Ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan bolalarni aniqlash va joylashtirish - Huquqshunoslik - Referatlar

Ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan bolalarni aniqlash va joylashtirish

Yuklangan vaqt:

24.01.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

168.5 KB

Ko'chirib olish

Ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan bolalarni aniqlash va joylashtirish Reja: 1. Ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan bolalarning huquq va manfaatlarini himoya qilish 2. Ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan voyaga yetmagan bolalarning mulkiy huquqlari 3. Voyaga yetmaganlarning shaxsiy nomulkiy huquqlari 4. Ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan bolalarni aniqlash va hisobga olish 5. Ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan bolalarni joylashtirish

Ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan bolalarning huquq va manfaatlarini himoya qilish. Ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan voyaga yetmagan bolalarning mulkiy huquqlari. Voyaga yetmaganlarning shaxsiy nomulkiy huquqlari. Ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan bolalarni aniqlash va hisobga olish. Ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan bolalarni joylashtirish. Ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan bolalarning huquq va manfaatlarini himoya qilish O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 64-moddasining ikkinchi qismida davlat va jamiyat yetim bolalarni va ota-onalarining vasiyligidan mahrum bo`lgan bolalarni boqish, tarbiyalash va o`qitishni ta’minlaydi, bolalarga bag`ishlangan xayriya faoliyatlarni rag`batlantiradi, deb belgilangan. O`z kelajagi haqida qayg`uradigan har qanday davlat va jamiyat, albatta, farzandlar ta’lim-tarbiyasi, ularni har tomonlama komil inson bo`lib voyaga yetishi va tarbiyalanishlariga alohida e’tibor qaratadi. Bu borada mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlar, erishilayotgan yutuqlar hech bir insonni befarq qoldirmaydi. Aytish joizki, voyaga yetmagan bolalarning huquq va manfaatlarini himoya qilish borasida mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlar mavjud huquqiy tizim har tomonlama mukammalligini namoyon qiladi, shu bilan birga, milliy urf- odat va an’analarimizga mos ravishda voyaga yetmaganlarga ta’lim-tarbiya berishga imkon beradi. Zero yurtboshimiz ta’kidlaganidek, bizning vazifamiz, kerak bo`lsa, oliy burchimiz – farzandlarimizning ham jismoniy, ham ma’naviy jihatdan uyg`un rivojlangan, zamonaviy bilim va tajribalarni puxta egallagan, Vatanimiz va xalqimiz kelajagi uchun mas’uliyatni o`z zimmasiga olishga qodir bo`lgan barkamol insonlar bo`lib voyaga yetishi uchun qo`limizdan kelgan barcha- barcha ishlarni amalga oshirishdan iboratdir. Oila huquqi huquq sohasi sifatida alohida ijtimoiy munosabatlarni, ya’ni nikoh, qon-qarindoshlik, oila a’zolari o`rtasidagi, shuningdek, ota- ona qaramog`idan mahrum bo`lgan bolalarni oilaga joylashtirishga doir munosabatlarni tartibga

soladi. Mazkur huquqiy munosabatlarda, ayrim hollarda, voyaga yetmagan shaxslar ham ishtirok etadiki, ularning huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilish davlat va jamiyatning muhim vazifasi sanaladi. Chunki ularning o`zlari mustaqil ravishda o`z huquqlarini amalga oshirishi hamda uni himoya qilish jarayoni voyaga yetmaganliklari bois qiyin kechishi tabiiy. Shu sababli ham oila qonunchiligi voyaga yetmagan shaxslarni ular ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan hollarda huquq va manfaatlarini himoya qilishga doir alohida qoidalarni belgilaydi. Oila kodeksining 148-moddasida, ota-ona vafot etganda, ota-onalik huquqidan mahrum etilganda, ularning ota-onalik huquqi cheklanganda, muomalaga layoqatsiz deb topilganda, kasal bo`lganda, uzoq muddat bo`lmaganda, ota-ona bolalarni tarbiyalash yoki ularning huquq va manfaatlarini himoya qilishdan bo`yin tovlaganda, shu jumladan, ota-ona tarbiya, davolash, aholini ijtimoiy himoyalash muassasalari va shunga o`xshash boshqa muassasalardagi bolasini olishdan bosh tortganda, shuningdek, ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan boshqa hollarda bolalarning huquq va manfaatlarini himoya qilish vasiylik va homiylik organlari zimmasiga yuklatilishi belgilangan. Demak, garchi ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan deb topilmagan bo`lsa-da, turli xil vaziyatlarda ota- ona g`amxo`rligidan, himoyasidan bahramand bo`lolmagan voyaga yetmagan shaxslarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish va ta’minlash vasiylik va homiylik organlari zimmasiga yuklatilgan vazifa hisoblanadi. Voyaga yetmagan shaxslarni mulkiy va shaxsiy nomulkiy huquqlarini amalga oshirish va himoya qilishga alohida e’tibor qaratish lozim. Ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan bolalarning mulk huquqi va qonuniy manfaatlari qonun bilan kafolatlangan. Bunda voyaga yetmaganlarning mulkiy huquqlari doirasi keng bo`lishi mumkin. Masalan, fuqarolarning banklardagi omonatlari, ko`chmas mulkni ijaraga berishdan olinadigan foyda va daromadlar, uning ta’minoti uchun taqdim etiladigan pul mablag`lari va h. k.

