Reabilitatsiya - Huquqshunoslik - Referatlar

Reabilitatsiya

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

87.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Reabilitatsiya tushunchas и 2. Reabilitatsiya asoslari va oqibatlari 3. Reabilitatsiya etilishning mulkiy va boshqa oqibatlari 4. Qisman reabilitatsiya etish

www.arxiv.uz Reabilitatsiya tushunchasi Hozirga qadar ham adabiyotlarda, qonun hujjatlarida, huquq nazariyasi va fuqarolarning ongida reabilitatsiyaning yagona tushunchasi yo`q. «Reabilitatsiya» atamasi lotincha bo`lib, «yaroqliligini tiklash» demakdir. Lug`atlarda mazkur tushuncha shaxslarning oldingi huquqlarini tiklash, halol nomini va obro`sini sud bo`yicha yoki ma`muriy tartibda tiklash yoxud nogironlarning mehnatga layoqatliligini davolashning turli usullari, shuningdek turli moslamalar yordamida tiklash deb talqin qilinadi. Sobiq sovet davridagi adabiyotlarda reabilitatsiya oqlash yoki jinoyat ishining jinoyat hodisasi, tarkibi yo`qligi sababli tugatilishi faktiga tenglashtirilar edi yoki asossiz jinoiy ta`qib ostiga olingan fuqarolarning huquqlari va obro`sini tiklash deb belgilanardi yoxud mazkur tushunchaga oqlov qarori ham, huquqiy asoslar ham, ushbu qarorni chiqarishning subyektlar doirasi hamda huquqiy oqibatlari ham kiritilardi. Sobiq SSSR ijtimoiy ongida reabilitatsiya ko`pincha hukm qilinganning, Stalin shaxsiga sig`inish yillarida qatag`on qilingan hollarda halol nomini qaytarish va kelgusida uni jamiyatda tiklash bilan bog`lanar edi. Bu reabilitatsiya cheklangan xususiyatga ega bo`lgan, chunki qonun ushbu fuqarolarga yetkazilgan ziyonni to`liq qoplashning huquqiy va taktik imkoniyatini bermas edi. «Reabilitatsiya» tushunchasi hozirgi paytda zamonaviy jamiyat huquqiy qiyofasi va ijtimoiy hayotining ajralmas qismi bo`lib qoldi. Qonun chiqaruvchi 1930-1940 yillardagi qatag`on qurbonlarining xotirasini abadiylashtirishga hamda ularning sha`ni va qadr-qimmatini tiklashga qaratilgan normativ hujjatlarda reabilitatsiya qo`llashni nazarda tutadi. Yuqorida keltirilgan tushuncha mamlakatning olis joylariga majburiy ravishda ko`chirilgan xalqlar va ayrim fuqarolarning huquqiy hamda ma`naviy maqomini tiklashga bag`ishlangan huquqiy hujjatlarning nomlarida aks ettirilgan. O`zbekiston Respublikasi Oliy sudining Plenumi, Rayosati va Jinoyat ishlari

www.arxiv.uz bo`yicha sudlov hay`ati o`z qarorlari hamda ajrimlarida «reabilitatsiya asoslari» tushunchasini qo`llamoqda. «Reabilitatsiya» tushunchasi mazmunining qiyosiy tahlili uning semantik jihatdan o`xshashligidan dalolat beradi. Bunday holatning sabablaridan biri shuki, hukm qilinganlarning reabilitatsiya huquqiy instituti avf etish institutidan paydo bo`lib rivojlangan. o`arb Yevropa mamlakatlarida va Rossiyada o`tmishda reabilitatsiya deganda hukm qilish bilan bog`liq barcha huquqlarning kelgusi vaqtga bekor bo`lishi tushunilardi. U teskari ma`noga ega bo`lmagan hamda muddatdan ilgari tuzalib ketgan jinoyatchilarning yoki jazoni o`tab bo`lgan fuqarolarning huquqiy layoqatini muayyan muddat o`tgandan keyin tiklashga qaratilgan edi. Tabiiyki, ushbu keng mazmundagi ma`noni jinoyat sodir etmagan deb e`tirof etilgan aybsiz shaxslarga nisbatan qo`llash maqsadga muvofiq bo`lar edi. Agar qonun o`zgarishi yuz bergan hamda jinoyat dekriminallashtirilgan, shuningdek fuqaroga nisbatan bo`lgan ish jinoyat tarkibi yo`qligi sababli tugatilgan bo`lsa, jinoiy ta`qib tufayli yetkazilgan zarar kompensatsiya qilinishi lozim. Shunday qilib, reabilitatsiya deganda boy berilgan huquq va imtiyozlarni qaytarish, noqonuniy ravishda jinoiy javobgarlikka tortish, ozodlikdan mahrum etish, aybsiz shaxslarni nohaq hukm qilish bilan bog`liq huquq cheklanishlarini bartaraf etish, shuningdek kelgusi vaqtga huquqiy layoqatni tiklash tushuniladi. Reabilitatsiyaning yuridik maqsadi – to`liq fuqarolik huquqlariga ega bo`lmagan odamni to`la huquqli fuqaroga aylantirish. Reabilitatsiyaning ma`naviy maqsadi – aybsiz fuqaroning ommaviy va xizmat sohasiga doir huquqdan mahrum bo`lishini bartaraf etish, jamiyatda uning halol nomini tiklash. Uning siyosiy vazifasi – fuqaro hamda davlat o`rtasida buzilgan ishonchni tiklash, jinoyat sodir etilishining, davlat a`zolarining uning uchun iqtisodiy jihatdan noqulay qashshoqlanishining oldini olishdir. Ilmiy muomalada «reabilitatsiya» tushunchasidan huquqni muhofaza qiluvchi organlar xatolari qurbonlarining huquqiy maqomini tasniflash uchun foydalaniladi. Reabilitatsiya asoslari va oqibatlari

www.arxiv.uz Nohaq gumon qilinganlar, ayblanganlarning, ba`zan esa aybsiz hukm qilinganlarning reabilitatsiyasi – jinoyat- protsessual fanining muhim institutidir. U fuqarolarning huquqlari, erkinliklari, sha`ni va qadr-qimmatining muhofaza qilinishini yaxshiroq ta`minlash g`oyasini o`z ichiga oladi. To`liq va o`z vaqtida reabilitatsiya qilinishdan nafaqat asossiz ushlab turilgan, hibsga olinganlar, ayblanuvchi va sudlanuvchi sifatida jalb etilgan shaxslar ham manfaatdordir. Hech kim ularning taqdiriga befarq bo`lishi kerak emas. Jamiyat har bir aybsiz odam reabilitatsiya qilinishidan manfaatdordir. Shuning uchun reabilitatsiyani amalga oshirish surishtiruv organi, tergovchi, prokuratura va sudning muhim vazifasi hisoblanadi. Fuqaro o`zining aybsizligi yoki aybdorligini isbot qilishdan ozod etiladi. Oqlov hukmi chiqarilgan taqdirda uning javobgarligi o`z-o`zidan barham topadi. Unga mazkur organlar harakatlarining g`ayrihuquqiyligini isbot qilishning zarurati ham yo`q: u, basharti oqlov hukmi yoki yuqori sudning ishni aynan ushbu asoslarga ko`ra tugatish to`g`risidagi ajrimi taqdim etilgan bo`lsa, xulosa tarzida aks ettiriladi. O`zbekiston Respublikasi JPKga ko`ra reabilitatsiya qilish huquqiga sudlar ham ega. Qonun chiqaruvchi sudning jamiyatimizdagi ahamiyatini yuksaltirmoqda, bu esa Prezidentimiz I.A.Karimovning ko`rsatmalariga hamda uning Oliy Majlis sessiyalaridagi va boshqa anjumanlardagi ma`ruzalariga mos keladi. JPKning 301-moddasiga ko`ra oqlov hukmi, shuningdek JPKning 83-moddasida nazarda tutilgan holatlar, ya`ni ish qo`zg`atilgan va tergov harakatlari yoki sud muhokamasi o`tkazilgan ish bo`yicha jinoiy hodisa yuz bermaganligi; qilmishida jinoyat tarkibi bo`lmaganligi; uning sodir etilgan jinoyatga daxlsizligi shaxsni reabilitatsiya etishga asos bo`ladi. Sud sudlanuvchini nafaqat hukm qilishga, balki mustaqil davlatimiz nomidan o`z qarori bilan ayblov taqdim etilgan shaxsning aybsizligini tasdiqlab oqlashga, ayblov aybsiz ekanligini tan olishga hamda sud majlisida asossiz bo`lgan shaxsning halol nomini tiklashga haqli. Shu asosga ko`ra har yili birinchi

