O`zbekiston Respublikasida xo`jalik sudlari va ularda xo`jalik nizolarining ko`rilishi - Huquqshunoslik - Referatlar

O`zbekiston Respublikasida xo`jalik sudlari va ularda xo`jalik nizolarining ko`rilishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

142.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Xo`jalik sudlari faoliyati tushunchasi va ularning vazifalari 2. Xo`jalik sudlarini tashkil etilishi va tuzilishi 3. Xo`jalik sudlariga taalluqli nizolar 4. Xo`jalik sudining birinchi instansiyasida ish yuritish 5. Ishni sud muhokamasiga tayyorlash 6.Xo`jalik sudida ishning ko`rilishi va hal etilishi 7. Xo`jalik sudining hal qiluv qarorlari va ajrimlari 8. Apellyatsiya instansiyasida xo`jalik ishlarini ko`rish tartibi 9. Xo`jalik sudining hal qiluv qarorlari va ajrimlari 10. Qonuniy kuchga kirgan xo`jalik sudining qarorlarini kassatsiya instansiyasida qayta ko`rish tartibi 11. Xo`jalik sudlarining hal qiluv qarorlari va qarorlarini nazorat tartibida qayta ko`rish tushunchasi

www.arxiv.uz Xo`jalik sudlari faoliyati tushunchasi va ularning vazifalari O`zbekiston bozor munosabatlariga izchillik bilan o`tayotgan bir paytda iktisodiy munosabatlarni huquqiy tartibga solish asosiy masalalardan biri bo`lib hisoblanmoqda. Shuning uchun ham xo`jalik nizolarini o`z vaqtida ko`rib hal etishga muhim e`tibor sezilmoqda. Shu sababli ham sobiq xo`jalik nizolarini ko`rib hal etadigan arbitraj organi zamirida xo`jalik sudlari tashkil etildi. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida Xo`jalik sudlari haqida maxsus huquqiy me`yor berilgan bo`lib mulkchilikning turli shakllariga asoslangan korxonalar, muassasalar, tashkilotlar o`rtasidagi, shuningdek tadbirkorlik o`rtasidagi, iktisodiyot sohasida va uni boshqarish jarayonida vujudga keladigan Xo`jalik nizolarini hal etish Oliy Xo`jalik sudi va quyi Xo`jalik sudlari tomonidan ularning vakolatlari doirasida amalga oshiriladi. Bunda xo`jalik sudlarining nizolarini hal etishda ularga xos xususiyatlari mavjudligini ko`ramiz. Konstitutsiyada belgilanganidek, har bir shaxsga o`z huquq va erkinliklarini sudda himoya qilish, davlat organlari, mansabdor shaxslar va jamoat birlashmalarining g`ayriqonuniy xatti-harakatlari ustidan sudga murojaat qilish huquqi kafolatlanadi.1 Xo`jalik sudiga manfaatdor shaxs o`zining buzilgan va nizolashilayotgan huquqi yoki qonun bilan qo`riqlanadigan manfaatlarining himoya qilinishi, belgilangan tartibda murojaat qilish huquqi berilgan. Xo`jalik sudi iktisodiy sohada va uni boshqarish jarayonida kelib chiqadigan nizolar hamda qonunlar bilan uning vakolatiga kiritilgan boshqa ishlarni hal qilish yo`li bilan odil sudlovni amalga oshiradi. Xo`jalik sudida sud ishlarini yuritish vazifalari quyidagilardan iborat: 1) iktisodiy sohada va uni boshqarish jarayonida korxona, muassasa, tashkilotlar va fuqarolarning buzilgan va nizolashilayotgan huquqlarini yoxud qonun bilan qo`riqlanadigan manfaatlarini himoya qilish;

www.arxiv.uz 2) iktisodiy sohada va uni boshqarish jarayonida qonunchilikni mustahkamlash va huquqbuzarliklarning oldini olishga ko`maklashish. Xo`jalik sudlarida ish yuritishning subyektlari bo`lib, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, shu jumladan jamoa xo`jaliklari, turli mulkchilik shakllariga asoslangan xususiy va kushma korxonalar xalqaro birlashmalari, davlat hamda boshqa idoralar, iktisodiy masalalar bo`yicha shug`ullanuvchi tadbirkorlar va yuridik shaxslar bo`lishi mumkin. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 111-moddasida va «Sudlar to`g`risida»gi qonunda, xo`jalik sudlarining tashkil etilishi va ularning faoliyati tartibi, tizimi Xo`jalik protsessual kodeksi1 va shular asosida qabul qilingan qonun hujjatlari bilan tartibga solinadi. Mazkur qonun hujjatlari nizolarni ko`rishda ishtirok etadigan barcha organlar, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, boshqa taraflar uchun asosiy qo`llanma bo`lib xizmat qiladi. Xo`jalik sudlarini tashkil etilishi va tuzilishi O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga muvofiq Xo`jalik sudlari ham umumiy sudlar singari besh yil muddatga saylanadigan Oliy Xo`jalik sudidan, qoraqalpog`iston Respublikasi Xo`jalik sudidan va shu muddatga tayinlanadigan viloyat sudlari Toshkent shahar Xo`jalik sudlaridan iborat tartibda faoliyat ko`rsatadigan xo`jalik sudlari mavjud (Konstitutsiyaning 107-moddasi). Oliy Xo`jalik sudining sudyalari Prezidentning tavsiyasiga ko`ra, Oliy Majlis deputatlari, qoraqalpog`iston Respublikasi Xo`jalik sudlari esa qoraqalpog`iston Respublikasi Jukorgi Kengesi tomonidan saylanadilar.

www.arxiv.uz Viloyat, Toshkent shahar Xo`jalik sudlarning sudyalari Oliy Xo`jalik sudi raisi tavsiyasiga ko`ra O`zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan yuqorida ko`rsatilganidek besh yil muddatga tayinlanadilar. Xo`jalik sudlarining quyi sudlari bo`lib, faqat Toshkent shahar va viloyat sudlari hisoblanib, tuman (shahar)larda xo`jalik nizolarini ko`rib hal etadigan sudlar faoliyat ko`rsatmaydi. Sobiq Arbitraj sudlari zamirida tuzilgan amaldagi Xo`jalik sudlari o`zining mazmuni va mohiyati bilan tubdan farq qiladi, jumladan: a) agar arbitraj sudlariga odil sudlovni amalga oshirishdek muhim funksiya yuklatilmagan bo`lsa, xo`jalik sudlari ham umumiy sudlar kabi odil sudlovni amalga oshiradigan organ sifatida ko`riladigan bo`ldi;1 b) agar arbitraj boshqaruv organlariga bo`ysinuvchi va bu organlarga xos muayyan vazifalarni bajaruvchi bo`lib hisoblangan bo`lsa, Xo`jalik sudlari esa, Konstitutsiyaga asosan sud hokimiyati tizimiga kiritildi; v) xo`jalik sudlarida apellyatsiya bosqichi faoliyat ko`rsatadigan bo`lishi; g) guvohlarning bergan guvohliklaridan foydalanish kabi qator huquqiy me`yorlar arbitraj organlaridan farq qilishini ko`rsatuvchi omillar bo`lib hisoblanadi. O`zbekiston Respublikasida Oliy Xo`jalik sudi xo`jalik sudlov sohasida sud hokimiyatining eng yuqori organi hisoblanadi. U tomonidan qabul qilingan hujjatlar qat`iy va O`zbekiston Respublikasining barcha hududida bajarilishi majburiy. O`zbekiston Respublikasi Oliy Xo`jalik sudi qoraqalpog`iston Respublikasi Xo`jalik sudi, viloyatlar, Toshkent shahar Xo`jalik sudining sudlov faoliyati ustidan nazorat olib borish huquqiga ega. Oliy Xo`jalik sudi, Plenumning dasturiy ko`rsatmalarini Xo`jalik sudlari tomonidan bajarilishini nazorat qiladi, quyi xo`jalik sudlari faoliyatini tekshiradi, xo`jalik sudlarining ishlarini tashkil etish borasidagi ijobiy tajribani urganadi, umumlashtiradi va ommalashtiradi.

www.arxiv.uz Oliy Xo`jalik sudining tarkibi «Sudlar to`g`risida»gi qonunda o`z ifodasini topgan Oliy Xo`jalik sudi-Rais, uning o`rinbosarlari, sudlov hay`atlari raislari, Oliy Xo`jalik sudi sudyalaridan iborat bo`ladi. Oliy Xo`jalik sudida; Oliy Xo`jalik sudining Plenumi; Oliy Xo`jalik sudining Rayosati; Nizolarni hal etish bo`yicha sudlov hay`ati; Xo`jalik sudlari qarorlarining qonuniyligi va asosligini tekshirish bo`yicha sudlov hay`ati faoliyat ko`rsatadi. O`zbekiston Respublikasi Oliy Xo`jalik sudining raisi Oliy Xo`jalik sudi faoliyatiga tashkiliy rahbarlik qiladi va quyidagi vazifalarni amalga oshiradi; Qoraqalpog`iston Respublikasi Xo`jalik sudi, viloyatlar, Xo`jalik sudlari raislarining xo`jalik sudlari ishlarini tashkil qilish haqidagi ma`ruzalarini eshitadi; xo`jalik sudlari, Oliy xo`jalik sudi sudlov hay`atlari va apparati ishini tashkil qilishga oid masalalarni ko`radi; qonun hujjatlarida o`ziga berilgan boshqa vakolatlarni amalga oshiradi. Oliy Xo`jalik sudining Rayosati Oliy Xo`jalik sudi sudyalaridan belgilangan miqdorda tuziladi. Oliy Xo`jalik sudi Rayosati Oliy Xo`jalik sudi sudyalaridan Oliy Xo`jalik sudi Plenumi tomonidan belgilangan miqdorda tuziladi. Oliy Xo`jali sudi Raisi va uning o`rinbosarlari Rayosat tarkibiga lavozimlari bo`yicha kiradilar. Rayosatning yigilishi oyida kamida bir marta o`tkaziladi va Rayosat a`zolarining ko`pchiligi ishtirok etgan taqdirda vakolatli hisoblanadi. Oliy Xo`jalik sudining tarkibida yana sudlov hay`atlari faoliyat ko`rsatib, ular xo`jalik nizolarini birinchi instansiyada sud qarorlarining qonuniy va asosliligini tekshirish tartibida amaldagi qonunlarga va huquqiy me`yorlarga asoslangan holda ish ko`radilar.

www.arxiv.uz Xo`jalik sudlariga taalluqli nizolar Xo`jalik sudlari iktisodiy isloxatlarni o`tkazish jarayonida davlat organlari orasida muhim o`rin egallagani sababli iktisodiy sohada va uni boshqarish jarayonida korxona, muassasa, tashkilotlar va fuqarolarning buzilgan yoki nizolashilayotgan huquqlarini yoxud qonun bilan qo`riqlanadigan manfaatlarini himoya qilish bilan bu borada qonunchilikni mustahkamlash va shartnoma munosabatlaridagi huquqbuzarlikni oldini olishga qaratilganligi Xo`jalik Protsessual kodeksining 3-moddasida o`z ifodasini topganligi bu sudlarning asosiy vazifasi ekanligini bildiradi. Amaldagi qonunlarda xo`jalik nizolarini hal qilishga qaratilgan xo`jalik sudlarining vakolatlari birmuncha kengaytirilib, jamoa xo`jaliklari, tadbirkorlik bilan shug`ullanuvchi fuqarolarning ham iktisodiy munosabatlaridan kelib chiqadigan nizolari shu sudlarga taalluqli qilib belgilangan (O`zbekiston Respublikasi Oliy Xo`jalik sudi Plenumining 1994 yil 18 oktabrdagi nizolarining xo`jalik sudloviga taalluqligiga doir ayrim masalalar).1 Xo`jalik sudlarida ish ko`rish taalluqlilik qoidasiga rioya qilgan holda amalga oshiriladi. Xo`jalik Protsessual Kodesida manfaatdor taraf xo`jalik nizolaridan qaysi turdagi ishlar yuzasidan sudga murojaat etishi mumkinligi berilgan, ularga: 1) yuridik shaxslar (bundan buyon matnda-tashkilotlar) o`rtasidagi, yuridik shaxs tuzmagan holda yakka tartibdagi tadbirkor maqomini qonunda belgilangan tartibda olgan fuqarolar o`rtasidagi (bundan buyon matnda-fuqarolar) fuqarolik, ma`muriy va boshqa huquqiy munosabatlar natijasida iktisodiy sohada hamda uni boshqarish jarayonida kelib chiqadigan nizolarga doir ishlar; 2) iktisodiy sohada hamda uni boshqarish jarayonida tashkilotlar va fuqarolarning huquqlari paydo bo`lishi, o`zgarishi yoki tugatilishi uchun ahamiyat kasb etuvchi faktlarni aniqlash (bundan buyon matnda-yuridik ahamiyat kasb etuvchi faktlarni aniqlash) to`g`risidagi; 3) tashkilotlar va fuqarolar bankrotga uchraganligi to`g`risidagi ishlar.

