Fuqarolik ishlarini sud va boshqa idoralarga taalluqliligi - Huquqshunoslik - Referatlar

Fuqarolik ishlarini sud va boshqa idoralarga taalluqliligi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

89 KB

Ko'chirib olish

Reja: 1.Taalluqlilik tushunchasi 2.Fuqarolik ishlarining qaysi organga taalluqli bo`lishligini belgilash asoslari 3. Mehnatga oid huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan nizolarning taalluqliligi 4. Jamoa xo`jaligi jamoa xo`jaliklararo xo`jalik nizolariga oid huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan nizolarning taalluqliligi 5. Nikoh va oilaga oid huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan nizolarning taalluqliligi 6. Turar joyiga oid huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan nizolarning taalluqliligi 7. Intelektual mulk obyektlarini muhofaza qilishdan kelib chiqadigan nizolarni ko`rib hal etish 8. Prokurorning huquqiy hujjatni g`ayriqonuniy deb topishi haqida

Taalluqlilik tushunchasi Fuqarolik ishlarining taalluqliligi (podvedomstvennost) deganimizda bunday ishlarni ko`rish va hal qilish vazifasi qonun bilan muayyan davlat organi yoki jamoat tashkilotiga yuklatilganligi tushuniladi. Ma`lumki, fuqarolik ishlarini ko`ruvchi va hal qiluvchi organlar: sud, prokuratura, hokimliklarning bo`limlari, kasaba uyushmasi tashkilotlari, hakamlar sudi va fuqarolik ishlarini ko`rish va hal qilishga vakolatli (huquqli) bo`lgan boshqa tashkilotlar hisoblanadilar. Binobarin biron-bir fuqarolik da`vo talablari qo`zg`atilganida masalani hal qilish burchi (vazifasi) qaysi bir davlat organiga yoki jamoat tashkilotiga yuklatilgani, ya`ni bu masalani hal qilish huquqi mazkur organga (tashkilotga) tegishli bo`lish- bo`lmasligini yoki boshqa organga murojaat qilish lozim bo`lishligini bilish kerak bo`ladi. Sudlovlik (podsudnost) tushunchasi ikki ma`noda anglashiladi. Sudlovlik birinchidan, ayrim fuqarolik ishlarining ko`rilishi va hal qilinishi sud organlariga taalluqli (tegishli) bo`lishligini bildiradi: ikkinchidan, sudlovlik yagona sud tizimiga kiradigan sudlarning (tuman, shahar, viloyat, respublika sudlarining) qaysi biri muayyan fuqarolik ishini ko`rish va hal qilishga vakolatli (huquqli) bo`lishini bildiradi (keyingi ma`nodagi tushuncha to`g`risida shu kitobning 14 va 22- boblarida gapiriladi). Davlat hokimiyati organi bo`lib ko`rilgan sud qonun bilan o`ziga taalluqli qilingan fuqarolik ishlarinigina ko`rish va hal qilishga haqli bo`ladi. Binobarin sudga taalluqlilik tushunchasi muayyan sud organining vakolatiga kiradigan ishlarnigina o`z doirasiga oladi. Bunday ko`riladigan va hal qilinadigan ishlarning doirasi-sud organlarining vakolatidan ajratadi. Fuqarolik ishlarining qanday turkumlari sudga doir bo`lishligi va qaysi biri boshqa organlarga (xo`jalik sudi, prokuraturaga, ma`muriy organlarga, hakamlar sudlariga hamda kasabalar uyushmasiga va hokazo) taalluqli bo`lishligini qonun belgilaydi.1

Aksariyat fuqarolik ishlarining ko`rilishi va hal etilishi qonunchilik bilan (O`zbekiston Respublikasi «Sud to`g`risida»gi qonun va FPK bilan sud organlariga taalluqli bo`lishligi belgilangan. Taalluqlilik va sudlovlikning belgilanishida birinchi instansiya sudlari bo`lib kiritilgan sudlarning huquqiy doiralari nazarda tutiladi. Hozirda qanday fuqarolik ishlarining sudlarga taalluqli bo`lishligi FPKning tubanda ko`rsatilgan moddalari bilan belgilanadi. FPKning 31-moddasiga muvofiq sudlarga taalluqli ishlar bo`lishi uchun: 1. taraflardan hech bo`lmaganda bittasi fuqaro bo`lgan nizolarga doir ishlar, qonunda bunday nizolarni hal qilish xo`jalik sudi yoki boshqa organlarga topshirilgan hollar bundan mustasno; 2. ushbu kodeksning 279-moddasida sanab o`tilgan alohida tartibda ko`riladigan ishlar; 3. qonun bilan sudlarning vakolatiga berilgan boshqa ishlar. Bunday ishlarga: 1) fuqarolik, oila, mehnat, uy-joy huquqiy munosabatlaridan kelib chiqadigan nizolarga oid ishlar davlat organlari va boshqa organlar, shuningdek mansabdor shaxslarning xatti-harakat (qaror)lari ustidan berilgan shikoyat va arizalar to`g`risidagi ishlar (ushbu kodeksning 26-29 boblari); 2) bir tomondan davlat tashkilotlari ikkinchi tomonidan temir yo`l va havo transporti organlari o`rtasida tegishli xalqaro shartnomalar asosida tuziladigan to`g`ri xalqaro temir yo`l va havo yo`llarida yuk tashish shartnomalaridan kelib chiqadigan nizolarga oid ishlar; 3) chet el fuqarolari, fuqaroligi bo`lmagan shaxslar yoki chet el fuqarolari va tashkilotlari ishtirok etayotgan ishlar va boshqalar. qonunda boshqa ba`zi ishlarning ham sudlarni vakolatiga kiritilganligi ko`rsatilgan. Jumladan, sudlarga fuqarolik ishlarining taalluqliligi to`g`risidagi umumiy qoidada (FPKning 32-moddasida) bir-biri bilan bog`liq bo`lib, ba`zilari