Voyaga yetmagan bolalarning boshqa fuqarolar kabi turar joyga ehtiyoji mavjud bo`ladi. Shu bois ularning turar joyga nisbatan huquqlarini ta’minlash alohida o`rin egallaydi. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2010- yil 2-avgustdagi 164-son qarori bilan tasdiqlangan “Yetim bolalar va ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan bolalarni turar- joylar bilan ta’minlash tartibi to`g`risida”gi Nizomning 8-bandi da yetim bolalar va ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan bolalarning turar joyga bo`lgan huquqlarini amalga oshirish maqsadida, ularni yetim bolalar va ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan bolalarga mo`ljallangan muassasalarga, oilaviy bolalar uylariga, farzandlikka olgan oilalarga, vasiylar yoki homiylarga yuborishda tuman (shahar) hokimining qarori bilan uning yashash joyi bo`yicha turar joyini bolada saqlab turish kafolati belgilangan. O`zlariga biriktirilgan turar joyga ega bo`lgan yetim bolalar va ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan bolalar yetim bolalar va ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan bolalar uchun mo`ljallangan muassasalarda, boshqa ta’lim muassasalarida, oilaviy bolalar uylarida, farzandlikka olgan oilalarda, vasiy (homiy) qaramog`ida bo`lgan to`liq davrda, shuningdek, O`zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlarida xizmatni o`tash davrida yoki ozodlikdan mahrum qilish tariqasidagi jazoni ijro etish muassasalarida bo`lgan davrida turar joyga bo`lgan huquqini saqlab qoladi.

Ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan voyaga yetmagan bolalarning mulkiy huquqlari Voyaga yetmagan bolalarning mulkiy huquqlarini amalga oshirish va himoya qilishda vasiylik va homiylik organlari faol ishtirok etadi. Yetim bolalar va ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan bolalar hisobidagi turar joyning saqlab turilishi yuzasidan nazorat yetim bolalar va ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan bolalarning yashash joyi bo`yicha vasiylik va homiylik organi tomonidan amalga oshirilishi belgilangan. Bunda vasiylik va homiylik organi yetim bolalar va ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan bolalar hisobidagi turar joyning saqlab qolinishini nazorat qilishda yetim bolalar va ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan bolalarning qonuniy vakillari, shuningdek, ularning turar joylari va mulklari joylashgan hududdagi vasiylik va homiylik organlari, fuqarolarning o`zini-o`zi boshqarish organlari hamda tuman (shahar) yer resurslari va davlat kadastri bo`limlari bilan hamkorlik qiladi.

Bu o`rinda bolaning manfaatlari unga tegishli bo`lgan muayyan mablag`lar va ko`chmas mulkka nisbatan huquqlarni amalga oshirishni (masalan, pul mablag`laridan samarali foydalanishni yoki ko`chmas mulkni ijaraga berish orqali daromad keltirishni) taqozo qilishi ham mumkin. Ya’ni, voyaga yetmagan bolalarning mulk huquqi ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan holatda yanada dolzarb masalaga aylanadi. Bunda bola manfaatlarini ta’minlovchi shaxslardan faol harakat qilish (jumladan, turar joydan tushayotgan mablag`lar to`g`risidagi hamda tegishli turar joy hisobidan bajarilgan xarajatlar to`g`risidagi ma’lumotlarni ham yuritishi) talab qilinadi. Ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan bolalar o`zlariga biriktirilgan turar- joyga ega bo`lmasligi ham mumkin. Bunday hollarda o`zlariga biriktirilgan turar joyga ega bo`lmagan hamda tuman (shahar) hokimliklarida turar joyga muhtojlar sifatida hisobda turgan yetim bolalar va ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan bolalar bilan belgilangan tartibda turar joy olish huquqiga ega bo`ladi. Yetim bolalarga va ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan bolalarga taqdim etish uchun bo`sh turgan turar joy bo`lmaganda, ularning mulkiy manfaatlarini ta’minlash maqsadli transfert, jumladan byudjet transferti ajratish hisobidan amalga oshiriladi. Bunda turar joy maqsadli kommunal uy-joy fondidagi uylar, vaqtincha foydalanilmayotgan davlat mulki bo`lgan yotoqxonalar, uy-joylar, ko`p kvartirali uylardagi bo`sh turgan kvartiralar va boshqa beg`araz beriladigan turar joylardan olinishi mumkin. Maqsadli transfert Qoraqalpog`iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari tomonidan belgilanadigan uy- joy maydonining ijtimoiy normasi doirasida, O`zbekiston Respublikasining Uy-joy kodeksiga muvofiq turar joy sotib olish uchun ajratiladi. Bunda maqsadli transfertning eng yuqori miqdori turar joy bilan ta’minlanmagan yetim bolalar va ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan bolalarning soniga va ular yashab turgan tuman (shahar) umumiy turar joy maydonining 1 kvadrat metrining o`rtacha bozor narxiga nisbatan uy-joy maydonining ijtimoiy normasini ishlab chiqish sifatida hisoblanadi.