www.arxiv.uz Xo`jalik sudlariga taalluqli bo`lgan ishlar tomonlarning kelishuviga asosan holislar sudiga hal etish uchun o`tkazishlari mumkin. Fuqarolik huquqiy munosabatlaridan kelib chiqadigan yoki yuzaga kelishi mumkin bo`lgan hamda xo`jalik sudiga taalluqli bo`lgan nizolar tomonlarning kelishuviga binoan, xo`jalik sudi qaror chiqargunga qadar tomonlar holislar sudi ko`rib chiqishiga utkazishlari mumkin. Xo`jalik ishlariga taalluqli ishlarning sud bo`g`inlari (zvenolari) o`rtasidan taqsimlanishi qonunlarda o`z ifodasini topgan. Taalluqlilik haqida umumiy sudlarda ko`rsatib o`tilganidek, xo`jalik sudlarida ham taalluqlilik deganimizda nizoli ishlarni ko`rish va hal qilish yuzasidan sudlar bilan boshqa davlat organlari va jamoat tashkilotlari o`rtasida huquq doirasidagi vakolatlar bilan bog`liq bo`lgan farqlar nazarda tutilgan bo`lsa, sudlovlikda esa, bir tomondan hal etiladigan nizoli ishlarni sudga taalluqliligini tushunilsa, ikkinchi tomondan yagona xo`jalik sud tizimi ichida har bir sudlar qanday vakolatga ega ekanligi anglanadi. Demak, xo`jalik nizolarini sudlovligi deganda sud idoralariga taalluqli bo`lgan barcha ishlarning umumiy sudlar o`rtasida taqsimlanishi tushuniladi. Ishning sudlovligini aniqlash deganda mazkur ishni qaysi xo`jalik sud bo`g`ini ko`rishi va hal etishi mumkin (vakolatli) ekanligi ham tushuniladi. Xo`jalik sudiga taalluqli ishlar qoraqalpog`iston Respublikasi, viloyatlar, Toshkent shahar Xo`jalik sudlari tomonidan qarab chikiladi, O`zbekiston Respublikasi Oliy Xo`jalik sudi sudloviga taalluqli ishlar bundan mustasnodir. Oliy Xo`jalik sudi quyidagilarni ko`rib chiqadi: respublika boshqaruv organlari, vakillik va ijroiya hokimiyati mahalliy organlar o`rtasidagi iktisodiy bitimlardan kelib chiqadigan nizolar; O`zbekiston Respublikasi vakillik, ijroiya hokimiyati mahalliy (organlari) Oliy organlarining normativ xarakterga ega bo`lmagan hujjatlarini (butunlay yoki qisman) haqiqiy emas deb topish to`g`risidagi ishlar. Oliy Xo`jalik sudi alohida holatlarni e`tiborga olgan holda istalgan ishni istalgan xo`jalik sudidan olib qo`yish va uni birinchi instansiya bo`yicha o`zi qarab

www.arxiv.uz chiqishiga qabul qilishi, ishni bir xo`jalik sudidan boshqasiga o`tkazish huquqiga egadir. Sud bo`g`inlari o`rtasida taqsimlangan nizoli xo`jalik ishlarini sud da`vogarnimi, javobgarnimi ulardan birini yashab, ishlab turgan hududida ko`rib hal etilishini aniqlashi lozim. Bu masalani qanday hal etishlik qonunda o`z ifodasini topgan. Umumiy qoida bo`yicha da`volar javobgar joylashgan yerdagi xo`jalik sudiga taqdim etiladi. Alohida bo`linmalarda faoliyat ko`rsatuvchi yuridik shaxsga nisbatan da`vo alohida bo`linma joylashgan yerga taqdim etiladi. Fuqarolik Protsessual huquqida sudlovlikni turlarga bo`linishi va shular asosida nizoli ishlarni qaysi sud bo`g`inida ko`rib hal etilishiga birmuncha aniqlik kiritilgan. Xo`jalik Protsessual Kodesida ham bu masalaga ahamiyat berilganligi ko`riladi. Bunga ko`ra sudlovlik institutini umumiy sudlovlik da`vogarni ixtiyori bo`yicha sudlovlik; yuridik ahamiyatga ega bo`lgan faktlarni belgilash to`g`risidagi ishlarining sudlovligi; bankrotlik to`g`risidagi ishlarning sudlovligi; mustasno (mutloq) sudlovlik; shartnomaviy sudlovlik turlarga bo`linib, bular xo`jalik nizolarini xususiyatlariga qarab ish tutilganligi bilan farqlanishi ko`rsatilgan. Ish yuritishda yuqorida keltirilgan har bir sudlovlik turlari o`ziga xos xususiyatga ega bo`lib, ularga rioya qilmaslik taraflarning huquq va manfaatlarining buzilishiga olib kelishi mumkin,. 1) Hududiy (umumiy) sudlovlikka ko`ra, qonunda nazarda tutilgan hollarda fuqarolar tadbirkorlik bilan shug`ullangan ishlar bo`yicha asosan javobgarning yashash joydagi xo`jalik sudiga, agar javobgar yuridik shaxs bo`lsa, ishning qaysi sud tomonidan ko`rilishi lozimligi yuridik shaxsning organi (idorasi) yoki mulki turgan joy bo`yicha yoki alohida bo`linma (filiali) joylashgan joyda ko`rish belgilangan. Da`volar nizoli ishlarni qonun bo`yicha unga berilgan huquq doirasida o`z ixtiyoriga qarab ish qo`zg`atishi ham nazarda tutilgan. Manfaatdor shaxs da`vogar ishlarini qaysi sudda ko`rish lozimligi uning ixtiyori tanlashi bo`yicha belgilanishiga alternativixtiyoriy sudlovlik deb ataladi.

www.arxiv.uz Turli yerlarda joylashgan bir nechta javobgarlarga nisbatan-da`volar da`vogarning tanlashi bo`yicha javobgarlarning biri joylashgan yerdagi xo`jalik sudiga taqdim etiladi. Qayerdaligi noma`lum bo`lgan javobgarlarga nisbatan da`volar uning mol- mulki joylashgan yerdagi yoki O`zbekiston Respublikasida ma`lum bo`lgan oxirgi turar joyidagi xo`jalik sudiga taqdim etilishi mumkin. O`zbekiston Respublikasining tashkiloti yoki fuqarosi bo`lgan va ayni paytda boshqa davlat hududida turgan javobgarga nisbatan da`volar da`vogar joylashgan yerdagi yoki javobgarning mol-mulki joylashgan yerdagi xo`jalik sudiga taqdim etilishi mumkin. Ijro etish joyi ko`rsatilgan shartnomadan kelib chiqadigan da`volar shartnoma ijro etiladigan yerda qo`zg`atilishi mumkin. 1) Yuridik ahamiyatga ega bo`lgan faktlarni belgilashdan maqsad manfaatdor shaxslarning xo`jalik huquqiy munosabatlaridan kelib chiqadigan nizolarni qo`zg`atish bilan, ularning mulkiy huquqlarini qo`riqlashi nazarda tutilgan. Sud bunday ishlarni ko`rishda yuridik ahamiyatga ega bo`lgan hujjatlarni boshqa tartibda olish mumkin bo`lmaganligi tufayli sudga murojaat etganligini aniqlashi kerak. Huquqiy faktlarni belgilash uchun, agar bu fakt shaxsiy yoki mulkiy huquqlarni vujudga keltiradigan, o`zgartiradigan yoki bekor qiladigan holatlar bo`lishi talab etiladi. Yuridik ahamiyatga ega bo`lgan faktlarni aniqlash to`g`risidagi ishlar arizachi turgan joydagi sudning sudloviga tegishlidir. 2) Bozor iktisodiyoti davrida xo`jalik tashkilotlari tadbirkorlarning bir maromda ishlashligi va yuritishni oqilona tashkil qilishga bog`liq bo`ladi. Bordi- yu, bozor qonuniyatlariga nisbatan ishbilarmonlik yusinida ish tutmasalar xonavayron (bankrot) likka uchrashi mumkin. Shuning uchun ham xo`jalik protsessual kodeksida bankrotlikka alohida e`tibor berilib, sudlovlikka oid qoida, kelib chiqadigan nizoli ishlarni tashkilot yoki fuqarolarning, ya`ni qarzdorlarning turgan joyidagi sudda ko`rib hal etilishi nazarda tutilgan.

www.arxiv.uz 3) Mustasno (mutloq) sudlovlik. Bu sudlovlikning asosiy mohiyati shundaki, xo`jalik nizolarini qonun faqat muayyan ishlarni, muayyan sudlarga tegishli bo`lishini belgilaydi. Mustasno sudlovlikka tegishli bo`lgan nizoli ishlarning sanogini kengaytirilishiga yo`l qo`yilmaydi, ya`ni bunday sudlovlikdan taraflarning kelishuviga yoki da`vogarning tanlashi bo`yicha o`zgartirilmaydi. Masalan, bino, inshoat, yer-uchastkalariga nisbatan mulk huquqi to`g`risidagi, bino, inshoat, yer- uchastkasini noqonuniy egallovchilardan tortib olish, mulkdorning yoki mulkning boshqa qonuniy egasining, egalik huquqini tortib olish bilan bog`liq bo`lmagan huquqlari buzilishini bartaraf etish to`g`risidagi da`volar bino, inshoat, yer- uchastkasi joylashgan yerdagi sudga beriladi. 4) qonunda da`vogar, javobgar yashab, ishlab turgan joydagi hamda da`vogarning ixtiyori bo`yicha sudlovliklarni (XPKning 27-28-moddalari) taraflarning roziligi bilan o`zgartirish mumkinligi qayd qilingan. Bunday sudlovlik shartnomaviy sudlovlik turiga kiradi. Bu huquqiy me`yorning maqsadi manfaatdor shaxslarga ko`prok qulayliklar yaratish inobatga olingan. Mamlakatimizda huquqiy demokratik davlat ko`rishga kadam qo`yilgan bir paytda taraflarning sudlovlikdagi erkinliklarini ortiqcha cheklashni maqsadga muvofiq emasligi nazarda tutilgan. Shartnomaviy sudlovlikka asosan taraflar o`rtasida ish yuzasidan nizo kelib chiqqan taqdirda shartnomada va undan keyin ham nizoni qaysi sudda ko`rib hal etilishini taraflar kelishuv asosida o`zaro belgilashlari mumkin. Agar ish ko`rish jarayonida xo`jalik sudi tomonidan shartnomaviy sudlovlik tufayli taraflarning huquqi buzilganligini aniqlasa, ishni sudlovlikni umumiy qoidalari asosida ko`rish to`g`risidagi masalani hal etishi mumkin. Amaldagi xo`jalik protsessual kodeksida ishlarni bir xo`jalik sudidan boshqasiga o`tkazish masalasiga ham alohida huquqiy me`yor bilan tartibga solinishi belgilangan.