sudga, ba`zilari esa xo`jalik sudlariga taalluqli bo`lgan bir qancha talabni birlashtirganda bu talablarning hammasi sudda ko`rilishi kerakligi ko`rsatilgan. qonunda yoki boshqa huquqiy hujjatlarda fuqarolik ishlarining sudga taalluqliligi ko`rsatilgan bo`lishi mumkin, masalan, sha`n va qadr-qimmatni pastga uruvchi ma`lumotlarni rad etish haqidagi talablar, ma`lumotlar qanday shakl va uslubda tarqatilganligidan qat`iy nazar sudga taalluqliligi belgilangan.1 qonunda yoki xalqaro bitimlarda ko`zda tutilgan hollarda fuqarolik huquqiy munosabatlaridan kelib chiqqan nizolarni hal qilish taraflarning o`zaro kelishuvlari bo`yicha hakamlar sudiga topshirilishi mumkin. Fuqarolar o`rtasida kelib chiqqan ba`zi nizolarning hakamlar (holislar) sudi tomonidan ko`rilishi tartibi hakamlar sudi to`g`risidagi Nizomda belgilangan. Fuqarolik ishlarining qaysi organga taalluqli bo`lishligini belgilash asoslari Fuqarolik ishlarining sud, xo`jalik sudi va ma`muriy idoralarga taalluqli bo`lishligi-fuqarolik huquqiy nizoni vujudga keltirgan huquqiy munosabatlarga va nizolashuvchi shaxslarning tarkibiga qarab belgilanadi. Agar nizo fuqarolik, oila, mehnat yoki uy-joyga oid huquqiy munosabatlardan kelib chiqqan bo`lsa va nizolashuvchi taraflardan biri fuqaro yoki tashkilot bo`lsa, ishning ko`rilishi va hal qilinishi sudlarga taalluqli bo`ladi. Sud amaliyotida ba`zi hollarda sudlar o`zlariga taalluqli ishlarni ish yuritishiga qabul qilmay da`vo arizalarini rad etish yoki aksincha tegishli bo`lmagan ishlarni qabul qilishdek misollar uchraydi. Masalan, sud kasaba uyushmasi kometetiga nisbatan nazorat va instansiyasi emasligi, uni qarorlariga yuridik baho bera olmasligi, ularni o`zgartira olmasligi yoki bekor qila olmasligi to`g`risida hamda kasaba uyushmasi qumitasining qarorlari to`g`risidagi nizolar sudlarga taalluqli emasligi to`g`risida tushuntirish berilgan.1

Agar nizo tashkilotlar, qolxozlar, qolxozlararo tashkilotlar o`rtasidagi huquqiy munosabatlardan kelib chiqqan bo`lsa, nizo qoida bo`yicha xo`jalik sudlariga taalluqli bo`ladi. Agar nizo davlat huquqi, ma`muriy, moliya yoki yer huquqi me`yorlar bilan tartibga solinadigan ma`muriy huquqiy munosabatlardan kelib chiqqan bo`lsa, bunday nizoda qatnashuvchilar tarkibidan qat`iy nazar, ish tegishli ma`muriy idoralar tomonidan hal qilinadi. qonun yuqorida keltirilgan umumiy qoidalardan ikki turdagi istesnoni belgilaydi. Bir tomondan, fuqarolik huquqiy xarakterdagi ba`zi nizolar sud va xo`jalik sudlariga taalluqligi bo`lmasdan ma`muriy organlar vakolatiga berilgan. Masalan, turar joyni o`zboshimchalik bilan egallangan fuqaroni ko`chirish to`g`risidagi fuqarolik ishi ma`muriy tartibda (sudda ko`rilmasdan) prokuratura organida hal qilinadi. qolxoz bilan maxsulot oluvchi tashkilot o`rtasidagi nizo xo`jalik sudida hal bo`lishi ko`rsatilgan va hokazo. Ikkinchi tomondan, fuqarolik huquqiy xarakterda bo`lmagan ba`zi ishlar, masalan, saylovchilar ro`yxatida noto`g`ri ma`lumotlar bo`lishi to`g`risida tushgan shikoyatlar, fuqarolarning mulklari hisobidan haq undirish to`g`risidagi ishlar, ayrim yuridik faktlarni belgilash to`g`risidagi ishlar va shu kabi boshqa ba`zi ishlar aksincha, sudlarga taalluqli ekanligi qonun tomonidan belgilangan. Sudlarga taalluqli bo`lgan ishlarning ba`zi turkumlari muayyan shartlar bo`lgandagina, chunonchi: nizolar sudga qadarli biron-bir tashkilotda ko`rilishi to`g`risida qonun bilan belgilangan tartibga rioya qilganidagina sudda hal qilinishi uchun qabul qilinishi mumkin. Masalan, O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 1992 yil 19 iyundagi «Sud amaliyotida fuqarolar va tashkilotlarning sha`n va qadr qimmatini himoya qilish haqidagi qonunlarni qo`llash to`g`risida»gi qarorning 2-bandida «Sudlar sha`n va qadr-qimmatni himoya qilish haqidagi arizalarini ish yuritishga qabul qilishga qadarli nizoni sudsiz ko`rish tartibiga rioya qilishlari lozimligi ko`rsatilgan. Agar fuqaro yoki tashkilot ishni dastlab sudsiz hal qilish yuzasidan belgilangan tartibga rioya qilmaslik, arizani qabul qilishni rad etishga, bordi-yu ish fuqarolik

ish yuritishiga qabul qilingan bo`lsa, uni ko`rmasdan qoldirishga asos bo`lishi mumkin.1 Yoki temir yo`l transporti bilan yuk tashishdan kelib chiqqan da`volar bo`yicha fuqarolik ishlari, faqat da`vogar talab qilish (pretenzion) tartibga rioya qilgan holdagina, ya`ni agar da`vogar agar javobgarga o`z talabi bilan bevosita murojaat qilgani holdagina, sud tomonidan ko`rish uchun qabul qilinishi mumkin. Yoki mehnat huquqiy munosabatlaridan kelib chiqadigan ishlarda asossiz hukm qilinganligi yoki mansabdan chetlashtirilganligi, asossiz jinoiy javobgarlikka tortilganligi munosabati bilan fuqaroni oldingi ishini (mansabini) berish haqidagi talabini fuqaro hukm qilinganiga yoki jinoiy javobgarlikka tortilganiga qadarli ishlagan korxona, muassasa, tashkilot ma`muriyati bir oy muddat ichida dastlab, sudsiz hal qilishi lozim. Sud arizani ish yuritishiga, ish beruvchi ish berishni rad etganidan yoki bu talabni bir oy muddatda qanoatlantirmaganidan so`ng qabul qilishi haqida Oliy sudning Plenum qarorida ko`rsatilgan.1 Fuqarolik ishlarini ba`zi turkumlari uchun qonun alternativ (yo u, yoki bu turdagi) taalluqlilikni nazarda tutadi. Bunday hollarda manfaatdor shaxs buzilgan huquqining yoki nizoli huquqining himoya qilinishini iltimos qilib, o`z ixtiyori bo`yicha yo sudga yoki qonunda ko`rsatilgan boshqa organga murojaat qilishi mumkin. Masalan, fuqarolar o`rtasidagi mulkiy nizolar sudlarga taalluqli yoki shartnomada ko`rsatilgan idoraga tegishli bo`lishi mumkin. Ba`zi mehnat nizolari uchun ham qonun bilan alternativ taalluqlilik belgilangan. Chunonchi: xodimning kasaba uyushmasining roziligidan tashqari noto`g`ri bo`shatilishi to`g`risidagi nizo yo bevosita sudda yoki mehnat nizolarini ko`rish komissiyasida ko`rilishi mumkin.2 Xullas, fuqarolik ishlarini sudda ayrim turkumlarini ko`rib hal etishda ularni qaysi organga taalluqli bo`lishligini bilish uchun huquq to`g`risidagi nizoning qanday huquqiy munosabatlardan kelib chiqqanligini bilish talab etiladi. Mehnatga oid huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan nizolarning taalluqliligi