www.arxiv.uz instansiyadagi sudda jinoyat ishlarini ko`rishda o`nlab kishilar oqlanmoqda. Lekin, afsuski, bu hukm qilinganlarga nisbatan juda kam. Holbuki, amaliyot ko`rsatganidek, keyinchalik qator hukm qilinganlar baribir sud tomonidan, ayniqsa nazorat tartibida reabilitatsiya etiladi. Hozirgacha 1930 yillarda hukm qilingan shaxslarning reabilitatsiyasi amalga oshirilmoqda. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 112-moddasida shunday deyilgan: «Sudyalar mustaqildirlar, faqat qonunga bo`ysunadilar. Sudyalarning odil sudlovni amalga oshirish borasidagi faoliyatiga biron-bir tarzda aralashishga yo`q qo`yilmaydi va bunday aralashish qonunga muvofiq javobgarlikka sabab bo`ladi». Sudyalar odamlarni bilishi, adolatli hukmni kutayotgan har bir sudlanuvchini diqqat bilan o`rganishi shart. Agar sud sudlanuvchiga nisbatan diqqat bilan va rahmdillik bilan e`tibor bersa, shu yo`sinda u JPKning 2-moddasida nazarda tutilgan shaxs, davlat va jamiyat manfaatlarini himoya qilish bo`yicha o`z vazifalaridan birini bajargan bo`ladi. Sudning oqlov hukmi sudlanuvchining to`liq reabilitatsiyasini, uning huquqlari va halol nomi tiklanganini anglatadi. Oqlangan shaxsga moddiy ziyon, shuningdek jinoiy javobgarlikka noqonuniy tortilgani va sud muhokamasi natijasida yetkazilgan ma`naviy zarar qoplanadi. Sud tomonidan oqlov hukmini chiqarish go`yo ko`ngilsiz, sudda ish yuritish maqsadiga erishilmaganligini anglatadigan, jinoyatga qarshi kurashda kamchiliklardan dalolat beradigan hodisa ekanligi haqida o`tmishda tarqalgan fikr to`laligicha noto`g`ri deb topilgan. Afsuski, hozirgi paytda ham ish bo`yicha oqlov hukmi chiqarilgan taqdirda tergovchi va prokurorni jazolashning ayrim faktlari uchrab turibdi. Bunday amaliyot ularni har qanday yo`l orqali Jinoyat kodeksining jinoyatni tavsiflash mumkin bo`lgan qo`shimcha moddalari bilan ayblanuvchini «har ehtimolga qarshi» hukm qilishga ko`pincha majbur qiladi. Tergov, prokuratura va sud organlari faoliyatining sifati, saviyasi yuksalishi bilan jamiyat hamda davlat tomonidan ularga nisbatan bo`lgan talablar ham ortib bormoqda.

www.arxiv.uz Oqlov hukmi odil sudlovning qonuniy va zarur hujjatidir. Protsessualist olimlarning aksariyati oqlov hukmi chiqarilishini tabiiy hodisa, to`liq reabilitatsiyaga olib keladigan odil sudlovning zarur hujjati deb to`g`ri hisoblaydi. Ammo hukmning qonuniy, asosli va adolatli bo`lishi talablari (JPKning 455-m.) oqlov hukmiga ayblov hukmiga qaraganda ko`proq qo`yiladi. Sudning har qanday hukmi singari, oqlov hukmi ham xolis haqiqatni, ya`ni sudlanuvchi unga ayb deb qo`yilgan jinoyatni sodir etmaganligini aniqlashi kerak. Qonuniy, asosli va adolatli hukmning chiqarilishi u oqlov yoki ayblov bo`lishidan qat`iy nazar sud muhokamasining bevosita vazifasiga to`g`ri keladigan pirovard maqsaddir. Hukmning vajlari uning asosliligi, ishonchliligi, isbotlanganligi va huquqiy jihatdan savodliligida o`z aksini topadi. Har qanday qonuniy, asosli va adolatli hukmning asosida haqiqat yotadi. Hukmning asosliligi – xolisona haqiqatga muvofiq ishning barcha aniq holatlarini to`g`ri aniqlashdir. Dastlabki tergov va sud muhokamasi bosqichlarida jinoyat hodisasining mavjudligini isbot qilish zaruriyati dastlabki tergov va sud muhokamasini davom ettirish yoki reabilitatsiya asoslari mavjudligini e`tirof etish bilan hal bo`ladi. Jinoyat hodisasi yo`qligi turli shart-sharoitlarda aniqlanadi. Natijada tergov va sud amaliyotida hozirga qadar jinoyat ishini tugatish uchun quyidagi asoslar ko`pincha chalkashtiriladi: «jinoyat hodisasi yo`qligi» va «jinoyat tarkibining yo`qligi». Ko`p misollar shundan dalolat beradiki, shaxs amalda hech qanday jinoiy qilmishni sodir etmagan, lekin sud muhokamasi olib borilgan jinoyat ishi bo`yicha hodisa mavjud. Bunday holda shaxsning qilmishida jinoyat tarkibi yo`qligi sababli shaxs jinoiy javobgarlikdan ozod etiladi. Qilmishning noqonuniyligini belgilaydigan oddiy alomatlar ayni vaqtda qilmishda jinoyat tarkibi yo`qligini ham hal qiladi. Qonun chiqaruvchi ularni farqlashga harakat qilib, reabilitatsiya uchun asos sifatida ularning har birini bitta jinoyat protsessual me`yorning har xil bandlarida qayd etgan. Bayon etilgan holatlar quyidagi xulosaga kelish uchun asos bo`ladi: qilmishda jinoyat tarkibining yo`qligi shundan dalolat beradiki, tergov olib borilgan jinoyat ishi bo`yicha hodisa ro`y bergan, u muayyan shaxsning harakati yoki harakatsizligi