www.arxiv.uz Xo`jalik sudi tomonidan sudlovga tegishlilik qoidalarga rioya qilgan holda qabul qilib olingan ish, garchi keyinchalik boshqa xo`jalik sudining sudloviga tegishli bo`lib qolsa-da, avvalgi xo`jalik sudi tomonidan mohiyatan ko`rilishi lozim. Biroq sud ba`zi qabul qilingan ishning boshqa sudda ko`rilishi zarur va maqsadga muvofiq degan xulosaga kelishi mumkin. Bunday hollarda qonun sudyaga ishni ko`rish uchun boshqa teng darajadagi sudga o`tkazish huquqini beradi. Xo`jalik sudi ishni boshqa xo`jalik sudiga quyidagi hollarda o`tkazadi: 1) agar ish sudlovga tegishlilik qoidasi buzib qabul qilinganligi va shu sudda ishni ko`rish vaqtida ma`lum bo`lsa; 2) agar bir yoki bir necha sudyalar rad qilinganidan keyin ularni ushbu sudda almashtirish mumkin bo`lmay qolsa, shuningdek ishni ushbu sudda ko`rish mumkin bo`lmay qolgan boshqa hollarda; Ishni boshqa xo`jalik sudida ko`rishga o`tkazish to`g`risida ajrim chiqariladi. Bir suddan boshqa sudga yuborilgan ish u yuborilgan sudda ko`rish uchun qabul qilib olinishi kerak. O`zbekiston Respublikasi Xo`jalik sudlari o`rtasida sudlovga tegishlilik to`g`risidagi nizolarga yo`l qo`yilmaydi (XPKning 33-moddasi). Ishni boshqa sudga o`tkazish to`g`risidagi sudning ajrimiga shu ajrim ustidan shikoyat qilish muddati o`tgandan so`ng berilgan bo`lsa, bunday hollarda shikoyatni qanoatlantirmay qoldirish haqida sud ajrim chiqargandan so`ng ish boshqa sudga o`tkaziladi. Ish bir suddan boshqa xo`jalik sudiga yuborilganida ish kelib tushgan sudda ko`rib chiqilishi va bu borada xo`jalik sudlari o`rtasida sudlovlik to`g`risida nizolar kelib chiqmasligi haqida qonun yo`l qo`ymasligini ta`kidlaydi. Agar korxona, tashkilot va muassasaning qaytadan tuzilishi munosabati bilan ishda qatnashuvchi taraflar o`zgartirilsa yoki taraflarning biron-bir tashkilotga buysunishi o`zgarsa va shu tufayli nizo boshqa xo`jalik sudiga taallukl bo`lib qolsa, ish mazkur xo`jalik sudiga topshirilishi lozim.

www.arxiv.uz Nizoning mazkur xo`jalik sudiga taalluqli bo`lmasligi aniqlanganida da`vo (arizalari) materiallari da`vo arizasi tushgan paytdan e`tiboran yoki ish sud majlisida bekor qilingani zamon uch kun ichida tegishli xo`jalik sudiga yuborilishi kerak. Bu materiallarni olgan sudya ularni umumiy asoslarda ko`rish uchun qabul qiladi. Xo`jalik sudining sudyasi da`vo materiallari noto`g`ri yuborilgan deb topsa, bu materiallarning nizoning taalluqliligi to`g`risidagi masalani hal qilish uchun tegishli xo`jalik sudiga yuborilishi kerak. Qonunda ko`rsatilgan ayrim hollarda xo`jalik nizolari avval sudsiz hal etish ko`rsatilgan bo`lishi mumkin, masalan, «Birjalar va birja faoliyati to`g`risida»gi «O`zbekiston Respublikasi qonunining 31-moddasi 2-bandida birja oldi-sotdi qatnashchilari o`rtasida yuzaga keladigan nizolar konflik komissiyasi tomonidan hal etilishi, agar taraflardan biri uning qaroridan roz bo`lmagan taqdirda tegishli xo`jalik sudi tomonidan hal etilishi ko`rsatilgan.1 Xo`jalik nizolarini xo`jalik sudlariga taalluqliligi to`g`risidagi batavsil ma`lumotlar O`zbekiston Respublikasi Oliy sudining 1994 yil 18 oktabrdagi «Nizolarni sudlarga taalluqliligi»ga bagishlangan yuqoridagi Plenum qarorida berilgan.1 Xo`jalik sudining birinchi instansiyasida ish yuritish Manfaatdor shaxs o`zining buzilgan va nizolashilayotgan huquqi yoki qonun bilan qo`riqlanadigan manfaatlarini himoya qilishni so`rab xo`jalik sudiga murojaat etish bilan ularni qator protsessual harakatlarni amalga oshirish uchun asos bo`ladi. Xo`jalik sudi protsessida ishtirok etuvchi taraflar bo`lib, huquqi buzilgan tomon-da`vogar, huquq buzuvchi, unga rioya qilmagan taraf esa javobgar hisoblanadi.

www.arxiv.uz Uzining huquqlari va qonun tomonidan qo`riqlanadigan manfaatlari himoya qilinishi yuzasidan da`vo bergan yoki manfaatlari yo`lida da`vo qo`zg`atgan tashkilotlar va fuqarolar da`vogar hisoblanadilar. Da`vo talabi bo`yicha javob beruvchi tashkilotlar va fuqarolar javobgar hisoblanadilar. Taraflar teng protsessual huquqlaridan foydalanadilar. qonunda ko`rsatilgan hollarda ayrim uzrli sabablarga ko`ra taraflar o`zlarini ishlarini yuritishni boshqa shaxslarga, vakillarga topshirishlariga yo`l qo`yiladi. Vakil vakolat beruvchining ishonib topshirgan huquq doirasida harakat qilishi lozim. Xo`jalik Protsessual kodeksida vakilni, ularning protsessual huquqi va burchlari to`g`risida fikr yuritiladi. Bu qoidalarga ko`ra vakil deganda, xo`jalik sudida tashkilotlarning ishlarini ularning qonun hujjatlarida yoki ta`sis hujjatlarida berilgan vakolatlar doirasida ish ko`radigan organlari hamda vakillari olib boradi. Tashkilotlarning rahbarlari, boshqa shaxslar ta`sis hujjatlariga muvofiq xo`jalik sudiga ularning xizmat mavqelarini yoki vakolatini tasdiqlovchi hujjatlarni taqdim etadilar. Fuqarolar o`z ishlarini xo`jalik sudida shaxsan o`zlari yoki vakillari orqali yuritishlari mumkin. Fuqaroning ishda shaxsan qatnashishi uni ish bo`yicha vakilga ega bo`lish huquqidan mahrum qilmaydi. Huquqi buzilgan shaxs tashkilotlar, fuqarolar xo`jalik sudlariga o`z huquqlarini himoya qilish maqsadida murojaat etish uchun beradigan da`vo arizasini yozma ravishda berishlari va ariza tegishli da`vogar yoki uning vakili tomonidan imzolanishi lozim. Da`vo arizalarida quyidagilar ko`rsatilishi kerak: 1) ariza berilayotgan xo`jalik sudining nomi; 2) ishda ishtirok etayotgan shaxslarning nomi va pochta manzillari; 3) agar da`vo baholanishi lozim bo`lsa, da`voning bahosi; 4) da`vo talablariga asoslantirilgan holatlar; 5) da`vo talablari asoslarini tasdiqlovchi dalillar;

www.arxiv.uz 6) undiriladigan yoki baxslashilayotgan summaning hisob-kitobi; 7) da`vogarnig qonunlarga va boshqa qonun hujjatlariga havola qilingan talablari, da`vo bir necha javobgarga nisbatan qo`zg`atilganda-ulardan har biriga qo`yilgan talablar; 8) nizoni sudga qadar e`tiroz talabi tartibida javobgar bilan birga hal etishga rioya qilinganligi to`g`risidagi ma`lumotlar, agar bu shunday turkumdagi nizolarni hal etish uchun qonunda yoki shartnomada nazarda tutilgan bo`lsa; 9) ilova qilinayotgan hujjatlar ro`yxati. Da`vo arizasida, agar nizoni to`g`ri hal qilish uchun zarur bo`lsa, boshqa ma`lumotlar ham, shuningdek da`vogarda mavjud iltimosnomalar ko`rsatiladi. Da`vo arizasini berishda da`vogar, da`vo arizasining va unga ilova qilingan hujjatlarning nusxalarini qonunda talab qilgan tarzda berishi lozim (XPKning 113- 114-moddalari). Xo`jalik sudida birinchi instansiya tariqasida ish qo`zg`atilganida da`vo arizasini qabul qilish to`g`risidagi masalani sudyaning yakka o`zi hal qiladi. Sudya da`vo arizasini qabul qilish to`g`risida u kelib tushgan undan boshlab besh kundan kechiktirmay ajrim chiqaradi. Bu ajrimning mazmuni ishni majlisda muhokama qilishga tayyorlash to`g`risidagi ajrimda bayon qilinishi mumkin. Xo`jalik sudiga berilgan nizoli ishlar sudya tomonidan xamisha qabul qilinavermaydi. Buning uchun u qonunda ko`rsatilgan asoslar bo`lgan taqdirda da`vo arizani qabul qilishni rad etadi. Masalan, agar nizo xo`jalik sudiga taalluqli bo`lmasa va hokazo. Sudya da`vo arizasini va unga ilova qilingan hujjatlarni quyidagi hollarda qaytaradi: 1) agar da`vo arizasi ushbu kodeksning 112-moddasida belgilangan shakli va mazmuniga rioya qilinmagan bo`lsa; 2) agar da`vo arizasi imzolanmagan yoki imzolash huquqiga ega bo`lmagan shaxs yoxud xizmat lavozimi ko`rsatilmagan shaxs tomonidan imzolangan bo`lsa; 3) agar mazkur ish xo`jalik sud sudloviga tegishli bo`lmasa;

www.arxiv.uz 4) agar ishda ishtirok etayotgan boshqa shaxslarga da`vo arizasinig ko`chirma nusxalari yuborilganligini tasdiqlovchi dalillar taqdim etilmagan bo`lsa; 5) agar belgilangan tartibda va miqdorda davlat boji to`langanligini tasdiqlovchi hujjatlar taqdim etilmagan bo`lsa, davlat boji to`lashni kechiktirish, bo`lib-bo`lib to`lash mumkinligi qonunda nazarda tutilgan hollarda bu haqda iltimos qilinmagan yoxud iltimos rad etilgan bo`lsa; 6) agar shu turkumdagi nizolar uchun qonunda yoki shartnomada nazarda tutilgan hollarda da`vogar javobgar bilan nizoni sudga qadar hal etish tartibiga rioya qilinganligini tasdiqlovchi xujjatlarni taqdim etmagan bo`lsa; 7) agar bitta da`vo arizasida bir yoki bir necha javobgarga o`zaro bog`lanmagan bir necha talab birlashtirilgan bo`lsa; 8) qonun hujjatlariga yoki shartnomaga muvofiq qarz bank yoki boshqa kredit muassasasi orqali olinishi lozim bo`lganida javobgardan qarzni olish uchun bankka yoki boshqa kredit muassasasiga murojaat qilinganligi haqida dalillar taqdim etilmagan bo`lsa; 9) agar da`vo arizasini ish yuritishga qabul qilish to`g`risida ajrim chiqarilgunga qadar da`vo arizasini qaytarib olish to`g`risida da`vogardan ariza tushgan bo`lsa. Da`vo arizasida da`vogar nizoni bevosita javobgar bilan o`zaro hal etish uchun ko`rgan choralari shu jumladan nizoni sudga qadar hal etishga bo`lgan o`rinishlar pretenzion talablar asoslab ko`rsatilgan bo`lishi kerak. Da`vo arizasiga nizoning mazmunini aks ettiruvchi hujjatlar ilova qilinishi kerak. Masalan, agar shartnoma tuzish haqida nizo kelib chiksa, bunday shartnoma loyixasi hamda shartnoma tuzish majburiyatini belgilovchi hujjatlar taqdim etiladi. Agar nizo shartnoma shartlari haqida bo`lsa, bunda shartnoma loyixasining nusxasi va kelishmovchilik bayonnomasining asli taqdim etiladi va hokazolar. Xo`jalik sudlarida ko`riladigan nizolar mazmunan har xil bo`lganligi tufayli da`vo talabini asoslantiruvchi hujjatlar ham har safar ishning turiga muvofiq bo`lishi lozim.