Mehnat huquqiy munosabatlaridan kelib chiqadigan ishlarni ko`rib hal etish, Mehnat va Fuqarolik protsessual kodekslari bilan tartibga solinadi. Mehnatni tashkil qilish hamda mehnat sharoitlari bilan bog`liq bo`lgan masalalar ish beruvchining majburiyatiga kiradi. Shunga asosan barcha korxonalarda xavfsizlik va gigiyena talablariga javob beradigan mehnat sharoitlarining yaratilishi lozimligi va bu ishlarga ish beruvchining mas`ulligi Mehnat kodeksining 211-moddasida o`z ifodasini topgan. Mehnat nizolarini mazmuni bo`yicha ikki turkumga: birinchidan, mehnat shartlarini belgilash yoki o`zgartirish to`g`risida kelib chiqadigan nizolarga va ikkinchidan, qonun shartnoma yoki ichki mehnat qoidalari bilan belgilangan mehnat shartlarini qo`llanish bilan bog`liq nizolarga bo`linadi. Mehnat shartnomalarini belgilash yoki o`zgartirish to`g`risidagi nizolar sudlarga taalluqli bo`lmaydi. Bunday nizolar bevosita kasaba uyushmasi, ish beruvchining va tegishli organi yoki xodimlarning boshqa vakillik organi tomonidan hal etiladi (Mehnat kodeksining 280-moddasi). Mehnat shartlari haqidagi nizolar xodimning tanlashi bo`yicha tubandagicha tartibda: mehnat nizolarini ko`rish komissiyalari tomonidan yoki sudlar tomonidan ko`riladi. Mehnat nizolarini ko`rish komissiyasi korxonalarda, muassasalarda, tashkilotlarda, xodimlar bilan ish beruvchi o`rtasida yuz beradigan mehnat nizolarini ko`rib chiquvchi organ bo`lib hisoblanadi. Sudlarda ko`riladigan mehnat nizolari aksariyat hollarda yakka mehnat nizolaridir. Yakka mehnat nizolari deganda ish beruvchi va xodim o`rtasidagi qonunlar va boshqa ma`muriy hujjatlarni, mehnat shartnomasida nazarda tutilgan mehnat shartlarini qo`llanishi yuzasidan kelib chiqadigan kelishmovchiliklar tushuniladi. Bunday ishlarda xodimning manfaatini ifoda etuvchi taraf bo`lib, xodimlarning vakillik organi ishtirok etadi. Yakka mehnat nizolari yuqorida aytib o`tilganidek, mehnat nizolari komissiyalarida hamda tuman (shahar) sudlari tomonidan hal etiladi.

Amaldagi bu huquqiy me`yorning afzalliklaridan biri shundaki, xodim mehnat nizosini hal qilish uchun o`z xohishiga ko`ra, mehnat nizolari komissiyasiga yoki bevosita sudga murojaat etishligidir. Demak, bu qoidaga ko`ra xodim birinchi bosqich sifatida mehnat nizoli komissiyasiga murojaat etmasdan, to`g`ridan-to`g`ri sudga da`vo ariza bilan murojaat qilishga haqlidir. Xodimga bunday hollarda tanlash bo`yicha, ya`ni (alternativ) taalluqlilik to`g`risidagi qoidalar tadbiq etilishi mumkin. Sudga qadar mehnat nizolari mehnat nizoli komissiyasida ko`riladi. Bu qonunga ko`ra, basharti xodim kelishmovchilikni mustaqil ravishda yoki kasaba uyushmasi qumitasi yoxud xodimlarning boshqa vakillik organi ishtirokida ish beruvchi bilan bevosita olib borgan muzokaralarida hal eta olmagan bo`lsa, mehnat nizosi mehnat nizolari komissiyasida ko`rib chiqilishi lozim bo`ladi. qonunda mehnat nizolari komissiyasi mehnat nizosini ariza berilgan kundan e`tiboran 10 kun muddat ichida ko`rib chiqishi lozim.nizo ariza bergan xodimning ishtirokida ko`riladi. Xodimning ishtirokisiz nizoni ko`rib chiqishga uning yozma arizasi bo`lgan taqdirdagina yo`l qo`yilishi mumkin. Xodim, kasaba uyushmasi qumitasi yoki xodimlarning boshqa vakillik organi mehnat nizosi ko`rib chiqilishida ishtirok etish uchun advokat taklif qilish huquqiga ega bo`lishligi inson huquqlarini har tomonlama himoya qilishga qaratilgan tadbirlardandir. Mehnat nizolari komissiyasi majlisiga guvohlarni chaqirtirish, mutaxassislarni taklif qilish, ish beruvchidan zarur hisob-kitoblar va hujjatlar taqdim etishni talab qilish huquqi bo`lishi ham xodimning mehnat ishini qonuniy va asosli hal etishga ko`maklashadi. Mehnat nizolari komissiyalarining qarori ish beruvchi va kasaba uyushmasi qumitasi yoxud xodimlar boshqa vakillik organining vakillari o`rtasidagi kelishuviga binoan qabul qilinadi. Mehnat nizolari komissiyasining qarori bu qaror ustidan shikoyat qilish uchun belgilangan 10 kunlik muddat o`tganidan keyin uch kun ichida ish beruvchi tomonidan bajarilishi kerak.

Basharti ish beruvchi belgilangan muddat ichida komissiya qarorini bajarmasa, mehnat nizolari komissiyasi tomonidan xodimga ijro varaqasi kuchiga ega bo`lgan guvohnoma beriladi. Agar xodim yoki ish beruvchi belgilangan muddat ichida tuman (shahar) sudiga mehnat nizosini hal etish to`g`risidagi ariza bilan murojaat etsa, guvohnoma berilmaydi. Mehnat nizolari komissiyasi bergan guvohnoma asosida uni olgan manfaatdor shaxs uch oydan kechiktirilmay tuman (shahar) sudiga taqdim etadi. Sud ijrochisi esa, mehnat nizolari komissiyasining qarorini majburiy tarzda ijro etishga kirishadi. Agar xodim belgilangan uch oylik muddatni uzrli sabablarga ko`ra o`tkazib yuborgan taqdirda, guvohnomani bergan mehnat nizolari komissiyasi muddatni tiklashga haqli. Basharti mehnat nizolari komissiyasi o`n kunlik muddat ichida mehnat nizosini ko`rib chiqmasa yoki hal etmasa, manfaatdor xodim ushbu nizoni ko`rish uchun tuman (shahar) sudiga murojaat etishi mumkin. Mehnat nizolari komissiyasining qarori ustidan manfaatdor xodim yoki ish beruvchi komissiya qarorining nusxasi topshirilgan kundan e`tiboran o`n kunlik muddat ichida tuman (shahar) sudiga shikoyat qila oladi. Muddatni o`tkazib yuborishligi esa, arizani qabul qilishni rad etish uchun asos bo`la olmaydi. Sud bu muddatni uzrli sabablarga binoan o`tkazib yuborilgan deb e`tirof etgan holda, o`tkazib yuborilgan bu muddatni tiklashni va nizoni mohiyati bo`yicha ko`rib chiqishi mumkin. Amaldagi qonunlarga asosan mehnat nizosini ko`rish haqidagi ariza bilan sudga murojaat qilish huquqiga quyidagilar haqlidirlar: 1. xodim, kasaba uyushmasi yoki xodimlarning boshqa vakillik organi; 2. mehnatning huquq bo`yicha inspektori;