www.arxiv.uz natijasida sodir bo`lgan, lekin o`z alomatlariga ko`ra bu qilmish jinoyat hisoblanmaydi. Ayblanuvchi yoki sudlanuvchining qilmishida jinoyat tarkibi bo`lmagan taqdirda tergovchi yoki sudya tergov predmeti bo`lgan qilmish haqiqatan sodir etilganligiga, lekin unda jinoyat tarkibi yo`qligiga ishonch hosil qiladi. Qilmish jinoyat qonuni belgilagan taqiqni buzmasligi yoki uncha ahamiyatli bo`lmaganligi sababli ijtimoiy xavf tug`dirmasdan jinoyat hisoblanmasligi mumkin. Boshqacha aytganda, sodir etilgan qilmishda jinoyat tarkibi elementlaridan biri – obyekt, qilmish va kimgadir zarar yetkazganlik o`rtasida sababiy bog`lanish (xolis taraf, ayb va hokazo) bo`lmagan taqdirda, shaxsning xatti-harakatlarida jinoyat tarkibining yo`qligi jinoyat ishini tugatish yoki oqlov hukmi chiqarish uchun asos bo`lib xizmat qiladi. Bunday hollarda reabilitatsiya uchun asos ham qo`llaniladi. Qilmishning tergov qilinishi shaxs harakatining natijasi bo`lib, jinoyat alomatlaridan iborat bo`lgan, lekin jinoyat tarkibi majburiy elementlarining biridan mahrum bo`lgan hollarda ham bu asos yaqqol ko`zga tashlanadi. Ko`rib chiqilayotgan reabilitatsiya asosining alohida turi jinoyat sodir etishga shaxsning aloqador emasligi hisoblanadi. Garchi aynan kim tomonidan ushbu jinoyat sodir etilganligi noma`lum bo`lsa ham, jinoyat mazkur shaxs tomonidan emas, balki boshqa shaxs tomonidan sodir etilganligi aniqlangan holat bunga misoldir. Bunday vaziyatlarda jinoyat ishi bo`yicha tergov olib boriladi, muayyan shaxsga nisbatan bo`lgan jinoiy ta`qib esa tugatiladi. Birinchi holatda haqiqiy jinoyatchi jinoiy javobgarlikka tortiladi va tergov oxirigacha olib boriladi, ikkinchisida esa jinoyat sodir etgan shaxsni aniqlash uchun barcha zarur choralar ko`riladi. Agar tergov harakatlari bilan jinoyat sodir etgan shaxsni aniqlash o`ngidan kelmasa, ish bo`yicha tergov harakatlari JPKning 364-moddasi 1-bandiga ko`ra to`xtatiladi, tezkor-qidiruv tadbirlari esa davom ettiriladi. Shunday qilib, reabilitatsiyaning huquqiy asoslari JPKning 83-moddasida aniq mustahkamlab qo`yilgan va oqlov hukmi, shuningdek jinoyat ishini tugatish to`g`risidagi qaror uning protsessual shakli bo`ladi. Shu bilan, nazarimizda,

www.arxiv.uz JPKning turli moddalari va boblarida reabilitatsiya asoslarining tartibga solinishini tushuntirish mumkin. Reabilitatsiya etilishning mulkiy va boshqa oqibatlari Reabilitatsiya muayyan zararni qoplash bilan bog`liq. Reabilitatsiyaning mulkiy va boshqa oqibatlari JPKning 302-moddasida nazarda tutilib, unda shunday deyilgan: «Reabilitatsiya etilgan shaxs qonunga xilof ravishda ushlab turilgani, ehtiyot chorasi sifatida qonunga xilof ravishda qamoqda saqlangani, ishda ayblanuvchi tariqasida ishtirok etishga jalb qilingani tufayli vazifasidan qonunga xilof ravishda chetlashtirilgani yoxud tibbiy muassasaga qonunga xilof ravishda joylashtirilgani natijasida unga yetkazilgan mulkiy zararni undirish hamda ma`naviy ziyon oqibatlari bartaraf etilishini talab qilish huquqiga ega. Bunday hollarda reabilitatsiya etilgan shaxsning ushbu Kodeksning 310-moddasida nazarda tutilgan mehnat qilish, nafaqa olish, uy-joydan foydalanish va boshqa huquqlari ham tiklanishi lozim». Asossiz jabr ko`rgan fuqarolarga zararni qoplash to`g`risidagi qonun hujjatlari asosida bir necha nazariy prinsiplar yotadi. Ular muayyan huquqiy me`yorlarning o`ziga xos huquqiy negizini tashkil etadi hamda fuqaroning davlat va uning organlari (mansabdor shaxslar) bilan bo`lgan ommaviy-huquqiy munosabatlarning mohiyatini belgilaydi. Quyidagilar asosiy prinsiplar bo`lib xizmat qiladi: 1) davlatning fuqaro oldida yetkazilgan zarar uchun javobgarligi; 2) bevosita zarar yetkazgan shaxsning fuqaro oldida javobgarligi; 3) zarar yetkazgan shaxsning davlat oldida javobgarligi; 4) davlat immuniteti; 5) huquqni muhofaza qiluvchi organning (mansabdor shaxsning) immuniteti. Turli mamlakatlarning huquqiy tizimlarida bu prinsiplarning xilma-xil uyg`unligi kuzatilib, u jinoiy ta`qib bilan yetkazilgan zararni qoplash to`g`risidagi da`volar qo`zg`atilgan taqdirda javobgarlik xususiyati va subyektlarini, repressiv

www.arxiv.uz talablarning doirasini, sudyalar, ayblovchilar, politsiyachilar daxlsizligining darajasini belgilaydi. Reabilitatsiya etilgan fuqarolarga zararni qoplash ko`pincha kontinental huquqda (roman-german turi amal qiladigan davlatlarda) ishlab chiqilgan tizimdir. Mulkiy ziyon ayblanuvchiga yoki hukm qilinganga dastlabki tergov organlarining noqonuniy harakatlari tufayli va sud tomonidan yetkazilgan taqdirda bunday ziyon to`liq hajmda undiriladi va jiddiy nazariy hamda amaliy ahamiyatga ega bo`ladi. Albatta, yetkazilgan mulkiy ziyonda aybning darajasi haqida fikr yuritilishi kerak, lekin har qanday holda mansabdor shaxsga nisbatan regress da`vosi istisno etilmaydi, lekin davlat huquqni muhofaza qiluvchi organlar mansabdor shaxslarining noqonuniy harakatlari tufayli fuqaroga yetkazilgan ziyonni to`liq qoplash majburiyatini o`z zimmasiga oladi. Ammo M.S.Strogovich, «agar o`ziga tuhmat qilish aybini bo`yniga qo`yishga erishgan tergovchining yoki surishtiruvchining noqonuniy harakatlari tufayli yuzaga kelgan bo`lsa, bunday hollarda ma`lum bo`lgan o`ziga tuhmat qilish reabilitatsiya etilgan shaxsni ziyonni qoplash huquqidan mahrum qilmaydi: haqiqatni aniqlashga to`sqinlik qilgan ayblanuvchi emas, o`ziga ziyon yetkazishga ko`maklashgan u emas, balki bularning barchasi surishtiruv va dastlabki tergov organining mansabdor shaxsidan kelib chiqqan»1 deb hisoblaydi. Bu hollarda davlat ziyonni qoplash xarajatlarini o`z zimmasiga oladi. Afsuski, amaliyotda aybsiz bo`lgan shaxsga nisbatan protsessual majburlov choralarini qo`llash oqibatida yetkazilgan mulkiy ziyon hamma vaqtda ham qoplanmaydi. Bu, birinchi navbatda, gumon qilinuvchi JPKning 221-moddasi tartibida ushlab turilgan hollarga taalluqlidir. Odatda huquqni muhofaza qiluvchi organlar shaxs yetarli asoslar bo`lgan taqdirda ushlab turilganligi sababli mulkiy va boshqa ziyonni qoplash zarurati yo`qligini ro`kach qiladilar. Huquqni muhofaza qiluvchi organlarning yoki mansabdor shaxslarning fuqarolarga nisbatan bunday munosabatini Prezidentimiz I.A.Karimov birinchi chaqiriq Oliy Majlisning IV sessiyasidagi ma`ruzasida qat`iy tanqid qildi: «Sir