www.arxiv.uz Da`vo arizasini qabul qilish masalasini sudya ariza tushgan kundan keyinga kundayok hal etadi. Talablarga javob beradigan, ammo xo`jalik sudlarining vakolatlari haqidagi qoidani buzib berilgan da`vo arizalari tushgan kunidan boshlab uch kundan kechiktirilmasdan vakolatli sudlarga yuborilishi lozim. Berilgan materiallar bo`yicha qaysi vakolatli sud bu ishni ko`rishi lozimligini belgilash mumkin bo`lmasa, da`vo arizasi tushgan kundan boshlab ikki kundan kechiktirilmasdan da`vogarga qaytarilishi kerak. Xo`jalik sudlarida ishlarning qo`zg`atilishi muayyan xarajatlar bilan bog`liq. Bu xarajatlar davlat boji va sudya tayinlagan eksprtiza xarajatlaridan iboratdir. hal qiluv qarorlari, ajrimlar va qarorlarni qaytadan ko`rib chiqish to`g`risidagi da`vo arizalari, arizalar va iltimoslar bo`yicha qonunda belgilangan tartibda davlat boji to`lanadi. Xo`jalik nizolarini sudda ko`rib hal etish ko`p xarajatlar bilan bog`liq bo`lishi tufayli qonunda ish qo`zg`atgan shaxsdan keyinchalik esa, shartnoma majburiyatlarini buzgan shaxslardan davlat budjetiga belgilangan miqdordagi davlat bojini undirishlik nazarda tutilgan. Masalan, davlat bojlari to`g`risidagi qarorlarda xo`jalik sudlariga beriladigan da`vo arizalaridan va xo`jalik sudining qarorlarini qayta ko`rib chiqish haqidagi arizalardan olingan boj miqdori: a) mulkiy tusdagi da`vo arizalaridan: 1 mln. so`mga qadar-da`vo bahosining 3 foiz miqdorida, biroq ish haqining eng kam miqdoridan kam bo`lmagan; 1 mln. sumdan 10 mln. sumgacha-da`vo bahosining 2 foiz miqdorida; 10 mln. sumdan yuqorilari uchun-da`vo bahosining 1 foiz miqdorida; a) mulkka oid bo`lgan tusdagi arizalardan kishlok xo`jalik maxsulotlari ishlab chiqaruvchilar uchun-da`vo bahosining 1 foiz miqdorida; b) mulkka oid bo`lgan tusdagi da`vo arizalaridan, shu jumladan, korxonalar va birlashmalarning, yuqori turuvchi organlarning aktlarini to`la yoki haqiqiy emas deb e`tirof etish haqidagi arizalardan, shuningdek jamoa xo`jaliklarining yakka mulkchilikning turli shakllariga asoslangan O`zbekiston Respublikasi va boshqa davlat tashkilotlari xalqaro birlashmalarning mulkka oid bo`lmagan da`vo arizalaridan-eng kam ish haqining 10 baravari miqdorida;

www.arxiv.uz v) bankrotlik haqidagi ish qo`zg`atish haqidagi arizalaridan-eng kam ish haqining 20 baravari miqdorida; g) xo`jalik shartnomalarini tuzish, o`zgartirish yoki bekor qilishdan kelib chiqadigan nizolar bo`yicha-eng kam ish haqining 10 baravari miqdorida; d) xo`jalik sudlarining qarorlarini qayta ko`rib chiqish haqidagi arizalaridan- nizoni birinchi instansiyada ko`rib chiqish uchun ariza berilganda to`lanadigan stavkaning 50 foizi, mulkiy tusdagi nizolar bo`yicha esa-nizolashilayotgan summadan hisoblab chiqarilgan stavkalar miqdorida; ye) xo`jalik sudi qarorlari, ajrimlari va boshqa qarorlarning dublikatlarini hamda tomonlarning va ishda qatnashuvchi boshqa shaxslarning iltimoslariga binoan xo`jalik sudlari tomonidan ishlardan beriladigan boshqa hujjatlarning nusxalarini berganlik uchun-hujjatning har bir beti uchun eng kam ish haqining 10 foizi miqdorida. Ekspertlarga ularning xo`jalik sudiga chaqirilishlarida yo`l kira xarajatlari, turar joy ijaralari xarajatlari hamda xizmat komandirovkalariga yuboriladigan xodimlar uchun amaldagi qonunlarda belgilangan miqdorlarda kundalik xarajatlar haqi to`lanadi. Ekspertiza xarajatlari har ikki taraf zimmasiga yuklanadi. «Davlat boji to`g`risida»gi O`zbekiston Respublikasining 1992 yil 9 dekabrdagi qonuni va unga kiritilgan o`zgartirishlarga asosan xo`jalik sudlarida ko`riladigan ishlar bo`yicha davlat foydasiga boj to`lashdan ozod qilinishi ko`rsatilgan. quyidagilar xo`jalik sudlarida ko`riladigan ishlar bo`yicha davlat foydasiga boj to`lashdan ozod qilinadilar:1 a) ijtimoiy sug`urta idoralari va ijtimoiy ta`minot idoralari-jabrlangan yoki uning oila a`zolariga zarar yetkazuvchidan pensiya va nafaqa summasini undirib olish to`g`risidagi regress da`volar yuzasidan; b) O`zbekiston Respublikasi moliya va soliq idoralari-barcha ishlar va hujjatlar yuzasidan, shuningdek alohida ishlar bo`yicha sudga ariza berganlik uchun;

www.arxiv.uz v) O`zbekiston Respublikasi Melioratsiya va suv xo`jaligi vazirligi uning idoralari-suv to`g`risidagi qonunlarni buzish natijasida davlatga yetkazilgan zarar o`rnini qoplash uchun mablaglarni davlat foydasiga undirish to`g`risidagi da`volar yuzasidan; g) prokuratura idoralari-yuridik shaxslar manfaatini ko`zlab qilingan da`volar yuzasidan; d) tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ullanuvchi yuridik va jismoniy shaxslar- pul mablag`lari bo`lmagan va bu narsa bank muassasasi tomonidan tasdiqlangan taqdirda va boshqalar. Ishni sud muhokamasiga tayyorlash Nizoli xo`jalik ishining xo`jalik sudida to`g`ri va o`z vaqtida ko`rilishi va hal etilishini ta`minlash maqsadida sudya da`vo arizasi olingan kundan e`tiboran o`n undan kechiktirmasdan ishni ko`rishga tayyorlaydi. Tayyorgarlik ishlarini puxta o`tkazish ishini holisona hal etishga yordam beradi. Buning uchun sudya taraflardan ish bo`yicha kerakli bo`lgan ma`lumotlar, yetishmagan hujjatlar, raschyot qog`ozlari va tushuntirish xatlarini, ishda ishtirok etmayotgan korxonalar, tashkilotlardan tegishli hujjatlarni talab qilib oladi: ish holatlarini aniqlash uchun taraflarning vakillarini chaqiradi, (agar ular sud joylashgan shaharda bo`lsalar) va ulardan qanday qo`shimcha hujjatlar topshirilishi, dalillar keltirilishi mumkinligini aniqlaydi; xo`jalik sudidagi bir necha ishlarni birlashtirish yoki da`vo talablarini ajratish; ishga jalb qilinmagan taraflarni jalb qilish va ishga noto`g`ri va asossiz tortilgan javobgarni ishdan chetlatish, nizoni ishda taraf bo`lib ko`rilgan yuridik shaxsning bevosita korxonasida, tashkilotida va muassasasida ko`rish; sud majlisida tushuntirish berish uchun taraflarning mansabdor shaxslarini chaqirish masalalarini hal qiladi; ishning to`g`ri va o`z vaqtida ko`rilishini ta`minlashga

www.arxiv.uz qaratilgan xo`jalik protsessual kodeksining 122-moddasidagi yana boshqa harakatlarni bajaradi. Ishni sud muhokamasiga tayyorlash paytida sudya da`vo arizasi kelib tushgan kundan boshlab o`n kundan kechiktirmay quyidagi xarakatlarni qiladi: 1) ishda ishtirok etish uchun boshqa javobgar yoki uchinchi shaxsni jalb etish masalasini ko`rib chiqadi; 2) ish yuritish haqida manfaatdor shaxslarni xabardor qiladi; 3) manfaatdor shaxslarga ayrim harakatlarni bajarish va lozim bo`lgan hujjatlarni topshirishi mumkinligini tushuntiradi; 4) dalillarning tegishliligi va yo`l qo`yilishi mumkinligini tekshiradi; 5) guvohlarni chaqirtiradi; 6) ekspertiza tayinlash masalasini ko`rib chiqadi; 7) boshqa xo`jalik sudlariga sud topshiriqlarini yuboradi; 8) ishda ishtirok etayotgan shaxslarni chaqirtiradi; 9) tomonlarni murosaga keltirish choralarini ko`radi; 10) ishda ishtirok etayotgan tashkilotlar rahbarlarini tushuntirish berish uchun chaqirish masalasini hal qiladi; 11) da`voni ta`minlash bo`yicha choralar ko`radi. Sudya nizoni to`g`ri va o`z vaqtida hal qilishga qaratilgan boshqa harakatlarni ham amalga oshiradi. Sudya ishni sud muhokamasiga tayyorlash to`g`risida ajrim chiqaradi, unda ishni tayyorlashga doir harakatlar, ishni sud muxokamasiga tayyorlash, uni o`tkazish vaqti va joyi ko`rsatiladi. Sudya taraflarning arizalariga ko`ra yoki o`z tashabbusi bilan ish bo`yicha qaror chikkuncha da`voni qisman yoki to`liq ta`minlash to`g`risida choralar ko`rishi mumkin.

www.arxiv.uz Xo`jalik sudida ishning ko`rilishi va hal etilishi Xo`jalik sudlarida ishlar birinchi instansiya tartibiga sudyaning yakka o`zi tomonidan ko`rib hal etiladi. Biroq murakkab ishlarni ko`rishda qoraqalpog`iston Respublikasi Oliy sudi, viloyat, Toshkent shahar sudi raislarining qarori bilan har qanday ish qollegial ravishda (hay`atda) kkrilishi mumkinligi belgilangan (XPKning 15-moddasi). Nizolar xo`jalik sudida sudya va taraflarning vakillari tarkibida, sudya raisligida ko`riladi. Ish xo`jalik sudining majlisida muhokama qilinadi. Majlisga raislik qiluvchi sudya: 1) xo`jalik sudining majlisini ochadi va qanday ish ko`rib chiqilishini e`lon qiladi; 2) ishda ishtirok etayotgan shaxslarning, xo`jalik jarayoni boshqa ishtirokchilarining majlisiga kelganligini, ularning vakolatlarini, majlisga kelmaganlar tegishli ravishda xabardor qilinganliklarini hamda ularning kelmaganliklarining sabablari to`g`risida qanday ma`lumotlar borligini tekshiradi; 3) sud tarkibini e`lon qiladi, ekspert, tarjimon sifatida kimlar ishtirok etayotganligini ma`lum qiladi hamda ishtirok etayotgan shaxslarga ularning rad qilish huquqlarini tushuntiradi. Xo`jalik sudi ishni ko`rib chiqishda ish bo`yicha dalillarni tekshiradi, ishda ishtirok etayotgan shaxslarning tushuntirishlarini, guvohlarning ko`rsatmalarini, ekspertlarning xulosalarini eshitadi, yozma dalillar bilan tanishadi, ashyoviy dalillarni ko`zdan kechiradi. Ishning muhokamasi o`zgarmas sud tarkibida amalga oshiriladi. Muhokama jarayonida sudyalardan biri almashtirilgan taqdirda ishning muhokamasi eng boshidan boshlanshi lozim. Har bir ish bo`yicha muhokama dam olish uchun belgilanganidan tashqari vaqtda uzluksiz davom etadi. Ayrim hollarda xo`jalik sudi majlisida uch kundan oshmagan muddatga tanaffus e`lon qilishga haqli.