3. ish beruvchi, mehnat nizolari komissiyasining qaroriga rozi bo`lmagan taqdirda, shuningdek unga xodim tomonidan yetkazilgan zararni qoplash haqidagi nizolar bo`yicha; 4. prokuror. Fuqarolik protsessual huquqidagi sudlovlik qoidasiga amal qilgan holda mehnat nizolarini quyidagi hollarda bevosita tuman (shahar) sudlarida ko`rib chiqishi belgilangan: 1. agar xodimning ish joyidan mehnat nizolari komissiyasi tuzilmagan bo`lsa; 2. mehnat shartnomasini bekor qilish asoslaridan qat`iy nazar ishga tiklash to`g`risida, mehnat shartnomasini bekor qilish vaqti va asoslari ta`rifini o`zgartirish to`g`risida, majburiy progul yoki kam haq to`lanadigan ishni bajargan vaqt uchun haq to`lashga doir bo`lsa; 3. xodim tomonidan ish beruvchiga yetkazilgan zararning to`lanishi haqida bo`lsa; 4. mehnat vazifalarini bajarayotganda xodimning sog`lig`iga shikast yetkazilgani oqibatidagi zararni (shu jumladan ma`naviy zararni) yoki uning mol-mulkiga yetkazilgan zararni ish beruvchi tomonidan to`lanishi haqida bo`lsa; 5. qonunda nazarda tutilgan hollarda ishga qabul qilish rad etilganligi haqida bo`lsa; 6. ish beruvchi va kasaba uyushmasi qumitasi yoki xodimlarning boshqa vakillik organlari bilan oldindan kelishib hal etilgan masalalar yuzasidan kelib chiqqan bo`lsa. Bulardan tashqari sanab o`tilgan mehnat nizolaridan boshqa nizolar ham xodimning xohishiga ko`ra bevosita tuman (shahar) sudlarida ko`rilishi mumkin. Amaldagi Mehnat kodeksiga asosan mehnat nizosi mehnat nizolari komissiyalarida ko`rilmagan degan vaj bilan xodimning arizasini ko`rib chiqishni rad etish mumkin emasligi qayd qilingan. Mehnat nizolari bo`yicha xodim va boshqa manfaatdor shaxslar sudda yoki mehnat nizolari komissiyasiga murojaat etish uchun muddatlarga rioya etishlari zarur, masalan, ishga tiklash nizolari bo`yicha-xodimga

u bilan mehnat shartnomasi bekor qilinganligi haqidagi buyruqning nusxasi berilgan kundan boshlab bir oy; xodim tomonidan ish beruvchiga yetkazilgan moddiy zararni to`lash haqidagi nizolar bo`yicha-zarar yetkazilganligi ish beruvchiga ma`lum bo`lgan kundan boshlab bir yil; boshqa mehnat nizolari bo`yicha-xodim o`z huquqi buzilganligini bilgan yoki bilishi lozim bo`lgandan boshlab uch oy muddat ichida murojaat etishlari kerak. qonunda xodimning sog`lig`iga yetkazilgan zararni qoplashga doir nizolar bo`yicha sudga murajaat qilish uchun muddat belgilanmaganligi mehnat qonunlarini Konstitutsiya asosida inson jamiyat-davlat manfaatlarini himoya qilishda fuqarolar haq huquqlarini birinchi o`ringa qo`yilganligini ko`rsatadi. Jamoa xo`jaligi jamoa xo`jaliklararo xo`jalik nizolariga oid huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan nizolarning taalluqliligi Jamoa xo`jaliklarida mehnatni tashkil etish munosabati bilan vujudga keladigan (ta`rif stavkalarini, mansab maoshlarini hayvonlar va parrandalarni boqishda ishlab chiqarish normalarini belgilash, shuningdek mehnat kuniga berilishi lozim bo`lgan oziq-ovqat maxsulotlari va pullarining miqdorini belgilash to`g`risidagi) nizolar sudga taalluqli emas. Bunday nizolar jamoa xo`jalik a`zolarining umumiy majlisi (vakillari majlisi) kompentensiyasiga taalluqli bo`lgani uchun sudlarda ko`rilmaydi. Jamoa a`zolarini jamoa a`zoligidan chiqarish va jamoa Ustaviga muvofiq jamoa xonadonining foydalanishi uchun berilgan yer maydonini ajratish yoki miqdorini o`zgartirish bilan bog`liq nizolar ham sudga taalluqli emas. Sudga jamoa xo`jaligi huquqi munosabatlariga oid tubandagicha nizolar taalluqli:

xo`jalikdan chiqish munosabati bilan hisob-kitob to`g`risidagi nizolar (bunday ishlar yuzasidan jamoa xo`jalik boshqaruvining qarori bo`lganidagina sudda ko`riladi); jamoa xo`jalik nizolariga ularning bajargan ishlari uchun asosiy va qo`shimcha mehnat haqi chiqarilmagan bo`lsa yoki to`la miqdorda chiqarilmagan bo`lsa yoxud mazkur jamoa xo`jaligida belgilangan muddatlarda berilmagan bo`lsa, bunday mehnat haqlarini to`lash to`g`risidagi nizolar sudga taalluqlidir. Jamoa bilan jamoalararo tashkilotlar o`rtasidagi jamoa bilan jamoa a`zolari yoki jamoa xo`jalikning boshqa xodimlari o`rtasidagi barcha boshqa mulkiy nizolar, chunonchi: jamoa a`zosiga jamoa xo`jaligida ishlashi davomida yetkazilgan shikast tufayli ko`rilgan zararni to`lash to`g`risidagi, shuningdek jamoa xo`jaligining mulkiga yetkazilgan zararni to`lash to`g`risidagi ishlar ham sudga taalluqlidir. Bu to`g`rida tegishli tushuntirishlar O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining chiqargan «Jamoa xo`jaligi ishtirok etgan nizolarni hal qilishda qonunchilikning sudlar tomonidan tadbiq etilishi to`g`risida»gi qarorida berilgan. Jamoa xo`jaligi, jamoa xo`jaliklararo, davlat korxonasi, tashkiloti yoki ularning birlashmasi bilan bo`lgan hamma mulkiy nizolari sudda hal qilinadi. Jamoa xo`jalik a`zolari tomonidan yetkazilgan zararni jamoa xo`jaligi foydasiga undirish to`g`risidagi ishlar, avvalo mazkur jamoa xo`jaligining Ustavida ko`rsatilgan tartibda uning organi tomonidan, ya`ni jamoa xo`jaligi a`zolarining umumiy majlisi yoki jamoa xo`jaligi a`zolari tomonidan saylangan vakillar majlisi, brigada majlisi yoxud jamoa xo`jaligi boshqaruvi tomonidan ko`rilgan bo`lishi kerak. Ammo bu qoida prokuror tomonidan qo`zg`atilgan da`volarga, shuningdek jinoyat qilish yo`li bilan yetkazilgan zararni undirish, debetorlik qarzlarini undirish to`g`risidagi da`volarga joriy etilmaydi. Jamoa xo`jaliklarda ekinlarni payxon qilish tufayli yetkazilgan zararni undirish to`g`risidagi nizolarni qaysi organga taalluqli bo`lishligi O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1995 yilda chiqargan «Jamoa xo`jaligi ekinlarini payxon qilganlik uchun javobgarlik to`g`risida»gi Farmoni bilan belgilanadi.