www.arxiv.uz emaski, oddiy fuqaro, avvalo, davlat nomidan ish ko`ruvchi mansabdorlarning o`zlari qonunlarni qanday bajarayotganiga e`tibor beradi. Agar shunday bo`lmasa, agar o`sha organlar yoki mansabdor shaxslarning o`zlari qonunlarni oyoq osti qilsa, mazkur qonunlarning o`zi obro`sizlanadi, yanayam to`g`rirog`i, jamiyatning ma`naviy asoslariga putur yetadi»1. Reabilitatsiya dastlabki tergovda ham yuz berar ekan, nafaqat protsessual majburlov choralarini qo`llash, balki sud choralarini qo`llash (masalan, reabilitatsiya nazoratni bekor qilishdan keyin yoki yangi ochilgan holatlardan, kuchga kirgan hukmdan keyin, basharti ayblanuvchi qisman yo to`liq unga tayinlangan jazo chorasini o`tab bo`lgan bo`lsa, ishni tugatish yo`li bilan amalga oshiriladi) hollarida ham yetkazilgan mulkiy ziyonni qoplash to`g`risidagi masalalar vujudga keladi. Misol uchun, ozodlikdan mahrum etish natijasida hukm qilingan avvalgi ish joyidan bo`shaydi, o`zining avvalgi ish haqini yo`qotadi, ozodlikdan mahrum etmagan holda axloq-tuzatish ishlariga hukm qilingan taqdirda uning oylik ish haqidan ma`lum qism ushlab qolinadi. Hukm ishni tugatish bilan birga bekor qilinganda ozodlikdan mahrum etmasdan axloq-tuzatish ishlariga hukm qilingan shaxsning ish haqidan ushlab qolingan summalar unga to`laligicha qaytariladi. Reabilitatsiya munosabati bilan ham, basharti ozodlikdan mahrum etish tarzida jinoiy jazo qo`llanilgan bo`lsa, shu hol yuz beradi. Shu bilan birga mulkiy xususiyatdagi jazo yoki jarima tayinlangan hukm qilingan shaxs reabilitatsiya etilgan taqdirda musodara etilgan mol-mulkni qaytarish, uning qiymatini yoki to`langan jarima summasini qoplash to`g`risidagi talablar uchun asoslar paydo bo`ladi. Yuridik adabiyotda umume`tirof etilganki, davlat sud faoliyatini yuritib, sud xatolari xavfi bilan hisoblashishi kerak bo`lib, sud faoliyatini yurgizayotgan organlarga buni ayb sifatida qo`ymaslik uchun ular adolat yo`lida to`g`rilanishi kerak. Davlat asossiz jinoiy javobgarlikka tortilganlik oqibatida jabr ko`rgan shaxslarning poymol qilingan manfaatlarini himoya qilishga da`vat etilgan. Yetkazilgan ziyonni kompensatsiyalash aybsizlik prezumpsiyasini ro`yobga

www.arxiv.uz chiqarish zaruratidan kelib chiqadi. Ziyonni davlat hisobidan qoplash davlat majburiyati bo`lishi kerak, chunki sud mashinasining ishlashi uni o`z huquqlarini himoya qilishning muhim kafolati deb bilgan fuqarolar uchun ma`lum xavf tug`diradi. Qisman reabilitatsiya etish Reabilitatsiya etish ham to`liq, ham qisman bo`lishi mumkin. Qisman reabilitatsiya etish mulkiy ziyon va ma`naviy zarar ayblanuvchi yoki hukm qilinganga qay darajada yetkazilgan bo`lsa, shu darajada qoplanishi va bartaraf etilishiga sabab bo`ladi. JPKning 303-moddasiga muvofiq shaxsning qisman reabilitatsiya etilishiga quyidagilar asos bo`ladi: 1) shaxs qamoqda saqlab turilganiga qaraganda kamroq muddatga ozodlikdan mahrum etishga yoki ozodlikdan mahrum qilish bilan bog`liq bo`lmagan jazoga hukm qilinganligi; 2) hukmdan ayblov qisman chiqarib tashlanishi va buning natijasida qonunga ko`ra qamoqda saqlash yoki ozodlikdan mahrum qilish mumkin emasligi; 3) ozodlikdan mahrum qilish muddatining yuqori sud tomonidan haqiqatan o`talgan muddatga qaraganda kamaytirilganligi yoxud boshqa yengilroq jazo turi bilan almashtirilganligi; 4) jinoiy jazo tayinlanmay hukm chiqarilgan hollarda ushlab turish, qamoqda saqlash, tibbiy muassasaga joylashtirishning asossizligi. Shaxsning u qamoqda saqlangan muddatga qaraganda kamroq muddatga ozodlikdan mahrum etishga yoki ozodlikdan mahrum etish bilan bog`liq bo`lmagan jazo chorasiga hukm qilinishi hukm qilinganlik faktini anglatadi, sudlanganlikni yuzaga keltiradi. Hatto shaxs qamoqda saqlangan muddatdan kamroq muddatga hukm qilingan taqdirda mehnat va uy-joyga oid munosabatlar hukm qilingan shaxs uchun yomon tomonga qarab o`zgarishi mumkin. Hukm

www.arxiv.uz qilingan shaxs avvalgi ish haqi va boshqa moddiy ne`matlarni boy berishda ifoda etiladigan mulkiy ziyon ko`radi. Bundan tashqari, hatto ozodlikdan mahrum etish bilan bog`liq bo`lmagan jazoga hukm qilinganda, garchi bunday hukm qilinganlikning oqibatlari ozodlikdan mahrum qilishga qaraganda yengilroq bo`lsa-da, u shaxsni ommaviy hukm qilishga, xulq-atvorini salbiy baholashga sabab bo`ladi, shuningdek uning halol nomiga putur yetkazadi va fuqaroni obro`sizlantiradi. Bunda sud sudlanuvchining aybsizligini mutlaqo tasdiqlamaydi, xato hukm chiqarishga yo`l qo`ymaydi. Aksincha, uning hukmi qonuniy va yetarli darajada asoslidir. Chunki ozodlikdan mahrum etishning o`zgartirilgan muddati sud tomonidan JKning 55-moddasida nazarda tutilgan hamda unda nazarda tutilmagan jazoni yengillashtiradigan holatlarni e`tiborga olgan holda belgilangan. Qonun tergovchi yoki prokuror zimmasiga bunday holatlarni hisobga olishni yuklamaydi. Ishni ko`rib chiqish paytigacha ham dastlabki tergov davrida ma`lum bo`lmagan yangi holatlar (kasallik, nogironlik, yaqinlarning vafot etgani va hokazo) paydo bo`lishi mumkin. Bunday hollarda hukmning qonuniyligi, asosliligi va adolatliligini tekshirishga taftish xususiyati xosdir, jazo esa kassatsiya va nazorat tartibida o`zgartirilishi mumkin. Qonunda nazarda tutilgan jazodan yengilroq jazo tayinlanishi ham istisno emas (JKning 57-m.). Garchi bunday vaziyat «istisno hollarda» bo`lsa ham amaliyotda u ko`p uchraydi (o`rganilgan jinoyat ishlarining 50 foizigacha). Sodir etilgan jinoyat ijtimoiy xavfliligining darajasini jiddiy pasaytiradigan holatlar istisno holatlar deb e`tirof etilishi mumkin. Hukmning qonuniyligi va asosliligini ko`rayotib, apellyatsiya instansiyasidagi sud quyidagilarni tekshirishi shart: sud tomonidan bunday holatlar belgilanganmi; ular jazoni tayinlashda hisobga olinganmi; hukmning tavsiflovchi qismida hukm asosiga qaysi aynan holatlar olinganligi ko`rsatilganmi. Hukmdan ayblov qismini chiqarib tashlash sudning ayblov hajmi to`g`risidagi, hukm qilingan shaxsning aybini shakli yoki jinoyatni sodir etishda ishtiroki shakli to`g`risidagi noto`g`ri xulosasini, og`irlashtiradigan holatlarning mavjudligini