www.arxiv.uz Xo`jalik sudi ish bo`yicha qaror qabul qilmaguncha yoki ishni ko`rib chiqish keyinga qoldirilmaguncha boshqa ishlarni ko`rib chiqishga haqli emas. Murakkab ishlarni ko`rish uchun sud tarkibiga qo`shimcha ravishda ikkita sudyalarni kiritishi va mazkur majlis raisini tayinlashi mumkin. qonunda nazarda tutilgan hollarda sudya nizolarni taraflarning birini ishtirokidan tashqari ham ko`rishi mumkin. Xo`jalik sudida nizoli ishlarni manfaatdor tashkilotlar, fuqarolarning arizalari bo`yicha ko`rishga kirishadi. Ishning xo`jalik sudi majlisida ko`rilishida ishtirok etuvchi taraflar teng protsessual huquqlardan foydalanadilar. Ishda qatnashuvchi shaxslar ish materiallari bilan tanishish, ulardan ko`chirma olish, nusxa ko`chirish, rad etishlarini bildirish, dalillarni taqdim etish, dalillarni tahlil etishda qatnashish, savollar berish, iltimosnomalar kiritish, arzlar qilish, xo`jalik sudiga og`zaki va yozma tushuntirishlar berish, ishni ko`rish davomida vujudga keladigan barcha masalalar bo`yicha o`z vajlarini taqdim qilish, ishda qatnashuvchi boshqa shaxslarning iltimosnomalari, vajlarga e`tiroz bildirish, sud aktlari ustidan shikoyat qilish, xo`jalik sudining hal qiluv qarori, ajrimi, qarorlarini majburiy ijro etilishini talab qilish hamda ushbu kodeksda ularga berilgan boshqa protsessual huquqlardan foydalanish huquqiga egadirlar. Taraflar o`zlariga tegishli bo`lgan barcha huquqlardan insofli ravishda foydalanishga, nizoning har taraflama va holisona ravishda ko`rilishi uchun choralar ko`rishga, ikkinchi tomonning mulkiy huquqlari va qonuniy manfaatlarini o`zaro hurmatlashga majburlar. Taraflarning o`zlariga yuklatilgan burchlarini bajarmaganlarida nizomlar, qoidalarda nazarda tutilgan salbiy huquqiy oqibatlar vujudga keladi. Da`vogar ish yuzasidan qaror qabul qilgunga qadar da`voning asosini yoki predmetini o`zgartirishga, da`vo talablarining miqdorini oshirish yoki kamaytirish, shuningdek javobgarning da`osini tan olishi to`g`risidagi arizalar qonunga xilof keladigan bo`lsa yoki boshqa shaxslarning mulkiy huquqlari va qonun bilan

www.arxiv.uz himoya qilinadigan manfaatlarini buzadigan bo`lsa, sudya bunday arizalarni qabul qilmaydi (XPKning 40-moddasi). Ishda ishtirok etuvchi taraflar dalillar keltirishlari bilan bir qator sud majlisida o`z fikr va mulohazalarini, e`tirozlarni bayon qilishlari mumkin, lekin oxirgi va hal etuvchi so`z sudyaga tegishli bo`lib, u ish bo`yicha to`plangan materiallarga va taraflarning kurgazmalarga qarab xulosa chiqaradi. Taraflar ishni kelishuv bitimi tuzish bilan tamomlashlari mumkin. Agar taraflarning vakillari ishda ishtirok etsalar, u holda majlisda ishonchnoma bilan qatnashishlari mumkin. Xo`jalik sudi ishida jamoat tashkilotlari va xo`jalik faollari ham ishtirok etishlari lozim. Agar ish bo`yicha ekspertiza tayinlangan bo`lsa, sud majlisida ekspert o`z fikr- mulohazalarini bayon qiladi. Ish ko`rish uchun yetarli dalillar to`plangan bo`lsa, sud majlisida javobgar va qo`shimcha javobgarlarning ishtirok etmasligi-ishni ko`rishga to`sqinlik qilmaydi. Da`vogarning vakili ishni ko`rilishida qatnashmasa yoki talab qilingan hujjatlarni o`z vaqtida taqdim qilmasa sudyaga ishni to`xtatish huquqi beriladi. Bunday hollarda da`vogar ikkinchi marta da`vo qo`zg`atish huquqidan mahrum etilmaydi. Agar sudya nizoli ishni ko`rilishini to`xtatish, ishni boshqa kunga qoldirish, ishni bekor qilish to`g`risidagi xulosaga kelsa, bu haqda ajrim qabul qilinadi. Ajrim va ishni mazmunan hal qilish to`g`risidagi qaror majlis bayonnomasiga kiritiladi. Xo`jalik sudi majlisida ko`rilgan har bir ish bo`yicha bayonnoma tuziladi. Bayonnomada ishning asosiy mazmuni va taraflarning bayonotlari, dalillarning mazmuni, qonunlarning tadbiq etilishi to`g`risidagi va boshqa fikrlar, mulohazalar yoziladi (XPKning 134-moddasi). Bayonnomani yozilishi-sud qarorining qaror qismini bayon qilish bilan tamom bo`ladi. Bayonnoma sudya tomonidan imzolanadi. Xo`jalik sudining hal qiluv qarorlari va ajrimlari

www.arxiv.uz Nizo mazmunan hal ilingandan so`ng (da`vo qanoatlantirilganidan yoki butunlay yo qisman rad etilganidan so`ng) xo`jalik sudi qaror qabul qiladi. Xo`jalik sud qarori ishning barcha holatlari, sud majlisida muhokama qilinishi natijalariga qarab xo`jalik sudyasi va nizoning ko`rilishida ishtirok etgan taraflarning vakillari tomonidan hal qilinadi. hal qiluv qarorlari ishning muhokamasi tamom bo`lgandan keyin alohida xonada qabul qilinadi. Xonada xo`jalik sudining ishni ko`rib chiqayotgan tarkibiga kiruvchi sudyalargina bo`lishlari mumkin. Xo`jalik sudi hal qiluv qarorini qabul qilishda: 1) dalillarga baho beradi; 2) ish uchun ahamiyatli qaysi holatlar aniqlanganligini va qaysilari aniqlanmaganligini belgilaydi; 3) ishda ishtirok etayotgan shaxslar asoslangan qaysi qonun hujjatlarini ushbu ishda qo`llash mumkin emasligini hal qiladi; 4) ushbu ish bo`yicha qaysi qonun hujjatlarini qo`llash zarurligini belgilaydi; 5) ishda ishtirok etayotgan shaxslarning huquqlari va majburiyatlari qandayligini belgilaydi; 6) da`vo qanoatlantirishga tegishli yoki tegishli emasligini hal qiladi. Xo`jalik sudi kengash vaqtida dalillarni qo`shimcha ravishda tekshirishni yoki ish uchun ahamiyatli holatlarni aniqlashni davom ettirishni zarur deb topsa, ishni ko`rishni yangidan boshlaydi, bu haqda ajrim chiqaradi. Qaror sud majlisida e`lon qilinishi kerak. Alohida murakkab ishlar bo`yicha sudya qaror chiqarishni uch kundan ko`p bo`lmagan muddatga kechiktirilishi mumkin (XPKning 145-moddasi). Xo`jalik sudining qarori qonuniy va asoslantirilgan bo`lishi kerak. qaror qabul qilinishida asosan quyidagi masalalar: ishni ko`rish davomida da`vogarning barcha talablari va javobgarning e`tirozlari ish uchun zarur bo`lgan faktlarning barchasi tekshirilganligi; barcha dalillar ishni ko`rish uchun taqdim qilinganligi va ular sudya hamda vakillar tomonidan to`la tekshirilganligi; nizoni qaysi moddiy huquqiy normalar bo`yicha hal qilinganligi; xo`jalik sudi qarori qachon ijro etilishi

www.arxiv.uz kerakligi; ish yuritish bilan bog`liq xarajatlarni qaysi tomonlarga va qanchadan yuklatilishi kerakligi muhokama qilinadi. Bu masalalar hammasi hal etilgach, sudya hal qiluv qarori chiqaradi. Xo`jalik sudlari qarorlarining ijrosi bo`yicha tushunmovchiliklar va nizolar bo`lmasligi uchun qarorlar qismlarga bo`lingan. Xo`jalik sudi hal qiluv qarorlari O`zbekiston Respublikasi nomi bilan qabul qiladi. Xo`jalik sudining hal qiluv qarori kirish, bayon, asoslantirish va xulosa-qaror qismlardan iborat. Xal qiluv qarorining kirish qismida uni qabul qilgan xo`jalik sudining nomi, sud tarkibi, ishning tartib rakami, ish ko`rilgan sana va joy, ishda ishtirok etayotgan shaxslarning nomi, nizo predmeti majlisda ishtirok etgan shaxslarning familiyalari va vakolatlari ko`rsatilishi lozim. Xal qiluv qarorining bayon qilish qismida da`vo arizasining, uning yuzasidan bildirilgan mulohazaning, boshqa tushuntirishlarning, ishda ishtirok etayotgan shaxslarning arizalarining qisqacha bayoni ifodalanishi lozim. Xal qiluv qarorining asoslantirish qismida ishning xo`jalik sudi tomonidan aniqlangan holatlari, xo`jalik sudining bu holatlar to`g`risidagi xulosalariga asos bo`lgan dalillar va xo`jalik sudi u yoki bu dalillarni rad qilishiga hamda ishda ishtirok etayotgan shaxslar asos qilib keltirgan qonun hujjatlarini qo`llanmasligiga asos bo`lgan dalillar, shuningdek sud hal qiluv qarorini qabul qilishda tayangan qonun hujjatlari ko`rsatilishi lozim. Xal qiluv qarorining xulosa-qaror qismida har bir da`vo talabini qanoatlantirish yoki qanoatlantirishni rad etish to`g`risidagi xulosalar bo`lishi lozim. Ishda bir necha da`vogar va javobgar ishtirok etayotgan bo`lsa, qarorda nizo ulardan har biriga nisbatan qanday hal qilingani ko`rsatiladi.