Nikoh va oilaga oid huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan nizolarning taalluqliligi O`zbekistonning Oila kodeksi1 nikoh va oilaga oid huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan nizolarni hal qilish tartibini belgilaydi. Ba`zi hollarda qonun bunday nizolarni hal qilishni sudlar ixtiyoriga qo`ysa, ayrim hollarda, sudsiz ma`muriy organlar tomonidan hal qilinadi. Amaldagi qonunlar bo`yicha sudlar tomonidan ko`riladigan va hal qilinadigan nikoh va oilaga oid nizolar asosan tubandagicha: nikohning tugatilishi er (xotinning vafoti yoki sud uni vafot etgan deb e`lon qilishi oqibatida, nikoh er (xotindan birini yoki har ikkalasini ajralish yo`li bilan va shu bilan bog`liq bo`lgan nizolar, masalan, bolalar to`g`risidagi, mulk to`g`risidagi va boshqa ba`zi nizolar (Oila kodeksining 37-moddasi); voyaga yetmagan bolalari bo`lmagan er va xotin ajralishiga o`zaro rozi bo`lsalar, nikohdan fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish idoralarida ajratiladilar. Ammo er va xotin o`rtasida muxtoj bo`lgan, mehnatga layoqatsiz er yoki xotinga ta`minot to`lash haqida yoki ularning birgalikdagi umumiy mulkini bo`lish haqida nizo bo`lsa, er-xotin yoxud ulardan biri nikohdan ajratish haqida da`vo bilan sudga murojaat qilishga haqli bo`ladi (O`zbekiston Respublikasi Oila kodeksining 42- moddasi). Belgilangan tartibda bedarak yo`qolgan, ruhiy kasalligi sababi muomalaga layoqatsiz deb topilgan va uch yildan kam bo`lmagan muddatga ozodlikdan mahrum qilingan shaxslar bilan nikohdan ajralish vakolati fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish organiga berilgan. Ammo bunday hollarda ham, agar bolalar haqida, birgalikdagi umumiy mulkni bo`lish haqida yoxud muxtoj bo`lgan, mehnatga layoqatsiz er yoki xotinning ta`minoti uchun mablag` to`lash to`g`risida nizo bo`lsa, nikohdan sud orqali ajratiladi;

nikohni haqiqiy emas deb topish to`g`risidagi da`volar (Oila kodeksining 49-56- moddalari); otalikni belgilash to`g`risidagi nizolar (Oida kodeksining 62-moddasi); ota-onalar va bolalarning, qarindoshlar hamda boshqa shaxslarning huquq va burchlaridan kelib chiqadigan da`volar, chunonchi: ota-onalik huquqidan mahrum etish, ota-onalik huquqlarini tiklash, alimentlar undirish, birovlarning bolalarini qonunsiz ushlab turgan shaxslardan talab qilib olish to`g`risidagi da`volar (Oila kodeksining 79-82, 96-107-moddalari); farzandlikka olishni haqiqiy emas deb topish va bekor qilish to`g`risidagi da`volar, shuningdek farzandlikka olish bekor qilinganidan keyin bolaning ta`minoti uchun mablag` undirish haqidagi nizolar (Oila kodeksining 20-bob 151-172-moddalari); fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd qilish idoralarida qayd qilingan tug`ilish, nikoh, o`lish to`g`risidagi va boshqa yozuvlarni haqiqiy emas deb topish to`g`risidagi da`volar (Oila kodeksining 13, 233-moddalari); haqiqiy nikoh munosabatlarida bo`lganlik faktini belgilash to`g`risidagi ishlar, agar haqiqiy nikoh O`zbekiston Respublikasi Oliy Soveti Prezidiumining 1994 yil 8 iyul Farmoni chiqqanga qadar vujudga kelib, er va xotinning biri vafot etganga qadar davom etgan bo`lsa; fuqarolarning biri bilan tug`ishganlik munosabatlarida bo`lishlari yoki bo`lganliklari faktini va shaxsning birov qaramog`ida bo`lganligi faktini belgilash to`g`risidagi ishlar; fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd qilish idoralarida qayd qilinishi lozim bo`lgan faktlarni, chunonchi: fuqarolik tug`ilishi, farzandlikka olinishi, nikohga kirish, ajralish va o`limi to`g`risidagi faktlarni belgilash to`g`risidagi ishlar ham sudlarga taalluqli bo`ladi. Turar joyiga oid huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan nizolarning taalluqliligi