www.arxiv.uz anglatadi. Birinchi instansiya sudining xatosi ana shundan iborat bo`lib, uni apellyatsiya, kassatsiya va nazorat tartibidagi sud to`g`rilashi kerak. Bunday vaziyatlarda ayblovning oshirilgan hajmi jinoyat qonunini noto`g`ri qo`llash bilan, ayniqsa jinoiy javobgarlik yoki takroran sodir etilgan jinoyatlar asoslarini belgilashdagi, jinoyat sodir etganlikda har bir ishtirokchining, shaxslar guruhining javobgarligini belgilashdagi, jinoyatning tavsiflovchi alomatlarini aniqlashdagi (ular jinoyat ishida ayblanuvchi tariqasida ishtirok etishga jalb qilish qarorida va hukmlarda ko`pincha aniq ko`rsatilmaydi) xatolar bilan bog`liq bo`lishi mumkin. Bunday hajm jinoyatni sodir etishdan ixtiyoriy qaytishning huquqiy oqibatlarini aniqlashga, jinoyatni oxiriga yetkazishdan ixtiyoriy qaytgan shaxs, agar amalda sodir etgan qilmishida boshqa jinoyat tarkibining alomatlari bo`lsa, JK bo`yicha javobgarlikka tortilishini inkor etishga bog`liq bo`lishi mumkin (JKning 26-m. 3- q.). Ayblovning hajmini noto`g`ri belgilash mumkinligi dastlabki, jinoyat faoliyatini, ayniqsa jinoyat sodir etish qasdini aniqlashdan hamda tamomlangan jinoyat uchun jinoiy javobgarlik yuzaga kelishi uchun zarur shart-sharoitlar mavjudligidan kelib chiqadi. Sud xatolari JPKning oxirgi zarurat, zaruriy mudofaa, xavfli qilmish sodir etgan shaxsni ushlaganda zarar yetkazganlik, buyruqni yoki boshqa majburiyatni ijro etish, oqlangan ishlab chiqarish yoki xo`jalik tavakkalchiligi, shuningdek xavfli qilmish sodir etgan shaxsni ushlaganda zaruriy mudofaa va zarur choralar chegarasidan chiqib ketgan taqdirda o`limga sabab bo`lganlik kabi qilmish jinoiyligini istisno etadigan holatlarni tartibga soluvchi moddalarini noto`g`ri qo`llashda ham namoyon bo`ladi. Huquqni qo`llash faoliyatida xatolarga olib keladigan jinoyat huquqining juda murakkab institutlari ko`zga yaqqol tashlanadi. Shuning asosida hukmdan ayblov qismini chiqarib tashlash mumkin bo`ladi. Bu jinoiy javobgarlik subyektlari doirasini noaniq belgilashda ham, shuningdek jinoyat sodir etishda ishtirok etadigan shaxslar guruhining borligi yoki yo`qligini aniqlashda xatolarga yo`l qo`yishda ham, ayrim hollarda jinoiy javobgarlikka

www.arxiv.uz tortilgan shaxsning aybi shakli va darajasini belgilash qiyinchiliklarida yoxud aybdorligi haqidagi asossiz xulosalari va kimnidir o`ta xavfli retsidivist deb topilishi shart-sharoitlari hamda tartibini belgilaydigan qonunni noto`g`ri qo`llashda (JKning 34-m. 3-6-q.) ham namoyon bo`ladi. Bunda shuni ta`kidlash lozimki, hukmdan ayblov qismini chiqarib tashlash asosan JPKning normalarini noto`g`ri qo`llash bilan bog`liqdir (JPKning 484-m. 1- q. 4-b., 488-m.). Bu hukmlar, ajrimlar va qarorlarning qonuniyligi, asosliligi va adolatliligini kassatsiya va nazorat tartibida tekshirish chog`ida ma`lum bo`ladi. JPKning 491-moddasi bunday vaziyatning mumkinligini nazarda tutadi hamda tegishli sudga ishni yangidan ko`rib chiqishga yubormasdan jazoni kuchaytirishga va og`irroq jinoyat to`g`risidagi qonunga yo`l qo`ymagan holda hukmga o`zgartishlar kiritishga ruxsat etadi. Bunday o`zgartishlarni qisman reabilitatsiya deb hisoblash mumkin. Uni vujudga kelgan holatlarda qamoqqa olish yoki ozodlikdan mahrum etish taqiqi bilan bog`lash mumkin emas. Bu o`rinda shuni ham ta`kidlash kerakki, JPKning 493-moddasi sudga apellyatsiya, kassatsiya yoki nazorat tartibida JPKning 83-moddasida va 84- moddasining 1- va 4-qismlarida nazarda tutilgan asoslar mavjud bo`lgan taqdirda, shuningdek birinchi instansiya sudida ko`rib chiqilgan dalillar sudlanuvchini aybli deb topish uchun yetarli bo`lmasa va qo`shimcha dalillar to`plash imkoniyati qolmagan bo`lsa, ayblov hukmini bekor qilishga hamda jinoyat ishini tugatishga ruxsat beradi. Yuqori sud ozodlikdan mahrum etish muddatini haqiqatan o`tab bo`lgan muddatdan kamroq miqdorgacha kamaytirgan yoki yengilroq jazo turi bilan almashtirgan taqdirda asoslarning ikki guruhi bo`lishi mumkin: 1) tayinlangan jazo jinoyatni noto`g`ri tasniflash sababli o`ta qattiq bo`lishi mumkin, sud jinoyatning ijtimoiy xavfliligini, sudlanuvchining shaxsini, uning aybi darajasini noto`g`ri baholagan yoki javobgarlikni yengillashtiradigan qandaydir holatni e`tiborsiz qoldirgan va hokazolar; 2) jiddiy tarzda jazoni yengillashtiradigan, shu jumladan istisno holatlarini hisobga olish mavjud emas.

www.arxiv.uz Apellyatsiya, kassatsiya va nazorat instansiyalarining sudlari ozodlikdan mahrum etishni tayinlashning maxsus sabablari hukmda borligini, basharti shaxs qonun bo`yicha hukm qilingan bo`lib, qonunning sanksiyasi ozodlikdan mahrum etish bilan birga jazoning yengilroq turlarini nazarda tutsa, tekshirishi shart. Shuningdek, sudlar uncha og`ir bo`lmagan va jiddiy zararli oqibatlarni yuzaga keltirmagan jinoyatlarni sodir etishda aybdor bo`lgan hamda jamiyatdan ajratmagan holda qayta tarbiyalash mumkin bo`lgan shaxslarga, ayollarga, voyaga yetmaganlarga nisbatan ozodlikdan maxrum etish bilan bog`liq bo`lmagan jazolarni tayinlash uchun qonunda belgilangan barcha imkoniyatlardan foydalanmoqlari lozim. Qolaversa, qonunda turli jazolar nazarda tutilgan bo`lsa, ozodlikdan mahrum etish bilan bog`liq bo`lmagan jazoni qo`llash masalasini muhokama qilish sudlar uchun majburiy hisoblanadi.1 Ushlab turish, qamoqqa olish, tibbiy muassasaga joylashtirish asossizligi isbotlanganligi haqidagi masala kelib chiqqanda hamda jinoiy jazo tayinlanmasdan hukm qilingan hollar esa butunlay boshqa masaladir. Bu yerda qisman reabilitatsiya etish nafaqat mumkin, balki zarurdir. 5. Reabilitatsiya etilgan shaxsga yetkazilgan ziyonni qoplash va uning boshqa huquqlarini tiklash Mulkiy ziyonni qoplash hajmidan boshlaymiz. JPKning 304-moddasi talab etadiki, JPKning 302 va 303-moddalarida ko`rsatilgan qonunga xilof harakatlar bilan reabilitatsiya etilgan shaxsga yetkazilgan mulkiy ziyon to`la hajmda qoplanadi. Unda quyidagilar belgilangan: «Quyidagilar qoplanishi lozim bo`ladi: 1) reabilitatsiya etilgan shaxs o`ziga nisbatan sodir etilgan qonunga xilof harakatlar natijasida mahrum bo`lgan ish haqi va mehnatdan topiladigan boshqa daromadlar; 2) pensiya va nafaqalar, basharti ularni to`lash to`xtatib qo`yilgan bo`lsa;