Voyaga yetmagan bolalarning mulkiy huquq va manfaatlarini ta’minlash bo`yicha xalqaro huquqiy hujjatlar ham qabul qilingan. Jumladan, Gaaga konferensiyasida va Yevropa Ittifoqi o`rtasida 1980-yilda bolalarga vasiylik tayinlash bo`yicha Lyuksenburg Konvensiyasi ham ishlab chiqilgan. Shuningdek, Yevropa Ittifoqi doirasida 2003-yil 27-noyabrda “Ota- onalarning javobgarligi to`g`risida”gi Konvensiya qabul qilingan. Gaagada 1996- yilda “Bolalarni himoya qilish bo`yicha ota-ona javobgarligi to`g`risida” va 2000- yilda “Voyaga yetgan bolalarni xalqaro himoya qilish to`g`risida” Konvensiya qabul qilingan. Mazkur xalqaro huquqiy hujjatlar bolalarning mulkiy huquq va manfaatlarini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Voyaga yetmaganlarning shaxsiy nomulkiy huquqlari Voyaga yetmaganlarning shaxsiy nomulkiy huquqlarini amalga oshirish va himoya qilinishi masalasiga ham alohida e’tibor qaratish zarur. Bunda quyidagi shaxsiy huquqlarga bo`lish mumkin: oilada yashash va tarbiyalanish huquqi; ota- onasi va boshqa qarindoshlari bilan ko`rishish huquqi; o`zini himoya qilishga bo`lgan huquqi; o`z fikrini erkin ifoda etish huquqi; ism, ota ismi va familiya olish huquqi. Albatta, mazkur huquqlar doirasi qisqarmagan holda, ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan bolalarga nisbatan ham daxldor sanaladi. Har bir bola oilada yashash va tarbiyalanish, o`z ota-onasini bilish, ularning g`amxo`rligidan foydalanish, ular bilan birga yashash huquqiga ega bo`lib, bola manfaatlariga zid bo`lgan holatlar bundan mustasno holat hisoblanadi. Bola o`z ota-onasi (farzandlikka oluvchilari, oilaga tarbiyaga oluvchilar) tomonidan tarbiyalanishi, o`z manfaatlari ta’minlanishi, har taraflama kamol topishi, insoniy qadr-qimmatlari hurmat qilinishi huquqiga ega bo`ladi. Bolaning ota-onasi bo`lmaganda yoki ular ota-onalik huquqidan mahrum qilinganda va bola ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan boshqa hollarda uning oilada tarbiyalanish huquqi vasiylik va homiylik organi tomonidan ta’minlanadi. Bola otasi, onasi, bobosi, buvisi, aka-ukalari, opa-singillari va boshqa qarindoshlari bilan ko`rishish huquqiga ega bo`lib, ota-onasining nikohdan

