rilishiga, qonuniy va adolatli qaror qabul qilinishiga ko`maklashishi kerak. Xo`jalik sudlarining barcha bosqichlarida ishlar ko`rilishida, ayniqsa, davlat va jamoat mulkini himoya qilish, davlat organlari va fuqarolarni o`zini-o`zi boshqarish organlarining huquqiy hujjatlarini haqiqiy emas deb topish, korxona va tashkilotlarning bankrotligi, xususiylashtirish, tabiat muhofazasi bilan bog`liq nizolarning muhokamasida zarar yetkazilishiga sababchi bo`lgan mansabdor shaxslarga nisbatan intizomiy, ma’muriy, moddiy choralar ko`rish va jinoyat ishi qo`zg`atish masalalari albatta muhokama qilinishi zarur. Birinchi instansiya sudlarida prokuror ishtirokisiz hal qilingan hamda apellyatsiya, kassatsiya bosqichlarida ko`rilgan ishlar yuzasidan qabul qilingan sud qarorlari bilan kelishilgan hollarda prokuratura rahbariyati tomonidan tasdiqlangan xulosalar tuzilishi shart. Xo`jalik sudlarining noqonuniy va asossiz qarorlariga nisbatan apellyatsiya va kassatsiya muddatlarida hamda nazorat tartibida protestlar keltirilishi kerak. Da’voni ko`rmasdan qoldirish, ish yuritishni tugatish yoki to`xtatib turish to`g`risidagi sud ajrimlarining asosliligi va qonuniyligini apellyatsiya muddatida o`rganib, qonuniy baho berilishiga va qonuniy asoslar bo`lgan holda apellyatsiya protesti keltirilishi ta’minlanmog`i lozim. Apellyatsiya instansiyasida ko`rilib, kassatsiya protesti keltirish muddati o`tkazib yuborilgan yoki kassatsiya instansiyasida ko`rilgan ishlar bo`yicha noqonuniy sud qarorlariga nisbatan. Nazorat tartibida protest keltirish haqidagi taqdimnomalar zudlik bilan respublika Bosh prokuraturasiga yuborilishi kerak. Sudlar tomonidan qanoatlantirishdan rad etilgan prokuror da’volari, apellyadiya va kassatsiya protestlari bo`yicha qabul qilingan sud qarorlari bilan kelishilgan taqdirda mazkur xo`jalik ishlarini viloyat prokuraturalari va ularga

tenglashtirilgan prokuraturalar rahbariyati tomonidan tasdiqlangan xulosalar bilan Bosh prokuraturaga yuborilishi lozim. Sud qarorlari yuzasidan fuqarolar hamda yuridik shaxslardan kelib tushgan ariza va shikoyatlarning qonunda belgilangan muddatda, ishlar to`liq o`rganilgan holda qonuniy hal qilinishi zarur. Ishlarni o`rganish natijasiga ko`ra sud qarori asosli deb topilgan taqdirda xulosa tuzilib, protest keltirish vakolatiga ega bo`lgan prokurorlar yoki ularning o`rinbosarlari tomonidan tasdiqlanishi, ariza muallifiga esa asoslantirilgan javob berilishi kerak.

Adabiyotlar: 1.Baskov V.I. Prokuror nazorati (darslik, rus tilida) M.,” Bek” nashriyoti, 1998. 2.Davletov A. Dj. Prokuror nazorati (darslik, rus tilida). Nukus. Bilim.1999. 3. Inog`omjonova Z.F. umumiy tahriri ostida Jinoyat protsessi (umumiy qism, darslik, o`zbek tilida) T.: 2002 y., «Yangi asr avlodi». 4.Madaliyev O.M. Prokuror nazorati. Darslik. Maxsus qism. – T.: TDYUI, 2009. – 884 b.t. 5.Madaliyev O.M. Prokuror nazorati. Darslik. Umumiy qism. – T.: TDYUI, 2009. – 26, 5 b.t. 6. O.M. Madaliyev, A.A. Ergashev. Prokuror nazorati. O’quv-uslubiy qo’llanma. TDYuI. 2010 y. 15,2. b.t. –B. 240. 7. O.M. Madaliyev. Prokuror nazorati. Darslik. Umumiy qism. Toshkent – “ILM ZIYO”. – 2012. –B. 314 8. O.M. Madaliyev. Prokuror nazorati. Darslik. Maxsus qism. Toshkent – “ILM ZIYO”. – 2012. –B. 504 9. M.H. Rustamboyev, O.M. Madaliyev. Huquqni muxofaza qiluvchi organlar faoliyatini tashkil etish. Darslik. Toshkent – “ILM ZIYO”. – 2012. –B. 638

O'xshashlar

Sudlarda jinoyat ishlarini ko`rib chiqishda prokuror vakolatlari

Sudlarda fuqarolik ishlari ko'rilishida prokuror ishtirokining maqsadi, vazifasi va huquqiy asoslari

Xo`jalik yurituvchi subyektlarga davlat organlari va nodavlat notijorat tashkilot

Fuqarolik ishlarini sud va boshqa idoralarga taalluqliligi

O`zbekiston Respublikasida xo`jalik sudlari va ularda xo`jalik nizolarining ko`rilishi