Turar joyga oid huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan hamma nizolar fuqarolik huquqiy nizolar bo`lib, asosan sudlarga taalluqlidir. Istesno sifatida Uy- joy kodeksining 104-113-moddalarida ko`rsatilgan hollarda, ya`ni turar joylar o`zboshimchalik bilan egallangan hollarda uyning yemirilishi xavfi bo`lgan hollar bunday uylar yashovchilarni, xizmat bilan bog`liq bo`lgan turar joylardan, yotoqxonalardan va mehmonxonalardan ko`chirish to`g`risidagi ishlar sudlarga taalluqli bo`lmasdan, ma`muriy organlarga, ya`ni prokuratura organlariga taalluqli bo`ladi (Uy-joy kodeksining 119-123-moddalari). qoida bo`yicha ma`muriy tartibda ko`chirish uchun prokurorning sanksiyasi (qarori) talab qilinadi. Prokuror ma`muriy tartibda ko`chirish to`g`risida sanksiya bermagan taqdirda manfaatdor tashkilotlar, muassasalar, korxonalar turar joyda yashovchilarni ko`chirish to`g`risida sudga murojaat qila olmaydilar. Fuqarolik kodeksining 615-moddasiga asosan taraflarning kelishuvi bilan uy-joyni ijaraga berish shartnomasi bekor qilinishi qonunda o`z ifodasini topgan. Bu qoidaga ko`ra turar joylarni foydalanish uchun berish to`g`risidagi ba`zi da`volarni, chunonchi: fuqarolik huquqiy majburiyatlariga asoslangan talablar to`g`risida, masalan, avval egallagan turar joyning kapital remontdan so`ng qaytarib berilishi, uy-joyning buzilishi munosabati bilan kvartira berilishi va shu kabi boshqa hollarda qo`zg`atilgan da`volarni sudlar ko`rishga haqli bo`ladilar. qonun bilan belgilangan tartibni buzib, turar joyni egallash to`g`risidagi nizolar ham sudlarga taalluqli bo`lib, sud berilgan orderni haqiqiy emas deb topishi mumkin (Uy-joy kodeksining 54-moddasi). Davlat uy-joy fondidagi turar joyni xususiylashtirishni amalga oshirishda fuqaro va mulkdorlarning huquqini himoya qilish munosabati bilan vujudga keluvchi nizolarni sudlarga taalluqli bo`lishi O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 1997 yil 2 maydagi «Xususiylashtirilgan turar joylarga egalik qilish, ulardan foydalanish va ularni tasarruf qilish bilan bog`liq ishlar bo`yicha sud amaliyoti haqidagi qarorida ko`rsatilgan.1

O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi «Imoratlarga bo`lgan shaxsiy mulk huquqi haqidagi ishlar bo`yicha sud praktikasi-to`g`risida» chiqarilgan qarorida o`zboshimchalik bilan ko`rilgan imoratlarga nisbatan egalik huquqini belgilash to`g`risidagi da`volarning sudlarga taalluqliligi bo`lmasligi tushuntiriladi. Fuqarolar bilan turar joy ko`rish kooperativlari o`rtasidagi nizolar to`g`risida Respublika Oliy sudi Plenumi tomonidan berilgan tushuntirishga ko`ra, turar joy ko`rish kooperativ a`zolarining umumiy majlisi (vakillar majlisi) hal qilinadigan masalalar bo`yicha sudlarga taalluqli bo`lmaydi. Masalan, kooperativ a`zolari o`rtasida turar joylarni taqsimlash, kooperativga kirish va pay badallarining miqdorini belgilash, kooperativ a`zoligiga qabul qilish to`g`risidagi ishlar sudga taalluqli bo`lmaydi. Kooperativ a`zolari umumiy majlisning qaroriga binoan berilgan turar joyni foydalanish uchun olish huquqi buzilgani holda, kooperativ a`zolarining bu to`g`risidagi da`volari sudlarga taalluqli bo`ladi (Uy-joy kodeksining 131- moddasi). Turar joy ko`rish kooperativi bilan kooperativ a`zolari o`rtasidagi kooperativ a`zolari bilan ularning oila a`zolari o`rtasidagi fuqarolik huquqiy munosabatlaridan kelib chiqadigan boshqa nizolar ham, masalan, joyni ayirboshlash, kooperativ a`zoligidan chiqarish to`g`risidagi va shu kabi boshqa ba`zi nizolar sudlarga taalluqli bo`ladi. Agar kooperativ a`zolarining umumiy majlisi turar joyni ayirboshlovchi shaxsni kooperativ a`zoligiga qabul qilishga rozi bo`lsa-yu, hokimiyat ayirboshlash uchun ruhsat bermasa, bunday holda ham kooperativ a`zosining egallab turgan turar joyini boshqa turar joyga ayirboshlash to`g`risidagi nizo sudlarga taalluqli bo`ladi. Turar joy ko`rish kooperativi a`zoligidan chiqarish bilan bog`liq bo`lgan nizolarning turlari sud organlari tomonidan hal qilinadi (O`zbekiston Respublikasi Uy-joy kodeksining 133-moddasi).

Intelektual mulk obyektlarini muhofaza qilishdan kelib chiqadigan nizolarni ko`rib hal etish Intelektual, ya`ni aqliy mehnat mulk obyektlari qonunda ko`rsatilgan hollarda turli usullar bilan himoya qilinadi, bu haqda FKning 1032-moddasida ko`rsatilgan. Bu qoidaga asosan intelektual mulk obyektlarini huquqiy muhofaza qilish ularning yaratilganligi tufayli qonunlarda nazarda tutilgan hollarda va tartibda vakolat berilgan davlat organi tomonidan huquqiy muhofaza berilishi natijasida yuzaga keladi. Intelektual mulk obyektlari qatoriga fan, adabiyot va san`at asarlari, ixtirolar, foydali modellar, sanoat namunalari, seleksiya yutuklari va hokazolar kiradi (FKning 1031-moddasi). Intelektual obyektlarga nisbatan bo`lgan huquq qaysi shaklda bo`lishdan qat`iy nazar buzilgan taqdirda manfaatdor taraf o`z huquqini tiklashga haqli, masalan, shu mulkka nisbatan mutloq huquqlarni himoya qilish usullari FKning 11-moddasida o`z ifodasini topgan. Agar mualliflik huquqidan muallif hamda ham muallifning mulkiy yoki shaxsiy nomulkiy huquqlari buzilgan hollarda manfaatdor tomonlarning huquqlari sudsiz va sud yo`li bilan himoya qilinishi mumkin. Ijodiy ishlarning yakuniga qarab, agar u qonunda ko`rsatilgan talablarga javob bersa muhofaza qilinadi. Shuning uchun har qanday asar daxlsiz bo`lib hisoblanadi. Asarning daxlsizligi tushunchasiga mualliflarning asariga biron-bir shaxs tomonidan o`zgartirishlar, qo`shimchalar kiritilishi qat`iy ta`qiqlanishi kiradi. Demak, intelektual mulkka qandaydir ko`rinishda o`zgartirish kiritish uchun faqat muallifning roziligi talab etiladi. Bu qoidaning buzilishi nizoni kelib chiqishiga asos bo`ladi. Masalan, amaldagi Fuqarolik kodeksida asardan shartnoma tuzmagan holda noqonuniy foydalanganlik uchun qoidabuzar, huquq egasiga yetkazilgan zararning o`rnini, shu jumladan, boy berilgan foydani to`lash shartligi