ajralishi, nikohning haqiqiy emas deb topilishi yoki ota-onaning alohida- alohida yashashi bolaning huquqlariga ta’sir qilmaydi. Muayyan holatlarda ota va ona alohida yashagan holda bola ularning har biri bilan ko`rishish huquqiga ega. Ota- ona turli davlatlarda yashagani taqdirda ham, bola ular bilan ko`rishish huquqini saqlab qoladi. Favqulodda vaziyatlarga tushib qolgan bola (ushlab turish, qamoqqa olish, hibsga olish, davolash muassasasida bo`lish va boshqa hollarda) o`z ota- onasi va boshqa qarindoshlari bilan qonunda belgilangan tartibda ko`rishish huquqiga ega bo`ladi. 2014-yil yanvar oyining 17-kuni fuqarolik ishlari bo`yicha Toshkent shahar Uchtepa tumanlararo sudida da’vogar N.ning javobgar G.ga nisbatan bola bilan ko`rishish tartibini belgilash haqidagi da’vo arizasi yuzasidan qo`zg`atilgan fuqarolik ishi ko`rib chiqilgan. Da’vo arizasi qisman qanoatlantirilib, da’vogarning 2013-yil 3-sentabr kuni tug`ilgan K. ismli voyaga yetmagan farzandi bilan, vaziyat o`zgargunga qadar, har oyning birinchi shanba kuni soat 10.00 dan 13.00 ga qadar va uchinchi yakshanba kuni soat 15:00 dan 18:00 ga qadar bo`lgan vaqt mobaynida onasining ishtirokida ko`rishish tartibi belgilangan. Bola o`z huquqi va qonuniy manfaatlarini himoya qilish huquqiga ega bo`lib, bolaning huquqi va qonuniy manfaatlarini himoya qilish uning ota-onasi (ularning o`rnini bosuvchi shaxslar), qonunchilikda nazarda tutilgan hollarda esa vasiylik va homiylik organi, prokuror va sud tomonidan amalga oshiriladi. Ayrim holatlarda voyaga yetmagan bola qonunga muvofiq to`la muomala layoqatiga ega deb e’tirof etilsa, u o`z huquq va majburiyatlarini, shu jumladan, himoya huquqini odatdagi huquqiy munosabatning ishtirokchisi kabi mustaqil ravishda amalga oshirishga haqli bo`ladi. Ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan bolalarning huquqlarini himoya qilishga bo`lgan huquqi nafaqat uchinchi shaxslarga nisbatan, balki uning o`zining ota-onasi (ularning o`rnini bosuvchi shaxslar) tomonidan qilinadigan suiiste’molliklardan himoyalanish huquqini ham qamrab oladi. Bolaning huquq va qonuniy manfaatlari buzilganda, shu jumladan, ota-ona (ulardan biri) bolani tarbiyalash va ta’lim berish bo`yicha o`z majburiyatlarini

bajarmagan yoki lozim darajada bajarmaganda yoxud ota-onalik huquqlarini suiiste’mol qilganda bola o`z huquq va qonuniy manfaatlari himoya qilinishini so`rab, vasiylik va homiylik organiga, o`n to`rt yoshga to`lgandan keyin esa, mustaqil ravishda sudga murojaat qilish huquqiga ega. Bunda vasiylik va homiylik organining voyaga yetmagan bolalarning huquqlari va manfaatlarini himoya qilishga doir harakatlari qonun doirasida bo`lishi, ota-ona va bolalar o`rtasidagi munosabatni yanada chigallashtirishga, tushunmovchiliklar va salbiy munosabatni vujudga kelishiga olib kelmasligi zarur. Ota-onasi bilan birga yashaydigan bolalardan ko`ra ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan bolalar huquqiy himoyaga ko`proq ehtiyojmand bo`ladi. Bunda muayyan holatlarda bolaning hayoti yoki sog`lig`iga xavf tug`ilganligidan (masalan, og`ir kasallikka chalingani), uning huquq va qonuniy manfaatlari buzilganligidan (masalan, qarindoshlari tomonidan suiiste’molliklar sodir etilayotganidan) xabardor bo`lgan shaxslar bu haqida bola ayni paytda yashab turgan joydagi vasiylik va homiylik organiga ma’lum qilishi talab qilinadi. O`z navbatida, bunday ma’lumotlarni olgan vasiylik va homiylik organi bolaning huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilish yuzasidan zarur choralar ko`rishi shart bo`ladi. Bolaning o`z fikrini erkin ifoda qilish huquqi uning ajralmas huquqlaridan hisoblanadi. Zero, bola garchi muomalaga layoqatsiz bo`lsa-da, mavjud voqelikka va holatga nisbatan o`z nuqtayi nazarini erkin ifoda etish orqali ma’naviy va jismoniy rivojlanib boradi. Shu boisdan, bolaning manfaatlariga taalluqli har qanday masala hal qilinayotganda bola o`z fikrini ifoda qilishga, shuningdek, har qanday sud muhokamasi yoki ma’muriy muhokama davrida so`zlashga haqlidir. Umumiy qoidaga ko`ra, bola ism, ota ismi va familiya olish huquqiga ega bo`lib, u ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan hollarda ham ushbu huquqni saqlab qoladi. Shu bilan birga, ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan bolalarni joylashtirish, xususan, farzandlikka olinayotganligi munosabati bilan ushbu huquqqa rioya qilgan holda, bolaning manfaatlaridan kelib chiqib, qonunda belgilangan tartibda yangilanishi (o`zgartirilishi) ham mumkin.

Ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan bolalarni aniqlash va hisobga olish Ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan bolalarni aniqlash va hisobga olish ularning huquqlari va qonuniy manfaatlarini ta’minlash hamda tegishli yordam ko`rsatish imkonini beradi. Oila kodeksining 149-moddasiga asosan, vasiylik va homiylik organlari ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan bolalarni aniqlaydi, bunday bolalarni hisobga oladi va ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan har bir holatga qarab, bolalarni joylashtirish shakllarini tanlaydi, shuningdek, bundan buyon ularga ta’minot berish, ularni tarbiyalash va ularga ta’lim berish shart- sharoitlarini nazorat qilib boradi. Mazkur qoida umume’tirof etilgan xalqaro huquqiy hujjatlarga ham to`liq mos keladi. Xususan, Bola huquqlari to`g`risidagi Konvensiyaning 20-moddasida, bola vaqtinchalik yoki doimiy oilaviy muhitdan yiroqlashgan yoki bunday muhitda bo`lishi mumkin bo`lmagan holatlarda davlat tomonidan taqdim etiladigan alohida himoya va yordam olish huquqiga egaligi ta’kidlanadi. Vasiylik va homiylik organidan tashqari boshqa yuridik va jismoniy shaxslarning ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan bolalarni aniqlash va joylashtirish bo`yicha faoliyat yuritishiga yo`l qo`yilmaydi. Ya’ni, oilaviy munosabatlarga biroz bepisand munosabatda bo`ladigan ayrim xorijiy mamlakatlar qonunchiligidan farqli ravishda, qonun ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan bolalarni aniqlash va joylashtirish bilan bog`liq faoliyatning turli subyektlar tomonidan foyda ko`rish maqsadida amalga oshirilishini taqiqlaydi. Ushbu taqiq farzandlikka olish, oilaga tarbiyaga berish, vasiylik (homiylik)ka doir vositachilik faoliyatiga ham tatbiq qilinadi (bunda so`z bunday bolalarni qidirish, aniqlash va tanlashga doir masala haqida ketmoqda). Mazkur qoida ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan bolalarni aniqlash va joylashtirishda turli suiiste’molliklar (voyaga yetmagan shaxslarga nisbatan huquqbuzarliklar sodir etilishi) ro`y berishining oldini olishga qaratilgan.

Ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan bolalarning huquq va manfaatlarini himoya qilish vazifasi vasiylik va homiylik organiga yuklatilar ekan, avvalo, bunday shaxslarni aniqlash, ular haqida ma’lumotlar yig`ish, ularning hisobini yuritish va boshqa huquqiy choralarni amalga oshirishni talab qiladi. Ota-onasining qarovisiz qolgan bolalar to`g`risidagi ma’lumotlar bolalar amalda yashayotgan joydagi O`zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi hududiy bo`limlari huzuridagi vasiylik va homiylik organiga taqdim etiladi. Ota-onasining qarovisiz qolgan bolalar to`g`risidagi ma’lumotlar vasiylik va homiylik organlariga muayyan holatlar yuz berganda masalan, ota-onasi vafot etganda yoki sud tomonidan vafot etgan deb e’lon qilinganda, ota-onasi ota-onalik huquqlaridan mahrum bo`lganda yoki ularning ota-onalik huquqlari cheklanganda, ota-onasi sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb e’tirof etilganda, ota-onasi ikki oydan ortiq kasal bo`lib, oqibatda ota-onalik huquqini bajara olmaganda va qonunchilikda belgilangan boshqa hollarda taqdim etiladi. Ota-onasining qarovisiz qolgan bolalar to`g`risidagi ma’lumotlarni vasiylik va homiylik organiga taqdim etuvchi shaxslar doirasi ham belgilangan. Ushbu shaxslar doirasiga bolaning qarindoshlari, fuqarolarning o`zini-o`zi boshqarish organlari raislari (oqsoqollari), Fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish (FHDYo)

organlarining mansabdor shaxslari, sudlar, muassasalar, bolalarning ota-onasining qarovisiz qolganligi to`g`risida ularga ma’lum bo`lgan fuqarolar kiradi. Bunda fuqarolar muayyan xizmat vazifalarni bajarish munosabati bilan emas, balki, boshqa turli sabablar masalan, qo`shni bo`lib yashashi, tanishi va boshqa vaziyatlar tufayli xabardor bo`lganligi bois bunday ma’lumotlarni taqdim etadi. Ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan bolalarni aniqlash va ularning huquqlari hamda manfaatlarini ta’minlashda mahalla instituti ham muhim rol o`ynaydi. Jumladan, mahalla raisi (oqsoqoli) ota-onasining qarovisiz qolgan bolalar aniqlangandan keyin tegishli qaror qabul qilingunga qadar, bolalarning ota- onalarini yoki bolaning oilasi bilan do`stona aloqalarda bo`lgan shaxslarni, bolalarni ushbu oilalarga vaqtincha joylashtirish uchun bolalarni zarur tarzda parvarish qilish to`g`risida ulardan tilxat olgan holda, aniqlash chora-tadbirlarini ko`radi. Mazkur qoida aynan bizning mamlakatimiz huquqiy tizimida mavjud bo`lgan, milliy urf-odat va an’analarimiz ruhiga singdirilgan holda, ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan voyaga yetmagan bolalarga ko`rsatiladigan alohida mahalla g`amxo`rligi sifatida ko`rilishi mumkin. Ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan bolalar, tarbiyalanish uchun oilaga joylashtiriladigan bolalarning hisobi yuritilishi belgilangan. Hisobga olishning bunday tartibi bolalar manfaatlarini har taraflama himoya qilishga imkon beradi. Har bir bola osonlikcha joylashtirilishi uchun imkoniyatga ega bo`ladi. Bunday qayd etish tizimi bolalarni oilaga tarbiyalash uchun berishda suiiste’molliklarning oldini olishga xizmat qiladi. Ota-onasining qarovisiz qolgan bolalar aniqlanganligi to`g`risida tegishli davlat organi (masalan, ichki ishlar bo`limi, FHDYo organi) yoki muassasa (masalan, maktabgacha ta’lim muassasasi, kasalxona, tug`ruqxona va h. k.) ning, mansabdor shaxsi tomonidan dalolatnoma tuziladi va rahbari tomonidan tasdiqlanadi. Shundan so`ng tayyorlangan barcha hujjatlar vasiylik va homiylik organiga tegishli chora ko`rish uchun yuboriladi. Vasiylik va homiylik organi esa qonun doirasida ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan bolalarning huquq va manfaatlarini ta’minlashga doir chora- tadbirlarni amalga oshiradi.

Ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lganligi aniqlangan barcha bolalar hisobga olinishi va tegishli davlat reestriga kiritilishi zarur. Vasiylik yoki homiylik belgilanishiga muhtoj bo`lgan shaxslarni, ularning joylashtirilganligi hamda mol- mulkini hisobga olish davlat reestrini (keyingi o`rinlarda davlat reestri deb ataladi) shakllantirish va yuritish tartibi O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2014-yil 22- sentabrdagi 269-son qarori bilan tasdiqlangan “Vasiylik yoki homiylik belgilanishiga muhtoj bo`lgan shaxslarni, ularning joylashtirilganligi hamda mol-mulkini hisobga olish davlat reestri to`g`risida”gi Nizom 1 bilan belgilangan. Mazkur nizom davlat reestrini shakllantirish, yuritish, davlat reestrida vasiylik yoki homiylik belgilanishiga muhtoj bo`lgan shaxslar va ularning mol- mulki hisobini yuritishning to`xtatilishi, davlat reestridan foydalanish bilan bog`liq qoidalarni o`z ichiga qamrab oladi. Ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan bolalarni joylashtirish Oila kodeksining 150-moddasiga muvofiq, ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan bolalar oila (farzandlikka olinishi, vasiylik, homiylik belgilanishi yoki tutingan oila) ga berilishi, bunday imkoniyat bo`lmaganda esa, yetim bolalar yoxud ota-onalar qaramog`idan mahrum bo`lgan bolalar uchun tayinlangan muassasalar (tarbiya, davolash, aholini ijtimoiy himoyalash muassasasi va shunga o`xshash boshqa muassasalar) ga tarbiyaga berilishi lozim. Bolalarni joylashtirish bolaning yoshi va sog`lig`iga ham bevosita bog`liq bo`ladi. Jumladan, bolaning sog`lig`i yomonlashgan, u bilan bog`liq muayyan xavf-xatarlar mavjud bo`lganda, u tibbiy muassasaga davolanish uchun joylashtirilishi zarur. Bunda, avvalo, bolalarni oilada yashashlari uchun joylashtirish, keyingi navbatlarda esa buning uchun belgilangan maxsus muassasalarda tarbiyaga berilishi nazarda tutiladi. Bu bejiz emas, albatta. Zero, bola odatda, tug`ilganidan boshlab oila muhitida, ota-ona g`amxo`rligida kamol topib voyaga yetadi. Bolaning oilada bo`lishi va ta’lim tarbiya olishi uning moddiy-maishiy yashash sharoitlari hamda boshqa keng doiradagi manfaatlariga ham to`la mos keladi. Ota- ona qaramog`idan mahrum bo`lgan bolaga g`amxo`rlik qilishda, imtiyozli huquq