www.arxiv.uz Dastlabki da`voni va qarshi da`voni to`la yoki qisman kanoatlantirilganda hal qiluv qarorining qaror qismida da`volarni o`zaro hisobga olish natijasida undirilishi lozim bo`lgan summa ko`rsatiladi. Xal qiluv qarorining qaror qismida ishda ishtirok etayotgan shaxslar o`rtasida sud xarajatlarining qanday taqsimlanishi kursatiladi. Agar xo`jalik sudi hal qiluv qarorida ijro etish tartibini belgilasa yoki uning ijrosini ta`minlash choralarini kursa, bu to`g`rida hal qiluv qarorida ko`rsatiladi. Da`vo qanoatlantirilgani holda, qarorda nizo qaysi taraf foydasiga hal etilayotgan bo`lsa, shu tarafning nomi, pul summasi to`lashga yoki muayyan harakatlarni bajarishga majbur bo`lgan tarafning nomi, undiriladigan summaning miqdori, bu pulning qarzdorning bankidagi qaysi schyotidan olinishi kerakligi va boshqa ba`zi zarur ma`lumotlar ko`rsatiladi. Xo`jalik sudining hal qiluv qarori qabul qilingandan keyin bir oylik muddat utgach kuchga kiradi. O`zbekiston Respublikasi Oliy Xo`jalik sudining hal qiluv qarori qabul qilingan paytdan kuchga kiradi. Apellyatsiya shikoyati berilgan taqdirda hal qiluv qarori, agar u bekor qilinmasa, apellyatsiya instansiyasi qaror chiargan paytdan qonuniy kuchga kiradi. Xo`jalik sudining hal qiluv qarori qonuniy kuchga kirganidan keyin ijro etiladi. Xo`jalik nizolarini hal etishda birinchi instansiya sudlari chiqargan hal qiluv qarorlarini o`zlari bekor qilishga yoki o`zgartirishlariga qonun yo`l qo`ymaydi. Bunday huquq faqat yuqori sudlarga apellyatsiya, kassatsiya va nazorat tartibida ko`rilgandagina haqli bo`ladi. hal qiluv qarorini chiqargan sud faqat qo`shimcha hal qiluv qarorini chiqarishga yoki yozuvdagi xatolar, nuksonlar va hisob- kitobdagi yanglishishlarni tuzatishlari mumkin. Masalan, Xo`jalik Protsessual kodeksining 150-moddasida quyidagilar ko`rsatilgan. Xal qiluv qarori noaniq bo`lgan taqdirda, nizoni hal qilgan xo`jalik sudi ishda ishtirok etayotgan shaxsning arizasiga ko`ra, hal qiluv qarorini uning mazmunini

www.arxiv.uz o`zgartirmagan holda tushuntirib berishga, shuningdek ishda ishtirok etayotgan shaxsning arizasiga ko`ra yoki o`z tashabbusi bilan yo`l qo`yilgan yozuvdagi xatolar, xarfiy xatolar va hisob-kitobdagi yanglishishlarni, hal qiluv qarorining mohiyatiga tegmagan holda tuzatishga haqlidir. Xal qiluv qarorini tushuntirib berish va yozuvdagi xatolar, xarfiy xatolar va hisob-kitobdagi yanglishishlarni tuzatish to`g`risida ajrim chiqariladi. Ajrim ustidan shikoyat qilinishi mumkin. Xal qiluv qarorini qabul qilgan xo`jalik sudi quyidagi hollarda qo`shimcha hal qiluv qarori qabul qiladi: 1) agar ishda ishtirok etayotgan shaxslar dalillar taqdim etgan biron-bir talab bo`yicha hal qiluv qarori qabul qilinmagan bo`lsa; 2) agar sud huquq masalasini hal qilib, undiriladigan summa miqdorini, berilishi lozim bo`lgan mol-mulkni yoki javobgar bajarishi shart bo`lgan harakatlarni ko`rsatmagan bo`lsa; 3) agar sud xarajatlari to`g`risidagi masala hal qilinmagan bo`lsa qo`shimcha hal qiluv qarorini hal qilish masalasi hal qiluv qarori qonuniy kuchga kirguncha qo`yilishi mumkin. Qo`shimcha hal qiluv qarorini hal qilish masalasi sud majlisda hal qilinadi. Ishda ishtirok etayotgan shaxslar majlis vaqti va joyi to`g`risida topshirilganligi ma`lum qilinadigan buyurtma xat orqali xabardor qilinadi. Tegishli ravishda xabardor qilingan ishda ishtirok etayotgan shaxslarning kelmasligi masalani ko`chirishga to`sqinlik qilmaydi. qo`shimcha hal qiluv qarorini qabul qilish rad etilgan takdirda ajrim chiqariladi. Xo`jalik sudining qo`shimcha hal qiluv qarorini qabul qilishni rad etish to`g`risidagi ajrimi ustidan shikoyat qilinishi mumkin. Xo`jalik sudi, shuningdek Xo`jalik Protsessual kodeksining 135-150- moddalarida xo`jalik sudlarida birinchi instansiya tartibida hal qiluv qarorini chiqarish tartibi, uning turlari va ularga qo`yilgan talablar ko`rsatib berilgan.

www.arxiv.uz O`zbekiston Respublikasi Oliy Xo`jalik sudi xo`jalik sudlarini birinchi instansiya tartibida chiqargan hal qiluv qarorlarini umumlashtirib, o`zining 1996 yil 1 martdagi 54-sonli Plenum qarorida xo`jalik sudlarining oldida turgan iktisodiy munosabatlar sohasida qonunchilikni mustahkamlash va odil sudlovni amalga oshirishni takomillashtirish masalasi, qabul qilinayotgan sud qarorlarining qonun talablariga to`liq javob berishini talab etadi, bu esa sudyalarga (sudyaga) alohida e`tibor va mas`uliyat yuklashligi va shu bois har bir xo`jalik nizoli ishlar yuzasidan chiqariladigan qarorlar qonuniy, asosli bo`lishi lozimligi ta`kidlab o`tilgan.1 Xo`jalik sudining ajrimi-taraflar o`rtasida nizo mazmunan hal etilmasdan, ekspertiza tayinlash, ishning ko`rilishini boshqa vaqtga qoldirish, ish yuritilishini to`xtatish yoki bekor qilish va shu kabi protsessual harakatlar qilinishida xo`jalik sudyasi ajrim chiqaradi. Nizoni ko`rish vaqtida tashkilotlar, davlat organi va boshqa organ, mansabdor shaxs yoki fuqaroning faoliyati qonun hujjatlarini buzilgani aniqlangan taqdirda xo`jalik sudi xususiy ajrim chiqarishga haqlidir. Xususiy ajrim tegishli tashkilotlarga, davlat organlariga va boshqa organlarga, mansabdor shaxslarga, fuqarolarga yuboriladi. Ular bir oylik muddatda xo`jalik sudiga ko`rilgan choralar to`g`risida qaror qilishlari shart. Xususiy ajrim ustidan shioyat qilinshi mumkin. Ajrim mazmunida hal qiluv qarorida ko`rsatilganidek, umumiy ma`lumotlardan tashqari ajrim chiqarish sababi, buning uchun qonunda va boshqa huquqiy me`yorda bo`lgan asoslar, ko`rilgan masala yuzasidan qanday xulosalarga kelganlik ko`rsatiladi. Xo`jalik sudi alohida hujjat tariqasida ajrim chiqargan hollarda u ishda ishtirok etayotgan shaxslarga va unga daxldor boshqa shaxslarga chiqarilgandan keyin besh kunlik muddatda yuboriladi yoki tilxat olib topshiriladi.

www.arxiv.uz Ushbu kodeksga muvofiq ustidan shikoyat qilinishi mumkin bo`lgan ajrimlar ishda ishtirok etayotgan shaxslarga va unga daxldor boshqa shaxslarga topshirilganligi ma`lum qilinadigan buyurtma xat orqali yuboriladi. Xo`jalik sudlari chiqargan hal qiluv qarorlarini apellyatsiya instansiyasida qayta ko`rish tushunchasi Xar qanday manfaatdor shaxs o`zining buzilgan yoki nizolashilayotgan huquqini va qonun bilan qo`riqlanadigan manfaatlarini himoya qilishga haqli ekanligi konstitutsion tamoyillardan bo`lib, shu asosida sudning chiqargan qarorlaridan norozi taraf yuqori sudlarga shikoyat qilishga haqlidirlar. Xo`jalik sudining birinchi instansiya tartibida ko`rilgan ishlarini amaldagi qonunlarga asosan apellyatsiya, kassatsiya va nazorat sudlarida qayta ko`rish huquqini berilishi, buzilgan huquqni himoya qilinishi yuqorida ko`rsatib o`tilgan tamoyillar asosida amalga oshirish mumkinligidan dalolat beradi. qonunda ko`rsatilganidek, ishda ishtirok etayotgan shaxslar xo`jalik sudining qonuniy kuchga kirmagan hal qiluv qarori ustidan apellyatsiya shikoyatini berishga haqli (XPKning 156-moddasi) ekanligini ko`rsatadi. Apellyatsiya lotincha «apellation» so`zidan olingan bo`lib-murojaat ma`nosini anglatadi. Apellyatsiya ko`pchilik xorijiy mamlakatlarida xukum, hal qiluv qaror va ajrimlarning ustidan shikoyat qilish shakli bo`lib hisoblanadi. Apellyatsiya sudi ishni mazmunan qayta, yangidan ko`radigan va ish yuzasidan yangi qaror chiqaruvchi instansiyadir. Apellyatsiya instansiyasi sudi shikoyat (protest)da ko`rsatilgan holatlarni tekshiradi. Bu sud bosqichida asosan yozma materiallar asosida ish kuriladi, chunki bu sudda ilgari so`roq bergan guvohlarni yana qayta guvohlik berishlari ayrim zarur hollardagina amalga oshiriladi. Huddi shu kabi yangi guvohlar va hujjatlar taqdim qilinadi.

www.arxiv.uz Apellyatsiya tartibida ish yuritishning o`ziga xos xususiyatlaridan bo`lib protsessning ayrim tamoyillarini chegaralanganligidir. Masalan, og`zakilik, tortishuvlik va hokazo. Demak, xo`jalik nizoli ishlarning ishtirokchilari manfaatdor shaxslarining huquqlari faqat birinchi instansiya sudidagina emas, huddi fuqarolik ishlarini fuqarolik protsessida ko`rish tartibida belgilanganidek, ayrim istesnolar bilan yuqori sudlarda ham himoya qilinadi. Bunday tartibni kiritilishi ishni dastlabki sudlarda ko`rilishida moddiy va protsessual huquq normalarini to`g`ri tadbiq etmaganligi ish holatlarini murakkabligini yoki qonunda ko`rsatilgan boshqa sabablar bo`yicha qayta ko`rish uchun asos bo`ladigan holatlardir. Yuqori sudlar esa, o`zlariga berilgan vakolat doirasida ish ko`rgan sudlarning qabul qilgan qarorlarini qonuniy asosli ekanligini tekshirishga majburdirlar. Sud qarorlarini tekshirishni yuqorida bayon qilingan usullarining har birini o`zlariga xos xususiyatlari bo`lib, apellyatsiya tartibi bizning qonunchiligimizga kirtilgan yangi tartib hisoblanadi. Apellyatsiya instansiya sudida ish yuritish birinchi instansiya tartibida ish yuritish qoidalari asosida, ayrim istesnolar bilan olib boriladi. Apellyatsiya shikoyatini birinchi instansiya sudida hal qiluv qarorini chiqargan xo`jalik sudining apellyatsiya instansiyasiga beriladi. Masalan, Toshkent viloyati xo`jalik sudi tomonidan birinchi instansiya tartibida ko`rilgan ishlarining shu sudning apellyatsiya instansiyasi deb nomlagan sudi ko`rib hal etiladi. Apellyatsiya instansiyasida xo`jalik ishlarini ko`rish tartibi Xo`jalik sudlarida ishlar birinchi instansiya tartibida, deylik, Toshkent viloyatida ko`rilgandan so`ng sudning hal qiluv karolaridan norozi bo`lgan subyektlar, ishdan manfaatdor bo`lgan shaxslar (XPKning 34-moddasi) shikoyat qilishlari mumkin.