ko`rsatilgan. Bulardan tashqari huquqbuzardan o`zi ko`rgan zarar o`rniga uning qoidabuzarlik oqibatida olgan daromadlarini ham undirib olishi ham FKning 1072- moddasida o`z ifodasini topgan. Bunday qoidalar ijodiy mehnat bilan shug`ullanuvchi turli sohalarda uchrashi mumkin. Masalan, ixtiro, foydali mod va sanoat namunasiga bo`lgan huquq faqat muallifning patenti, dastlabki patenti va foydali model guvohnomasi bo`lgan taqdirdagina qonun o`z muhofazasiga oladi. qonunda patentni buzganlik uchun ham javobgarlik belgilangan agar, patentdan foydalanish boshqa shaxs tomonidan sodir etilib, patent egasining talabi bilan u to`xtatilishi, qoidabuzar esa patent egasiga yetkazilgan zararning o`rnini qoplashi lozim bo`ladi. Bulardan tashqari patent egasi ko`rilgan zararni qoidabuzardan qoidabuzarlik oqibatida olgan daromadlarini undirish uchun sudga murojaat qilishga haqli. Ratsionalizatorlik takliflarining muallifi deb tan olinishi bilan ratsionalizatorlik takliflari uchun to`lanadigan mukofotlarning miqdori, ularni hisoblash tartibi va to`lash haqidagi nizolar, ratsionalizatorlik takliflarining birinchi bo`lib berilganligi to`g`risidagi nizolar sudlarga shartli ravishda taalluqli. Buning ma`nosi muallif bunday masalalar bo`yicha tegishli tashkilotlarga murojaat etgandan keyingina hal bo`lmasa, sudga murojaat etishi tushuniladi. Mualliflik to`g`risidagi nizolari, shuningdek ratsionalizatorlik taklifini kim avval kiritganligi to`g`risidagi nizolar ham, agar bu nizolar taklif joriy etilgan tashkilotda hal qilinmagan bo`lsa, sud yo`li bilan hal qilinishi mumkin. Ratsionalizatorlik takliflari uchun to`lanadigan haqning miqdori, uni hisoblash tartibi va to`lash muddatlari masalalariga oid nizolar ratsionalizatorlik takliflari to`g`risidagi Nizomda1 nazarda tutilgan tartibda hal qilinadi. Ratsionalizatorlik faoliyati bilan bog`liq bo`lgan ayrim (taklifni ratsionalizatorlik deb tan olinishi bilan bog`liq) nizolardan tashqari sudga taalluqli qilib belgilangan. Ratsionalizatorlik takliflari to`g`risidagi tubandagi nizolar: ratsionalizatorlik taklifi bir necha korxonalar tomonidan amalga oshirilganida-qaysi birining muallifiga

mukofot to`lashi lozimligi; ratsionalizatorlik takliflarini qabul qilmaslik sudga taalluqli emas. Ratsionalizatorlik takliflarini qabul qilmaslik to`g`risidagi nizolar korxona rahbarlari bilan kasaba uyushmasi tashkiloti ishtirokida ko`riladi. Agar ratsionalizator qabul qilingan qarordan norozi bo`lsa, yuqori tashkilot ma`muriyatiga shikoyat bilan murojaat qilishi mumkin. Ma`muriyatning bu masaladagi qarori qat`iy bo`ladi. Ixtirolar, foydali modellar va sanoat namunalari haqidagi qonunni tadbiq qilishdan kelib chiqadigan nizolar, masalan, ixtiro mualliflarining va patent egalarining huquqlari patent idorasining apellyatsiya kengashi sudlar tomonidan belgilangan tartibda ko`rib hal etiladi (qonunning 37- moddasi). Patent idorasining apellyatsiya kengashi Adliya vazirligi tomonidan tasdiqlangan Nizom asosida ish to`tadi va qonun hujjatlarida ko`rsatilgan (qonunning 38- moddasi) harakatlarini amalga oshiradi. Ixtirolar, foydali modellar va sanoat namunalari bo`yicha kelib chiqadigan nizoli ishlarning vakolatiga qarab quyidagi sudlarga taalluqlidir: Oliy sudga patent berganlik patent yuzasidan bildirilgan e`tirozlar to`g`risidagi; majburiy litsenziya berilganligi to`g`risidagi nizolar, boshqa quyi sudlar esa, sanoat mulk obyektiga mualliflik to`g`risidagi; patent egasini aniqlash to`g`risidagi; avval foydalanilganlik to`g`risidagi nizolar taalluqlidir. Demak, bunday turkumdagi ishlarning sudga taalluqli ekanligini to`g`ri aniqlash nizoni holis hal etish uchun asos bo`ladi va qonun buzilishini oldini oladi. Ixtirolar, foydali modellar va sanoat namunalari mualliflarining huquqlarini himoya qilish bilan bog`liq bo`lgan nizolarning qaysi organ tomonidan ko`rilishi va hal qilinishi to`g`risidagi nizolar ixtirolar, foydali modellar va sanoat namunalari to`g`risidagi 1994 yil 6 mayda qabul qilingan O`zbekiston Respublikasining qonuni bilan tartibga solinadi.1 Prokurorning huquqiy hujjatni g`ayriqonuniy deb topishi haqida

Yuqorida fuqarolik ishlarini sudda ko`rish bilan bog`liq bo`lgan prokurorning protsessual faoliyati to`g`risida fikr yuritilgan edi. Prokuror o`ziga berilgan vakolat doirasida qonunlarni aniq bajarilishi yuzasidan nazorat olib boruvchi mansabdor shaxs bo`lib, fuqarolik ishlari bo`yicha ham sudlar tomonidan qonuniy va asosli qaror chiqarishga ko`maklashishi lozim. «Prokuratura to`g`risida»gi 1992 yil 9 dekabr qonunida belgilanganidek, prokuratura idoralarining faoliyati yuqoridagilar bilan birga, qonunning ustunligini har tomonlama qaror toptirishga, huquq- tartibotni mustahkamlashga, O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi bilan mustahkamlangan inson va fuqaroning ijtimoiy, iktisodiy, siyosiy, shaxsiy huquqlari hamda erkinliklariga, shuningdek davlat mustaqilligini, ijtimoiy davlat tuzimini, siyosiy va iktisodiy tizimlarini, milliy guruhlar va tuzilmalarning huquqlarini g`ayriqonuniy tajovuzlardan muhofaza qilishni ta`minlashga qaratilgan.1 Prokurorning nazorat qilish doirasiga vazirliklar, davlat qumitalari va idoralari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, jamoat birlashmalari, mansabdor shaxslar tomonidan chiqariladigan aktlarning qanchalik qonuniy ekanligi ham kiradi. Masalan, prokuror ham o`zini-o`zi boshqarish organlarining qarorlari, shuningdek rais (oqsoqolning xatti-harakatlari ustidan sudga shikoyat qilishi belgilangan (qonunning 25-moddasi).1 Prokurorlar o`z faoliyatlarini sudlarda jinoiy ishlarni ko`rishda davlat ayblovni qo`llab-quvvatlash, fuqarolik ishlarini ma`muriy huquqbuzarliklar to`g`risidagi ishlarni hamda xo`jalik nizolarini ko`rishda ishtirok etish bilan qonunlarga zid bo`lgansud hujjatlariga protest keltiradilar. Fuqarolik qonunchiligida ko`rsatilganidek, davlat organining yoki fuqarolarning o`zini-o`zi boshqarish organining qonun hujjatlariga muvofiq bo`lmagan hamda fuqarolarning yoki yuridik shaxsning fuqarolik huquqlarini va qonun bilan qo`riqlanadigan manfaatlarini buzadigan hujjati sud tomonidan haqiqiy emas deb topilishi mumkin.