bu vazifani bajarishga qodir bo`lgan qarindoshlariga beriladi. Davlat bolaning oilada bo`lishiga to`sqinlik qiluvchi sharoitlarni bartaraf qilish, bola oilasidan ajratilgan hollarda esa, uni oilasiga tezroq qaytarish bo`yicha zarur choralarni ko`radi (“Bola huquqlarining kafolatlari to`g`risida”gi Qonunning 24-moddasi). Ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan bolalarning huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilish ko`plab davlatlar qonunchiligida ham belgilangan. Masalan, Rossiya Federatsiyasi, Sharqiy va Markaziy Yevropa mamlakatlari (Bolgariya, Polsha, Sloveniya, Xorvatiya) qonunchiligida yaqinlari (ota-onalari) g`amxo`rligidan mahrum bo`lgan bolalar davlat muhofazasida bo`lishi mustahkamlangan. Ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan bolalar tegishli ta’lim-tarbiya yoki shunga o`xshash boshqa muassasalarga joylashtirilishi ham mumkin. Bolani oilaga joylashtirishning imkoniyati bo`lmagan taqdirda, uni ixtisoslashtirilgan muassasalarga joylashtirish oxirgi choradir. Ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan bolalar ta’lim-tarbiya muassasalariga joylashtirilgan hollarda ham oilada yashash va tarbiyalanish huquqini saqlab qoladi. Ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan bolalar yashaydigan muassasalar faoliyati xavfsizlik, sog`liqni saqlash, yaroqlilik va boshqa zaruriy nazoratni amalga oshirish shartlarga mos bo`lishi zarur. Mazkur muassasalar xalq ta’limi, Sog`liqni saqlash vazirligi tizimida tashkil qilinishi mumkin. Masalan, bu kabi muassasalar turkumiga barcha turdagi bolalar uylari, mehribonlik uylari, reabilitatsiya markazlari, maktab-internatlar va boshqalar kiradi. O`zbekiston Respublikasida Mehribonlik uylari 27 tani tashkil qilib, ularda 2602 nafar voyaga yetmagan shaxs tarbiyalanadi 3 . Ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan ayrim toifadagi voyaga yetmagan shaxslarga qo`shimcha kafolatlar ham beriladi. Voyaga yetmagan bolalar agarda qo`shimcha ijtimoiy himoyaga muhtoj hisoblansa, u holda davlat maxsus pedagogik yondashuvga ehtiyoji bo`lgan ijtimoiy himoyaga muhtoj bolalarning belgilangan ta’lim standartlari va talablari darajasida bilim olishlarini kafolatlovchi

zarur mablag`lar ajratadi hamda boshqa choralar ko`radi. Jismoniy va (yoki) ruhiy rivojlanishida nuqsonlari bo`lgan bolalar va nogiron bolalar ular uchun maxsus ishlab chiqilgan ta’lim dasturlari bo`yicha ta’lim muassasalarida o`qish va tarbiyalanish hamda o`z jismoniy, aqliy qobiliyatlari va xohishlariga mos bo`lgan ta’lim olish huquqiga ega. Tibbiy-psixologik-pedagogik komissiyaning tavsiyasi bo`lgan taqdirda, jismoniy va (yoki) ruhiy rivojlanishida nuqsonlari bo`lgan bolalar va nogiron bolalarning ota-onalari o`z xohish-istagiga ko`ra hamda bolaning qiziqishlaridan kelib chiqqan holda, ta’lim (umumta’lim yoki ixtisoslashtirilgan) muassasasi turini tanlash huquqiga ega bo`ladi. Ijtimoiy himoyaga muhtoj bolalarga o`rta maxsus, kasb-hunar va oliy o`quv yurtlariga o`qishga kirishda qonun hujjatlari bilan imtiyozlar belgilanishi mumkin (“Bola huquqlarining kafolatlari to`g`risidagi” Qonunning 29-moddasi). Ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan bolalarni joylashtirish shaklini tanlash vasiylik va homiylik organining vakolatiga kiradi va har bir alohida holatda bolaning taqdiri bilan bog`liq masalani (vasiy tayinlash, ixtisoslashtirilgan tarbiya, davolash muassasalariga, maktab-internatga joylashtirish va h. k.) alohida hal qiladi. Masalan, sud ota-onalik huquqidan mahrum qilish to`g`risidagi ishni ko`rib chiqib hal qiladi, ammo bolani vasiylik va homiylikka topshirar ekan, bolani joylashtirish shaklini belgilab bermaydi. Joylashtirishning muayyan shakli tanlanguniga qadar bola vaqtinchalik voyaga yetmaganlar uchun tashkil qilingan maxsus muassasalarga joylashtirilishi mumkin. Jumladan, ma’naviy barkamol va jismoniy sog`lom avlodni tarbiyalash ishlari samaradorligini oshirish, jismoniy imkoniyatlari cheklangan bolalar, notinch oilalar bolalari yoki ota-onalari qarovisiz qolgan bolalarning to`liq ijtimoiy moslashuvini ta’minlash, ko`rsatib o`tilgan toifadagi bolalar to`g`risida g`amxo`rlik qilish zarurligini jamiyatning ma’naviy-axloqiy asoslari va negizini mustahkamlashning majburiy sharti sifatida jamoatchilik ongiga singdirish maqsadida Respublika bolalar ijtimoiy moslashuvi tashkil qilingan.