www.arxiv.uz 3) pullar, pul jamg`armalari va ularga to`lanadigan foizlar, davlat zayomi obligatsiyalari va ularga chiqqan yutuqlar, aksiyalar va boshqa qimmatli qog`ozlar, shuningdek sudning hukmi, ajrimiga (qaroriga) asosan musodara qilingan yoxud davlat foydasiga o`tkazilgan ashyolar yoxud boshqa mol-mulkning qiymati; 4) surishtiruv, dastlabki tergov organlari yoki sud tomonidan olingan va yo`qotilgan mol-mulk qiymati; 5) sud hukmini ijro qilish chog`ida undirilgan jarimalar va sud chiqimlari; 6) yuridik yordam ko`rsatilishi uchun shaxs tomonidan advokatlar byurosiga, hay`atiga yoki firmasiga to`langan pul, shuningdek unga nisbatan sodir etilgan qonunga xilof harakatlar natijasida qilingan boshqa xarajatlar». Zararni qoplash davlat budjeti hisobidan bunda JPK 304-moddasining 1, 3, 4, 5, 6-bandlarida ko`rsatilgan ziyon moliya organlari tomonidan, 2-bandida ko`rsatilgan ziyon esa ijtimoiy ta`minot organlari tomonidan amalga oshiriladi. 3-bandda ko`rsatilgan mol-mulk naturada qaytariladi, bunday imkoniyat bo`lmaganda esa uning qiymati moliya organlari tomonidan qoplanadi. Reabilitatsiya etilgan shaxs vafot qilgan taqdirda JPK 304-moddasining 1, 3, 4, 5 va 6-bandlarida nazarda tutilgan ziyonni undirish huquqiga uning merosxo`rlari, 2-bandida nazarda tutilgan ziyonni undirish huquqiga esa boquvchisini yo`qotganlik pensiyasi bilan ta`minlanishi lozim bo`lganlar jumlasiga kiruvchi oila a`zolari ega bo`ladilar. Agar qonuniy hukm qilingan yoki noqonuniy jinoiy javobgarlikka tortilgan fuqaro pensiya olish uchun murojaat etgan kungacha ishlamagan yoki hukm qilingunga yoxud jinoiy javobgarlikka tortilgunga qadar bo`lgan ish haqiga qaraganda kamroq miqdorlarda ish haqi olgan bo`lsa, uning iltimosiga ko`ra pensiya u hukm qilingunga yoki jinoiy javobgarlikka tortilgunga qadar egallab turgan lavozimning yo oqlov hukmi qonuniy kuchga kirgan yoxud ishni tugatish to`g`risidagi qaror (ajrim) chiqarilgan kundan boshqa shunga o`xshash lavozimning maoshi yoxud stavkasidan kelib chiqqan holda tayinlanadi. Imtiyozli shartlarda yoki imtiyozli miqdorlarda pensiyalar tayinlashda fuqaro lavozimidan chetlashtirilgani tufayli ishlamagan, qamoqda saqlangan vaqt,

www.arxiv.uz qamoqda bo`lgan vaqt pensiya olish uchun murojaat etgan shaxsning xohishiga ko`ra noqonuniy hukm qilinganlik yoki jinoiy javobgarlikka tortilganlikdan oldin bo`lgan ishga yoxud jinoiy javobgarlikdan ozod etish yo jazoni o`tashdan keyingi ishga tenglashtiriladi. Oqlov hukmida yoki ishni tugatish haqidagi ajrimda (qarorda) sud, ishni tugatish to`g`risidagi qarorda esa tergovchi, prokuror reabilitatsiya etilgan shaxsning o`ziga yetkazilgan mulkiy ziyonni undirib olish huquqini JPKning 306-moddasiga binoan e`tirof etadilar. Ammo qator hollarda jinoyat ishini yuritishni tugatish jinoiy javobgarlikka tortilgan shaxslarning reabilitatsiya etilishiga olib kelmaydi. Bunday hollarga quyidagilar taalluqlidir: amnistiya yoki avf etish hujjati e`lon qilingani sababli shaxsni jinoiy javobgarlikdan yoki jazodan ozod etish; da`vo muddatlari tugashi; vaziyat o`zgarishi; ishning voyaga yetmaganlar ishlari bo`yicha komissiyaga topshirilishi. Sanab o`tilgan holatlar bo`yicha ishlari keyinchalik tugatilgan fuqarolarning jinoiy javobgarlikka tortilgani ular moddiy ziyon yetkazganligi bilan bog`liq bo`lishi mumkin edi. Lekin mulkiy javobgarlik maxsus qonunda surishtiruv, dastlabki tergov, prokuratura va sud organlarining noto`g`ri, xizmatga doir xatti- harakatlari uchungina nazarda tutilishi kerak. Bu yerda esa ziyon qonuniy harakatlar tufayli yetkazilmoqda. Jinoyat ishlari jinoyat alomatlari topilgani munosabati bilan qo`zg`atilgan edi. Keyinchalik tergov harakatlari yoki sud muhokamasi natijasida aybdor shaxslarni jinoiy javobgarlikka tortish va jazolash uchun asoslar yetarli ekanligi aniqlangan, lekin aytilgan sabablarga ko`ra bu shaxslarga jinoiy jazo o`rniga ma`muriy yoki ijtimoiy ta`sir etish choralari qo`llanilgan yoxud umuman hech qanday choralar qo`llanilmagan (amnistiya, da`vo muddati tugashi munosabati bilan). Shu boisdan hisoblanadiki, aytib o`tilgan reabilitatsiya etmaydigan asoslar ayni vaqtda zararni undirish huquqini istisno etadigan holatlardir. Bundan tashqari, fuqarolik qonun hujjatlarida jabrlanuvchining aybi ziyonni qoplash miqdoriga ta`sir etadigan (yoki ziyonni undirish huquqini umuman istisno