www.arxiv.uz Qonuniy kuchga kirmagan xo`jalik sudining hal qiluv qarori shikoyat qilish obyekti bo`lib hisoblanadi. Apellyatsiya shikoyati hal qiluv qarorlari qabul ilingandan keyin bir oy muddat ichida berilishi lozim, agar bu muddatga rioya qilmagan taqdirda shikoyat manfaatdor tarafga qaytariladi (XPKning 162-moddasi). Apellyatsiya instansiyasi sudida berilgan shikoyat qonun talablarga javob berishligini aniqlagan taqdirda sudya ish yuritishiga qabul qiladi va bu haqda ajrim chiqaradi. Ajrimda apellyatsiya shikoyati bo`yicha ishni ko`radigan vaqti, joyi ko`rsatiladi va bu haqda taraflar xabardor qilinadi. Apellyatsiya bosqichida ko`riladigan ishlarni ayrim shu bosqichga xos xususiyailarini hisobga olgan holda sudya birinchi instansiya sudida xo`jalik ishlarini ko`rish qoidalari bo`yicha hal etadi. Xo`jalik ishlarini apellyatsiya sudida ko`rilganda ishda mavjud va qo`shimcha taqdim etilgan dalillar asosida ish yuzasidan chiqarilgan hal qiluv qarorini qonuniy va asosli ekanligi ariza tushgan kundan e`tiboran bir oy muddatda ko`rib chiqilishi lozim. Ishni ko`rishda sudya, taraflarga ularning protsessual huquqlarini tushuntirish, shikoyat bergan shaxs esa, sud qarorini chiqarguncha undan voz kechishi, qaytarib olishga haqli ekanligi to`g`risidagi huquqlarini eslatib o`tadi. Xo`jalik sudi ishni apellyatsiya instansiyasida kurgach o`ziga berilgan vakolat doirasida sudning hal qiluv qarorining o`zgarmaslikka; hal qiluv qarorini to`la yoki qisman bekor qilib, yangi hal qiluv qarori qabul qilishga; hal qiluv qarorini o`zgartirishga; ish yuritishni tugatishga yoki da`voni to`la yoki qisman ko`rmasdan qoldirishga haqli (XPKning 168-moddasi). Xo`jalik sudida hal qiluv qarorini bekor qilish uchun asoslar bo`lib, moddiy va protsessual normalarning buzilishini nazarda tutiladi. Apellyatsiya shikoyatini ko`rish bo`yicha qaror qabul qilinadi. qarorga bo`lgan talablar XPKning 171-moddasida o`z ifodasini topgan. Apellyatsiya sudining qaroridan norozi bo`lgan manfaatdor shaxslarga kassatsiya tartibida shikoyat qilishga yo`l qo`yiladi.

www.arxiv.uz Qonuniy kuchga kirgan xo`jalik sudining qarorlarini kassatsiya instansiyasida qayta ko`rish tartibi Xo`jalik sudlari xo`jalik ishlarini birinchi instansiya sudida hamda shu ish apellyatsiya tartibida ko`rilgandan so`ng, norozi taraf shikoyat, prokuror protest keltirishga haqli bo`ladi. Bu xo`jalik protsessual huquqining demokratik prinsiplaridan bo`lib, ish yuzasidan qonuniy va asosli qaror chiqarishga qaratilgandir. Bunday protsessual harakatlarni amalga oshirish bilan ishda ishtirok etgan shaxslar o`zlarining subyektiv huquqlarini himoya qilish uchun imkoniyat beruvchi institut bo`lib hisoblanadi. Xo`jalik ishlarining kassatsiya tartibida ko`rishning umumiy sudlarda ishlarni kassatsiya tartibida ish yuritishdan ayrim hollari bilan farqlanadi, jumladan: agar umumiy sudlarda kasssiya tartibida ishlar qonuniy kuchga kirmagan sudning hal qiluv qaror va ajrimlarni ko`rish lozimligi belgilangan bo`lsa, xo`jalik sudlarida esa, qonuniy kuchga kirgan birinchi instansiya sudi tomonidan ko`rilgan va uning hal qiluv qaroridan norozi bo`lib, apellyatsiya sudiga shikoyat qilingan bo`ladi. Shu sudda ukrilgan ish yuzasidan chiqarilgan qaror qonuniy kuchga kirgan bo`lishi lozim; agar umumiy sudlarda kassatsiya tartibida shikoyat va protestlarni qoraqalpog`iston Respublikasi Oliy sudining, viloyat va Toshkent shahar sudlarining fuqarolik ishlari bo`yicha sudlov hay`ati ko`radigan bo`lsa, xo`jalik sudlarida ishlarini esa, kassatsiya tartibida O`zbekiston Respublikasi Oliy Xo`jalik sudida qoraqalpog`iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar sudlari tomonidan birinchi va apellyatsiya instansiyalarida qabul qilingan hal qiluv qarorlari va qarorlarining qonuniyligi tekshiriladi.

www.arxiv.uz Kassatsiya shikoyati, prokurorning protesti xo`jalik sudining birinchi instansiya tartibida ko`rilgan ishi yuzasidan chiqarilgan hal qiluv qarori yoki apellyatsiya instansiyasining qarori qonuniy kuchga kirgandan keyin bir oy muddatda berilishi lozim. Kassatsiya shikoyati (protesti) manfaatdor shaxs tomonidan Oliy xo`jalik sudiga ish ko`rgan sud orqali beriladi. Kassatsiya shikoyati (protesti)ning mazmuni XPKning 177-moddasida belgilangan talablar asosida tuzilishi lozim. Kassatsiya shikoyati yoki protesti qonunda belgilangan tartibga rioya qilmagan holda berilgan tartibda kassatsiya shikoyati yoki protesti taraflarga qaytariladi. Manfaatldor shaxslar shikoyat (protest)ni berishda ko`rsatilgan talablarga rioya qilgan holda kassatsiya sudi uni ish yuritishiga qabul qiladi va bu haqda sudya ajrim chiqaradi. O`zbekiston Respblikasi Oliy Xo`jalik sudi kassatsiya tartibida berilgan shikoyat, prokurorning protestini ish bilan kelib tushgan kundan e`tiboran bir oy muddatda ko`radi. Kassatsiya sudida xo`jalik nizolarini ko`rishda birinichi instansiya va apellyatsiya sudlarida ko`rib qabul qilgan huquqiy hujjatlarning moddiy va protsessual huquq me`yorlariga qanchalik to`g`ri rioya etilganligi tekshiriladi. Kassatsiya instansiyasi xo`jalik sudining ishni ko`rgandan keyin o`ziga berilgan vakolat doirasida XPKning 187-moddasida belgilangan qator protsessual harakatlarni amalga oshirishi lozim. Kassatsiya instansiyasi xo`jalik sudi ishni ko`rgandan keyin quyidagilarga haqli: 1) birinchi instansiyaning hal qiluv qarorlari va (yoki) apellyatsiya qarorlarini o`zgarishsiz, shikoyat (protest)ni esa kanoatlantirmasdan qoldirish; 2) birinchi instansiyaning hal qiluv qarorini va (yoki) apellyatsiya instansiyasining qarorini to`la yoki qisman bekor qilish hamda yangi hal qiluv qarori qabul qilish;

www.arxiv.uz 3) birinchi instansiyaning hal qiluv qarorini va (yoki) apellyatsiya instansiyasining qarorini, agar qabul qilingan hal qiluv qarori va qaror yetarlicha asoslanmagan bo`lsa, hal qiluv karori va (yoki) qarorni bekor qilgan xo`jalik sudi instansiyasiga yangidan ko`rish uchun berish; 4) birinchi instansiyaning hal qiluv qarorini va (yoki) apellyatsiya instansiyasining qarorini o`zgartirish; 5) birinchi instansiyaning hal qiluv qarorini va (yoki) apellyatsiya instansiyasining qarorini to`la yoki qisman bekor qilish va ish yuritishni tugatish yoxud da`voni to`la yoki qisman ko`rmasdan qoldirish; 6) avval qabul qilingan hal qiluv qarorlari yoki qarorlardan birini kuchda qoldirish. Kassatsiya instansiya xo`jalik sudi ko`rgan shikoyati (protesti) yuzasidan qaror qabul qiladi va u qabul qilingan paytdan boshlab qonuniy kuchga kiradi. Uning ustidan taraflarga shikoyat qilish huquqi berilmagan. Xo`jalik sudining ajrimi ustidan kassatsiya tartibida shikoyat berish tartibi xo`jalik protsessual kodeksida nazarda tutilgan hollarda yo`l qo`yiladi.

www.arxiv.uz Xo`jalik sudlarining hal qiluv qarorlari va qarorlarini nazorat tartibida qayta ko`rish tushunchasi Qonuniy kuchga kirgan xo`jalik sudining hal qiluv qarorlari ustidan taraflar shikoyat bilan tegishli sudga murojaat etsalarda bu shikoyatlarni qanchalik asosli ekanligini vakolatli mansabdor shaxs tekshirgandan so`ng protest keltirishni hal etishi mumkin. Protest keltirish huquqiga ega bo`lgan shaxslar qonunda belgilangan, bularga: O`zbekiston Respublikasi Oliy Xo`jalik sudining Raisi va uning o`rinbosari, O`zbekiston Respublikasi Bosh Prokurori va uning o`rinbosari, O`zbekiston Respublikasining istalgan xo`jalik sudi qabul qilgan hal qiluv qarorlari va qarorlari ustidan protest keltirishga haqli. O`zbekiston Respublikasi Oliy Xo`jalik sudi Rayosatining qarorlari bundan mustasno. Nazorat tartibida xo`jalik ishlarini xo`jalik sudlarida ko`rishning umumiy sudlarda fuqarolik ishlarini qayta ko`rishdan ayrim xususiyatlari bilan farqlanadi, masalan: agar umumiy sudlarda nazorat tartibida qoraqalpog`iston Respublikasi Oliy sudi, viloyat va Toshkent shahar sudlari rayosatlarining vakolatiga tegishli bo`lsa, xo`jalik sudida esa nazorat tartibida faqat Oliy Xo`jalik sudining rayosatiga tegishlidir; protest keltiruvchi shaxslarga oliy xo`jalik sudi Raisiga va uning o`rinbosarlariga hamda respublika bosh prokuroriga va uning o`rinbosarlarining vakolatiga tegishli bo`lib, umumiy sudlarda esa protest keltiruvchi shaxslarning doirasi birmuncha kengaytirilib berilgan. Bular Respublika Oliy sudining Raisi, uning o`rinbosarlari va Respublika Bosh prokurori, uning o`rinbosarlari bilan viloyat va Toshkent shahar sudi raislari va qoraqalpog`iston Respublikasi, viloyat va Toshent shahar Prokurorlari tomonidan ham shu sudlarga protest keltirish huquqi berilganligi xarqanday noqonuniy ravishda qabul qilingan qarorlar ustidan shikoyat, protest keltirish imkoniyatini beradi.

www.arxiv.uz Demak, umumiy hamda xo`jalik sudlarida sud qarorlarini nazoart tartibida qayta ko`rish uchun sud va prokuratura idoralarining vakolatli mansabdor shaxslari subyekt bo`lib qatnashishlari belgilangan. Nazoart tartibida xo`jalik nizolarini xo`jalik sudlari tomonidan ko`rib hal etishda qonunda ko`rsatilgan protsessual xarakatlarni bajarishlari lozim. Bu harakatlar ishni talab qilib olishi, tekshirishi, lozim hollarda protest keltirish va ishni qayta ko`rish kabi harakatlar quyi sudlar tomonidan yo`l kuygan xato va kamchiliklarni bartaraf qilishga qaratilgandir. Oliy Xo`jalik sudining Rayosati nazorat tartibida keltirilgan protest yuzasidan barcha sudlarning chiqargan hal qiluv qarorlari va qarorlarini ko`ruvchi sud bosqichi bo`lib hisoblanadi. Vakolatli mansabdor shaxs nomiga yozilgan shikoyat yoki berilgan protest tegishli ishlarni Oliy Xo`jalik sudi tomonidan talab qilib olish uchun asos bo`ladi. Agar qonunda ko`rsatilgan mansabdor shaxslar xo`jalik sudlarining hal qiluv qarorlari va qarorlari ustidan protest keltirishga asos borligini aniqlangandan keyingina protest yoziladi va uni ish bilan O`zbekiston Respublikasi Oliy Xo`jalik sudi Rayosatiga yuboriladi. O`zbekiston Respublikasi Oliy Xo`jalik Sudi Rayosati protestni ko`rishda Oliy Xo`jalik sudi sudyasining ishning holatlari va protest vajlari to`g`risidagi ma`ruzasini eshitadi. Tushuntirishlar berish uchun Rayosat majlisiga ishda ishtirok etayotgan shaxslar chaqirilishi mumkin. Bunday hollarda ularga Rayosat majlisining vaqti va joyi to`g`risida xabarnomalar yuboriladi. Ularning kelmasligi ishni ko`rish uchun tusik bo`lmaydi. Ishni nazorat tartibida ko`rishda O`zbekiston Respublikasining Bosh Prokurori va yoki uning o`rinbosari ishtirok etib, o`zi keltirgan protestni quvvatlaydi yoki Uzbeiston Respublikasi Oliy Xo`jalik Sudi Raisining yoki o`rinbosari keltirgan protest bo`yicha ko`rilayotgan ish bo`yicha xulosa beradi.