«Prokuratura to`g`risida»gi O`zbekiston Respublikasining qonuniga asosan prokuror yoki uning o`rinbosari qonunga zid bo`lgan normativ hujjatga nisbatan ana shu hujjatni chiqargan idoraga yoki yuqori turuvchi idoraga protest keltiradilar. Mansabdor shaxsning xatti-harakatlariga nisbatan ham huddi shu tartibda protest keltiriladi. Prokuror keltirilgan protest bu protest topshirilgan vaqtdan boshlab ko`pi bilan o`n kunlik muddat ichida qarab chiqilishi lozim. qonuniylik buzilganligiga tezda barham berish talab qilingan favkulodda holatlarda prokuror protestni ko`rib chiqishning qisqartirilgan muddatini belgilashga haqlidir. Protestni qarab chiqish natijalari to`g`risida prokurorga darhol yozma ravishda ma`lum qilinishi belgilangan. Protest g`ayriqonuniy huquqiy hujjat chiqargan idora yoki yuqori turuvchi idora tomonidan rad etilgan taqdirda, shuningdek, protest qonunda belgilangan muddat ichida qarab chikilmagan taqdirda, prokuror tegishli sudga ana shu hujjatni g`ayriqonuniy deb e`tirof etish to`g`risidagi ariza bilan murojaat qilishi mumkin. Sudga ariza, protest rad etilganligi to`g`risida ma`lumot berilgan paytdan boshlab bir oylik muddat ichida yoki qarab chiqish uchun qonunda belgilangan muddat o`tgandan keyin berilishi ko`rsatilgan.1 Ana shu qoidani bajarilishiga bagishlangan FPKning 29-bobi prokurorni huquqiy hujjatni g`ayriqonuniy deb topish to`g`risidagi ariza bilan tegishli idoralar va mansabdor shaxslar ustidan sudga murojaat etish tartibi belgilangan. Masalan, FPKning 276-moddasida prokuror qonun hujjatlarida nazarda tutilgan asoslarga ko`ra huquqiy hujjatni g`ayriqonuniy deb topish haqida ariza bilan sudga murojaat qilishga haqli ekanligi maxsus huquqiy me`yor sifatida ifoda etilgan. Prokurorning sudga ariza berishi ish sudda ko`rib chiqilgunga qadar huquqiy hujjatning amal qilishini to`xtatib qo`yishligi ham asoslantirilgan. Sud bunday turkumdagi ishlarni fuqarolik sud yuritish qoidalarining umumiy tartibi asosida ko`rib hal etadi, jumladan, ishni sudga tayyorlashda protsessga jalb etiladigan shaxslar, ularning vakillari va boshqalar haqida. FPKning 158-161-

moddalarida ko`rsatilgan harakatlarni amalga oshira borib, ishni mazmunan ko`rishga tayinlashi lozim. Prokurorning arizasini sud yigirma kun ichida uning ishtirokida va protestni rad etish to`g`risida qaror qabul qilgan yoxud protestni ko`rib chikmagan organning rahbari yoki uning vakil ishtirokida ko`rib chiqadi. Sud majlisiga organ rahbari yoki uning vakili uzrsiz sabablarga ko`ra kelmaganligi prokurorning arizasini ko`rib chiqish uchun to`sqinlik qilmaydi, biroq sud bu shaxsning kelishini majbur deb topishi FPKning 277-moddasida berilgan. Prokuror fuqarolik ishlarini qo`zg`atish, unda ishtirok etish shaklidan qat`iy nazar, hamma vaqt davlat vakili qonunni bajarilishi ustidan nazorat qiluvchi organ bo`lib qolaveradi. Shu sababli prokuror huquqiy hujjatni g`ayriqonuniy deb topish to`g`risida ariza bilan sudga murojaat etganda sudga nizo ko`rilgandan so`ng oqibatda haqli bo`lib chiqqan tarafning manfaatini himoya qilgan bo`ladi. Agar sud prokurorning arizasi asosli ekanligini aniqlasa, arizani qanoatlantirish haqida hal qiluv qarori chiqaradi va huquqiy hujjatni g`ayriqonuniy deb topadi. Bundan tashqari, agar sud protest keltirilgan hujjat uni chiqargan organning vakolatlari doirasida qonunga muvofiq qabul qilingan deb topsa, u arizani qanoatlantirishni rad etish haqida hal qiluv qarorini chiqaradi. Prokurorning huquqiy hujjatni g`ayriqonuniy deb topish haqidagi arizasi bo`yicha sud chiqargan hal qiluv qarori protestni rad etish to`g`risida qaror qabul qilgan yoki protestni ko`rmagan organ rahbariga yuboriladi. Prokuror fuqarolarni manfaatlarini himoya qilish maqsadida sudga ariza bilan, huquqiy hujjatni g`ayriqonuniy deb topish haqida murojaat etish bilan, agar davlat organlari, fuqarolarni o`zini-o`zi boshqarish organlari yoki ushbu organlar mansabdor shaxslarning g`ayriqonuniy harakatlari (harakatsizligi), shu jumladan, davlat organi yoki fuqarolarning o`zini-o`zi boshqarish organlari tomonidan qonun xjjatlariga muvofiq bo`lmagan hujjat chiqarilishi natijasida fuqaroga yoki yuridik shaxsga zarar davlat tomonidan yoki fuqarolarning o`zini-o`zi boshqarish organi tomonidan to`lashi lozimligi masalasini ham qo`yishi mumkin.

Demak prokuror davlat boshqaruv idoralari va jamoat tashkilotlari tomonidan qabul qilinadigan huquqiy hujjatni g`ayriqonuniy deb topish to`g`risida ariza bilan sudga murojaat etish qoidalari ham davlat, jamoat tashkilotlari va fuqarolarning huquq va manfaatlarini himoya qilishga qaratilgan huquqiy me`yorlardir. Sud ham o`z navbatida davlat organlari yoki fuqarolarning o`zini-o`zi boshqarish organining qonunga zid bo`lgan huquqiy me`yorlar mavjudligini aniqlagan taqdirda ishni hal etishda bu hujjatlarni tadbiq etmaslik masalasini ko`rib chiqishi lozim.

O'xshashlar

Fuqarolik, jinoiy va ma’muriy sud ishlari sohasidagi sud hokimiyati organlari

Fuqarolik ishlarini sudda ko`rishga tayyorlash

Sud-huquq islohotlari davrida fuqarolik protsessual kodeksini takomillashtirishning ayrim masalalari

Xo`jalik sudlariga ishlarning taalluqliligi va sudlovliligi

Oila huquqiy munosabatlaridan kelib chiqadigan ayrim ishlarning taalluqliligi masalalari