www.arxiv.uz etadigan) hollar nazarda tutilgan. Jamiyat manfaatlarini ko`zlab boshqa shaxs sog`lig`iga yoki mol-mulkiga zarar yetkazganlik uchun nafaqat javobgarlik belgilash, balki o`z sog`lig`ini, mol-mulkini ko`z qorachig`idek asrash munosabatida bo`lishni tarbiyalash lozim. Shu o`rinda qonun jabrlanuvchiga, basharti u o`zida ziyon vujudga kelishiga yoki ko`payishiga ko`maklashayotgan bo`lsa, noqulay oqibatlarni nazarda tutadi. Ammo jabrlanuvchi o`z niyatini amalga oshirish borasida qilgan xatti-harakatlar natijasida yuzaga kelgan oqibatlar hamda shu xatti-harakatlar o`rtasida sababli aloqa aniqlanishi lozim. Shuning uchun agar jabrlanuvchi o`ziga qarshi jinoiy ta`qibni tashkillashtirishga uringan bo`lsa-da, lekin asossiz choralar qo`llanilishining sababi mutlaqo boshqa bo`lsa, ziyonni qoplashni rad etish to`g`risidagi masalani qo`yish noto`g`ri bo`lardi. Bundan tashqari, jabrlanuvchi hayajonlanish sabablariga (ezilganlik, asabiylashganlik va hokazo), tajribasizligiga yoki huquqiy jihatdan savodsizligiga ko`ra qaysi holatlar oqlaydigan yoki ish bo`yicha haqiqatni aniqlash uchun ahamiyatli bo`lishi mumkinligini aniqlay olmagan. Jabrlanuvchining aybini hisobga olishning yagona mezoni u sodir etayotgan harakatlarga nisbatan uning subyektiv munosabati zarur darajada isbot qilinganligi bo`lishi kerak, bunda jabrlanuvchining faqat zarar yetkazish niyati e`tiborga olinishi mumkin. Reabilitatsiya etilgan shaxsning boshqa huquqlarini tiklashda qisqacha to`xtalib o`tamiz. Qonunga xilof ravishda hukm qilinganlik yoxud jinoiy javobgarlikka qonunga xilof ravishda tortilganlik munosabati bilan ishdan yoki lavozimdan ozod etilgan, chetlashtirilgan shaxsga u murojaat etgan kundan boshlab bir oylik muddatda, basharti bu oqlov hukmi kuchga kirgan yoki ish tugatilgan paytdan boshlab uch oy mobaynida yuz bergan bo`lsa, uning oldin ishlagan ishi (lavozimi) berilishi lozim, bu mumkin bo`lmaganda (korxona, muassasa tugatilishi, lavozimlarning qisqartirilishi), shuningdek qonunda nazarda tutilgan, ishga (lavozimga) tiklashga to`sqinlik qiladigan asoslar mavjud bo`lganda esa unga avvalgisiga teng boshqa ish (lavozim) berilishi lozim.

www.arxiv.uz Mehnat daftarchasiga ishdan (lavozimdan) ozod etish yoki chetlashtirish to`g`risida kiritilgan yozuv haqiqiy emas deb e`tirof etiladi. Shaxsga uning iltimosiga ko`ra korxona, muassasa, tashkilot ma`muriyati mehnat daftarchasiga haqiqiy emas deb e`tirof etilgan yozuvni kiritmasdan uning nusxasini beradi. Ayni vaqtda mulkiy ziyonni qoplash choralari ko`riladi. Bunday ziyon miqdorini hisoblab, bu ziyonni qoplash to`lovlarini yuritish haqida sud ajrim, tergovchi yoki prokuror esa qaror chiqaradilar. Ajrim yoki qaror nusxasi gerbli muhr bilan tasdiqlanib, to`lovni amalga oshirishi lozim bo`lgan organlarga taqdim etish uchun reabilitatsiya etilgan shaxsga, u vafot etgan bo`lsa – uning oila a`zolariga beriladi. Qonun manfaatdor shaxslarga mulkiy ziyonni qoplash hujjatlari ustidan shikoyat berish imkoniyatini nazarda tutadi. JPKning 308-moddasiga binoan bu shaxslar tergovchining, prokurorning pul to`lovini amalga oshirish to`g`risidagi qarori ustidan jinoyat protsessual qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda va muddatda sudga shikoyat qilishlari mumkin. Sudning to`lovni amalga oshirish to`g`risidagi ajrimi ustidan manfaatdor shaxslar yuqori sudga umumiy tartibda shikoyat qilishlari, prokuror esa protest kiritishi mumkin. Shaxs ushlab turilganligi, qamalganligi, lavozimidan chetlashtirilganligi, tibbiy muassasaga joylashtirilganligi yoki hukm qilinganligi to`g`risidagi ma`lumlotlar matbuotda e`lon qilingan, radio, televideniye yoki boshqa ommaviy axborot vositalari orqali tarqatilgan bo`lsa, reabilitatsiya etilgan shaxsning, u vafot etgan bo`lsa, qarindoshlarining, sud, prokuror, tergovchining talabiga ko`ra tegishli ommaviy axborot vositalari uning reabilitatsiya etilganligi to`g`risida bir oy ichida xabar berishlari shart. Agar ular buni qilishni rad etsalar, ular sud javobgarligiga tortilishi mumkin (JPKning 309-m.). Reabilitatsiya etilgan shaxsning qonunga xilof ravishda ehtiyot chorasi tariqasida qamoqda saqlangan vaqti, jazo o`tagan vaqti, lavozimidan chetlashtirilganligi tufayli ishlamay yurgan vaqti, tibbiy muassasada saqlangan vaqti umumiy mehnat stajiga va ixtisoslik bo`yicha ish stajiga qo`shiladi. Bu vaqt agar oqlov hukmi qonuniy kuchga kirgan yoki ishni tugatish to`g`risida qaror

www.arxiv.uz (ajrim) chiqarilgan kun va ishga qabul qilingan kun o`rtasidagi uzilish uch oydan oshmasa, uzluksiz stajga ham qo`shiladi. Ishchi va xizmatchilar uchun bu staj ixtisoslik bo`yicha ishlash davomiyligiga qarab pensiya imtiyozli shartlarda, imtiyozli miqdorlarda va ko`p yil ishlaganlik uchun tayinlanganda, oylik maosh (lavozim stavkalari) miqdori belgilanganda, shuningdek bir yo`la to`lanadigan mukofot puli yoki ko`p yil ishlaganlik uchun va korxona, muassasa, tashkilotning bir yillik ishi natijalari bo`yicha foiz ustama haqlarini to`lashda hisobga olinadi. Bizning nazarimizda, amaldagi qonun hujjatlarida reabilitatsiya etilgan shaxsning uy-joyga oid huquqlarini tiklash to`g`risidagi masala to`laligicha hal qilinmagan. Lekin JPKning 310-moddasi 4-qismida nazarda tutilganki, qonunga xilof ravishda hukm etilgani yoki tibbiy yo`sindagi majburlov choralari qo`llanilgani tufayli uy-joydan foydalanish huquqidan mahrum bo`lgan shaxsga ilgari u egallab turgan uy-joy qaytariladi, basharti uni qaytarib berishning imkoni bo`lmasa, o`sha aholi punktining o`zida avvalgisiga teng qulayliklarga ega bo`lgan uy-joy beriladi. Bunda hokimlik yoki korxona, muassasa, tashkilotning ma`muriyati reabilitatsiya etilgan shaxsga u egallab turgan uy-joyni qaytarib berishi, qaytarib berishning imkoni bo`lmagan taqdirda o`sha aholi punktining o`zida avvalgisiga teng qulayliklarga ega bo`lgan uy-joyni turarjoy maydonining amaldagi me`yorlari va oila tarkibini hisobga olgan holda belgilangan tartibda navbatsiz berishi kerak. Bu qoida bilan JPKning 310-moddasini to`ldirish maqsadga muvofiqdir. Agar shaxsning mehnat qilish, pensiya olish va uy-joydan foydalanish huquqlarini tiklash, shuningdek unga mol-mulk yoki uning qiymatini qaytarish to`g`risidagi talabi qanoatlantirilmagan bo`lsa yoki shaxs qabul qilingan qarorga rozi bo`lmasa, u tegishli talab bilan fuqarolik (umumiy da`vo) ishini yuritish tartibida sudga murojaat qilishga haqli. Qonunga xilof ravishda hukm qilinganlik, qamoqda saqlanganlik yoki tibbiy muassasaga joylashtirganlik munosabati bilan o`quv yurtidan haydalgan shaxsga