www.arxiv.uz Xo`jalik sudining Rayosati nazorat tartibida ko`rgan ishlari yuzasidan quyi sudlarning qabul qilingan qarorlarini g`ayrikonuniy yoki asossiz ekanini aniqlasa, ularning o`zgartirish yoki bekor qilishga haqli bo`ladi. O`zbekiston Respublikasi Oliy Xo`jalik Sudi Rayosati ishni nazorat tartibida ko`rib: 1) xo`jalik sudining hal qiluv qarorini o`zgartirishsiz qoldirishga va protestni qanoatlantirmaslikka; 2) hal qiluv qarorini, qarorni to`la yoki qisman bekor qilib, ishni yangidan ko`rish uchun yuborishga; 3) hal qiluv qarorini, qarorni o`zgartirib yoki bekor qilib, ishni yangidan ko`rishga yubormasdan yangi hal qiluv qarorini qabul qilishga; 4) hal qiluv qarorini, qarorni to`la yoki qisman bekor qilib, ish yuritishni tugatishga yoxud da`voni to`la yoki qisman ko`rmasdan qoldirishga; 5) ish bo`yicha avval qabul qilingan hal qiluv qarorlari yoki qarorlardan birini kuchida qoldirishga haqli (XPKning 199-moddasi). Xo`jalik sudining Rayosatida ishni nazorat tartibida ko`rish natijalari bo`yicha qabul qilinadigan qaror Rayosat ishtirokchilarining ishtirok etayotgan a`zolarining ko`pchiligi yoklab bergan ovozlari qarorni qabul qilishga asos bo`ladi va bu qaror shu paytdan boshlab qonuniy kuchga kiradi. Qonun nazorat tartibida ishni qayta tekshirish uchun vakolatli bo`lgan xo`jalik sudining Rayosati qonunda belgilangan ayrim harakatlarni, masalan: Ishni nazorat tartibida ko`rayotgan xo`jalik sudi hal qiluv qarorida, qarorda aniqlanmagan yoxud rad etilgan holatlarni aniqlashga yoki isbotlangan deb hisoblashga, u yoki bu dalilning to`g`riligi yoki noto`g`riligi, bir dalilning boshqalaridan ustunligi, ishni yangidan ko`rishda qanday hal qiluv qarori, qaror qabul qilinishi kerakligi masalalarini oldindan hal qilishga haqli emas. Xo`jalik sudlarining qonuniy kuchga kirgan ajrimlari ustidan nazorat tartibida protest keltirishi sudning hal qiluv qarorlari va qarorlariga nisbatan berilgan protestlarni ko`rish uchun nazarda tutilgan tartib belgilangan.

www.arxiv.uz O`zbekiston Respublikasi Oliy Xo`jalik Sudining 1996 yil 1 mart qarorida O`zbekiston Respublikasi Oliy Xo`jalik sudi Rayosatining ish tartibi tasdiqlanib, unda Rayosat yigilishlarni vaqtida tayyorlash va tashkil qilish, yigilish o`tkazish tartibini hamda Rayosat qarorlarini o`z vaqtida bajarilishini nazorat qilish maqsadlari o`z ifodasini topgan.1 Oliy Xo`jalik sudi tizimida Plenum muhim o`rin egallaydi. «Sudlar to`g`risida»gi O`zbekiston Respublikasining qonunida sud hokimiyatining eng yuqori organi ekanligi va u tomonidan qabul qilinadigan hujjatlar qat`iy bo`lib, O`zbekiston Respublikasining barcha hududida bajarilishi majburiyligi belgilangan. Oliy Xo`jalik sudi Plenumining vakolatlariga: sud amaliyotini umumlashtirish natijalarini ko`rib chiqish, qonun hujjatlarini qo`llash masalalari yuzasidan ko`rsatmalar berish va boshqa qonunda ko`rsatilgan tashkiliy masalalar bilan bog`liq bo`lgan ishlarni amalga oshirish ko`rsatilgan («Sudlar to`g`risida»gi qonunning 46-moddasi). Oliy Xo`jalik sudi Plenumining faoliyati «Sudlar to`g`risida»gi qonun va O`zbekiston Respublikasi Oliy Xo`jalik Sudi Plenumining 1996 yil 1 martdagi qarori bilan tasdiqlangan «Plenumning ish tartibi (reglamenti) to`g`risida»gi1 hujjatlari bilan tartibga solinadi. Xo`jalik sudining qonuniy kuchga kirgan hujjatlarini yangi ochilgan holatlar bo`yicha qayta ko`rish instituti tushunchasi va mohiyati Xo`jalik nizolarini xo`jalik sudlarida yangi ochilgan holatlar bo`yicha ishlarni qaytadan ko`rish asoslari Xo`jalik ishlarini sudda ko`rishda sudya ishdagi mavjud dalillar, taraflarning ba`notlari, guvohlarni guvohliklari, ekspertning xulosalariga asoslangan tegishli qaror qabul qiladi. Sudya ishni qanchalik har tomonlama mazmunan hal etmasin, ayrim hollarda shunday holatlar paydo bo`ladiki, qabul qilingan qarorlar asosli

www.arxiv.uz bo`lmaganligi sababli qayta ko`rish to`g`risidagi masala qo`zg`aladi. Buning uchun qonunda ko`rsatilgan asoslar mavjud bo`lishligi lozim. Ishlarni qayta ko`rishdan maqsad fuqaro va tashkilotlarning buzilgan huquqlarini va qonuniy manfaatlarini himoya qilish, ish yuzasidan obyektiv qaror chiqarishga qaratilgandir. Ishlarni qaytadan yangi ochilgan holatlar bo`yicha qayta ko`rish uchun muqaddam qaror qabul qilnishida sud va sud ishtirochilarga ma`lum bo`lmagan ish uchun muhim ahamiyatga ega bo`lgan holatlarning ochilishi asos bo`ladi. Qonuniy kuchga kirgan xo`jalik sudlarining qarorlarini yangidan ochilgan holatlar bo`yicha qayta ko`rish to`g`risidagi qoidalar XPKning 204-208- moddalarida berilgan. Xo`jalik sudi o`zi qabul qilgan, qonuniy kuchga kirgan sud hujjatini yangi ochilgan holatlar bo`yicha qayta ko`rishi mumkin. Sud hujjatini yangi ochilgan holatlar bo`yicha qayta ko`rish uchun quyidagilar asos bo`ladi: 1) arizasiga ma`lum bo`lmagan va ma`lum bo`lishi mumkin bo`lmagan ish uchun muhim holatlar; 2) guvohning bila turib, yolgon ko`rsatuvlar bergani, ekspertning bila turib yolgon xulosa bergani, tarjimonning bila turib noto`g`ri tarjima qilgani, hujjatlar yoki ashyoviy dalillarning soxtaligi, noqonuniy va asoslanmagan sud hujjatini qabul qilinishiga sabab bo`lganligi sudning qonuniy kuchga kirgan hukmi bilan aniqlanganligi; 3) ishda ishtiro etayotgan shaxslar yoxud ularning vakillari yoxud sudyalarning shu ishni ko`rish vaqtidagi sudning qonuniy kuchga kirgan hukmi bilan aniqlangan jinoiy qilmishlari; 4) ushbu hal qiluv qarorini qabul qilishga asos bo`lgan xo`jalik sudining sud hujjati, yoki sudning hal qiluv qarori, hukmi yoxud boshqa organning qarori bekor qilinganligi. Keltirilgan bu holatlar qat`iy bo`lib, ishda ishtirok etuvchi shaxslar tomonidan kengaytirilishiga yo`l qo`yilmaydi, Ishlarning qayta ko`rishning bu turlari o`ziga

www.arxiv.uz xos protsessual xususiyatlarga ega, masalan, ariza ishda ishtirok etgan taraflar yoki agar boshqa shaxslarning manfaatlarini himoya qilish bilan bog`liq bo`lsa, prokuror tomonidan hal qiluv qarorini, ajrimni muqaddam qabul qilgan xo`jalik sudiga beriladi. Ariza ishni qayta ko`rish uchun asos bo`lgan holatlar aniqlangan kundan e`tiboran bir oy muddatdan kechiktirmay beriladi. Agar birinchi instansiya sudining qabul qilgan hal qiluv qarori, ajrimi apellyatsiya, kassatsiya va nazorat tartibida ko`rilgan bo`lsa, yangidan ochilgan holatlar yuzasidan beriladigan arizalar shu yuqori sudning nomiga berilishi va ish ko`rgan shu sudda ko`rilmogi lozim. Tegishli sudlarda ishni yangidan ochilgan holatlar bo`yicha qayta ko`rish uchun taraflar xabardor qilinadi, biroq ularning sud majlisiga qatnashmasligi arizani ko`rish uchun to`sqinlik qilmaydi. Xo`jalik sudi qonuniy kuchga kirgan sud hujjatini yangi ochilgan holatlar bo`yicha qayta ko`rish to`g`risidagi arizani ko`rib, arizani qanoatlantiradi va sud hujjatini bekor qiladi yoxud qayta ko`rishni rad etadi. Sud hujjatini yangi ochilgan holatlar bo`yicha qayta ko`rish to`g`risidagi arizani qanoatlantirishni rad etish haqidagi xo`jalik sudining ajrimi ustidan shikoyat qilinishi (protest keltirilishi) mumkin. Sud hujjati bekor qilingan taqdirda ish xo`jalik sudi tomonidan ushbu kodeksda belgilangan qoidalar bo`yicha ko`riladi. Sud amaliyotida (umumi va xo`jalik sudlarida) ayrim hollarda qonuniy kuchga kirgan sudning hal qiluv qaror, ajrim va qarorlarni nazorat tartibida qayta ko`rish bilan qonuniy kuchga kirgan sudning hal qiluv qaror va ajrimlarini yangi ochilgan holatlar bo`yicha qayta ko`rish institutlarini farqiga e`tibor bermaslik holatlari uchrab turadi. Shuning uchun ularni bir-biridan farqlash maqsadga muvofiqdir. Yangidan ochilgan holatlar bo`yicha sud qarorlarini qaytadan ko`rishda shikoyat va protest keltiradigan shaxslarning tarkibiga, shikoyat, protest berilishi va arizani ko`radigan sud instansiyalariga, ariza berish muddatiga, ariza yuzasidan bajariladigan protsessual harakatlarga e`tibor berish lozim.

O'xshashlar

O`zbekiston Respublikasida moliyaviy xo`jalik nazorati va taftish o`tkazishning tashkil qilinishi

Xo`jalik protsessida isbotlash va dalillar

O`zbekistonda hakamlar sudlari va fuqarolik nizolarining hakamlar sudlarida ko`rilishi

Xo`jalik protsessual huquqining tamoyillari (prinsiplari)

Xo`jalik sudlariga ishlarning taalluqliligi va sudlovliligi