www.arxiv.uz ham bu qoida taalluqlidir, chunki bunday shaxs o`z iltimosiga ko`ra o`qishga tiklanishi kerak. Lekin qonunda reabilitatsiya talablarini taqdim etishning cheklangan muddatlari belgilangan. JPKning 312-moddasiga binoan mulkiy ziyonni qoplash uchun pul tovoni to`lashni reabilitatsiya etilgan shaxs yoki u vafot etgan taqdirda uning merosxo`rlari va oila a`zolari bunday to`lovlarni amalga oshirish haqidagi ajrim yoki qarorni olgan paytdan e`tiboran ikki yil mobaynida talab qilishlari mumkin. Boshqa huquqlarni tiklashni so`rab reabilitatsiya etilgan shaxs huquqlarni tiklash tartibini tushuntiradigan bildirish xati olgan paytdan e`tiboran bir yil mobaynida murojaat qilishi mumkin. Uzrli sabablarga ko`ra bu muddat o`tkazib yuborilgan hollarda u manfaatdor shaxsning arizasiga binoan tergovchi, prokuror yoki sud tomonidan tiklanishi lozim. Turli ijtimoiy maqomdagi reabilitatsiya etilgan shaxslarning (harbiy xizmatchilarning, ichki ishlar organlari, Milliy xavfsizlik xizmati xodimlarining, sudyalarning) mulkiy va boshqa huquqlarini tiklash muayyan xususiyatlarga ega. Qonunga xilof ravishda hukm qilinganlik tufayli harbiy yoki boshqa unvonlardan, shuningdek orden va medallardan mahrum bo`lgan fuqaroga nisbatan ishni tugatib, hukmni bekor qilgan sud taqdimnomasiga ko`ra belgilangan tartibda unvonlarni tiklash va orden hamda medallarni qaytarish to`g`risidagi masala hal qilinadi. JPKning 313-moddasida nazarda tutilganki, reabilitatsiya etilgan harbiy xizmatchilarning xizmatga oid, pensiya olish, uy-joydan foydalanish va boshqa shaxsiy hamda mulkiy huquqlarini tiklash va ularga yetkazilgan mulkiy ziyonni qoplash amaldagi jinoyat protsessual qonun hujjatlarida belgilangan qoidalarga muvofiq va mamlakatimiz Bosh prokurori, Mudofaa vaziri, Ichki ishlar vaziri va Milliy xavfsizlik xizmati raisi tomonidan belgilangan tartibda amalga oshiriladi. Ammo, amaliyot guvohlik berganidek, yuqorida ko`rsatilgan toifadagi shaxslarning huquqlarini har tomonlama tiklash yuz bermaydi. Reabilitatsiya etilganiga qaramasdan ular avvalgi ishida qolmaydi. Masalan, harbiy qismlardan birining qo`mondoni bo`lgan R.Mo`minovga nisbatan dastlabki tergov organlari tomonidan ayblov taqdim etilgan aybnomada ko`rsatilishicha, u yil mobaynida o`z

www.arxiv.uz xizmat vazifalariga sovuqqonlik munosabatida bo`lgan, xizmatga beparvo, nohalol munosabat, shaxsiy manfaatdorlik tufayli muntazam ravishda harakatsizlikka yo`l qo`yib, natijada to`rt nafar harbiy xizmatchiga nisbatan jinoyat ishini qo`zg`atmaslikda, shuningdek yuqori turuvchi qo`mondonlikda go`yoki qismda xotirjam vaziyat mavjudligi haqida yolg`on tasavvur tug`dirish maqsadida harbiy prokurorga askar Abdullayev bir qizning nomusiga tekkanligi haqida qizning onasi og`zaki arz qilgani haqida xabar bermagan, bu ish yuzasidan jinoyat ishini qo`zg`atmagan va tergovni tayinlamagan, ya`ni harakatsizlik qilgan. Unga yana shunday ayb qo`yilganki, go`yo u shaxsiy manfaatdorlikni ko`zlab amalini suiiste`mol qilishga yo`l qo`ygan, ya`ni ikki oy mobaynida askar Saidovni qonunga xilof ravishda xizmatdan ozod etgan, bu esa kelgusida uning harbiy xizmatdan bo`yin tovlashiga olib kelgan. Toshkent garnizonining harbiy sudi oqlov hukmi chiqardi. Toshkent garnizonining harbiy prokurori hukmga protest keltirdi, lekin O`zbekiston Respublikasi Harbiy sudi oqlov hukmining qonuniyligini tasdiqladi va harbiy prokurorning protestini rad etdi. Lekin bu protsessual hujjatlarning barchasida Mo`minovni O`zbekiston Qurolli Kuchlarida tiklash haqida (chunki u xizmatdan chetlashtirilgan edi) hech narsa aytilmagan. Boshqa qator harbiy xizmatchilarning, hududiy prokuratura, Toshkent shahar IIB xodimlarining, ayrim sudyalarning qismati ham shunga o`xshash bo`lgan. Ularning hech qaysisi o`zining avvalgi ishiga qaytib kelmagan. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, reabilitatsiya etilgan shaxsga yetkazilgan ma`naviy, mulkiy ziyon oqibatlarini bartaraf etish, uni nomini, obro`sini, lavozimini qayta tiklash inson manfaatlarini qadrlash demakdir, chunki reabilitatsiya avf etish emas. Avf etishda ayb bo`ladi, reabilitatsiya qilingan shaxsda ayb bo`lmaydi.

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar: 1. I.A.Karimov. Nasha sel – svobodnaya i protsvetayushaya Rodina. – T.: «O`zbekiston», 1996. 2. I.A.Karimov Uzbekistan: natsionalnaya nezavisimost, ekonomika, politika, ideologiya. T.: «O`zbekiston», 1996 g. 3. I.A.Karimov. Uzbekistan na poroge XXI veka: ugrozi bezopasnosti, usloviya i garantii progressa. T.: «O`zbekiston», 1997. 4. Abdumajidov G. Rassledovaniye prestupleniy. Protsessualno-pravovoye issledovaniye. Tashkent, 1986. 5. Asriyev B.V. Nachalnik sledovatelskogo otdela: Protsessualnoye polojeniye i rukovodstvo sledovatelyam. M. 1986 g. 6. Anashkin G.Z. Perlov I.D. Vozobnovleniye po vnov otkrivshimsya obstoyatelstvam. M. 1982 g. 7. Alimdjanov B., Valdman V. Kompetensiya eksperta v ugolovnom protsesse. – Tashkent, 1986 g. 8. Astanova L., Garyadiyeva Z. Pravovoye polojeniye sledovatelya v sov. ugolovnom protsesse. – Tashkent, 1990 g. 9. Alimdjanov B. Raskritiye prestupleniy – zadacha sledstvennix organov. Tashkent, 1975 g. 10. Arest i obisk v ugolovnom protsesse SSHA. /M.A.Beshkov. – M.: Spark, 1998 g. 11. Agayev F.A., Galuzo V.N. Immuniteti v rossiyskom ugolovnom protsesse. M. 1998 g. 12. Advokat v ugolovnom protsesse. / Pod. red. P.A.Lupinskoy. Sost. S.N.Gavrilov. М ., 1997 г .

O'xshashlar

Jinoyatchilik profilaktikasi

Protsessual muddatlar va chiqimlar

Xorijiy davlatlarda advokatura

Ma'muriy javobgarlik

O`zbekiston Respublikasida sud hokimiyatining tashkil etilishi