Respublika bolalar ijtimoiy moslashuvi markazi jismoniy imkoniyatlari cheklangan (nogironlar, jismoniy nuqsoni bo`lgan hamda asab va ruhiyati buzilgan bolalar, surunkali og`ir kasalliklardan azob chekuvchi bolalar), ijtimoiy va huquqiy jihatdan xatarli guruhlarga kiradigan bolalarni (yetimlar, ota-onasi yoki ularning o`rnini bosuvchi shaxslar qarovisiz qolgan bolalar, notinch oilalar bolalari), shuningdek ijtimoiy moslashuvda qiyinchilikka ega bo`lgan, biroq xatarli guruhlarga kirmaydigan alohida iqtidorli bolalarni (umumiy maxsus qobiliyatli bolalarni, xususan: sportga, badiiy, ilmiy va boshqa qobiliyatlarga ega bo`lgan bolalarni) (keyingi o`rinlarda “bolalar” deb ataladi) ijtimoiy moslashtirish muammolarini o`rganuvchi mustaqil tashkilot hisoblanadi . Ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan bolalar uchun davlat muassasalaridan tashqari nodavlat ta’lim muassasalari ham tashkil etilishi mumkin. Ushbu muassasalarda ham qonunda belgilangan shartlarga rioya qilinishi ta’minlanadi. Mazkur muassasalar turli tashkiliy huquqiy shaklga ega bo`lishi mumkin. Masalan, “SOS-O`zbekiston bolalar mahallalari” uyushma shaklida tashkil qilingan (Fuqarolik kodeksining 77-moddasi). Bundan tashqari, ota-onasining qarovisiz qolgan bolalarni tarbiyalashning shakl va metodlarini takomillashtirish, oila sharoitlarida tarbiyalash uchun ularga shart-sharoitlar yaratish, bolalar tarbiya muassasalari faoliyati samaradorligini oshirish maqsadida O`zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligining “Bolalar shaharchasi” tarbiya muassasalari tashkil etish nazarda tutilgan bo`lib, ularning faoliyatini yo`lga qo`yish orqali ota-onasining qarovisiz qolgan va to`liq davlat ta’minotida bo`lgan bolalarni oilada tarbiyalashning zamonaviy shakllari joriy etilgan. Bolalar shaharchasi tarbiya muassasasi hisoblanib, uning doirasida ota- onasining qarovisiz qolgan va to`liq davlat ta’minotida bo`lgan bolalar kichik guruhlar shaklida oiladagiga yaqinlashtirilgan sharoitlarda tarbiyalanadi. Shu bilan birga, Bolalar shaharchalari ota-onasining qarovisiz qolgan va to`liq davlat ta’minotida bo`lgan bolalar uchun tarbiya muassasalarining yanada mukammallashgan turlari sifatida, shu jumladan, “Mehribonlik” bolalar uylarini

Bolalar shaharchalariga bosqichma-bosqich aylantirish shartlarida tashkil etishni nazarda tutadi. Bolalar shaharchasi ota-onasining qarovisiz qolgan va to`liq davlat ta’minotida bo`lgan bolalarning yashashga va oilada tarbiyalashga bo`lgan huquqlarini ro`yobga chiqarish, shuningdek, ijtimoiy moslashish va jamiyatga integratsiyalash uchun ularni ma’naviy-axloqiy, mehnat tarbiyasi va ta’lim olishini har tomonlama ta’minlash maqsadini ko`zlaydi. Ota-onasining qarovisiz qolgan bolalar mavjudligi aniqlangan bo`lsa- da, ularning shaxsi aniqlanishi va zarur hujjatlarni o`rganishga muayyan vaqt sarflanadi hamda mazkur vaziyatda ham bolaga zarur yordam ko`rsatish talab qilinadi. Bunday hollarda ularning shaxsi aniqlangungacha va zarur hujjatlar rasmiylashtirilgunga qadar qonunda belgilangan tartibda vaqtincha voyaga yetmaganlarga ijtimoiy-huquqiy yordam ko`rsatish markaziga joylashtiriladi hamda ota-onasining qarovisiz qolgan bolalar aniqlangan kundan boshlab yetti kun mobaynida ichki ishlar organlari tomonidan tegishli ma’lumotlar bolalar yashaydigan joydagi tuman (shahar) vasiylik va homiylik organiga taqdim etiladi 1 . Ayrim holatlarda voyaga yetmagan bolalar ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lishi bilan birga g`ayriijtimoiy hayot kechirishi ( s pirtli ichimliklar, giyohvandlik vositalari, psixotrop moddalarni iste’mol qilishi) holati ham yuz berishi mumkin. Mazkur holatda s pirtli ichimliklar, giyohvandlik vositalari, psixotrop yoki aql-iroda faoliyatiga ta’sir etuvchi boshqa moddalarni muntazam ravishda iste’mol qilayotgan voyaga yetmaganlarni aniqlash, hisobga olish, tekshirish, davolash va tibbiy-ijtimoiy reabilitatsiya qilishni tashkil etish sog`liqni saqlashni boshqarish organlari va sog`liqni saqlash muassasalari tomonidan amalga oshiriladi. Bunda spirtli ichimliklar, giyohvandlik vositalari, psixotrop yoki aql- iroda faoliyatiga ta’sir etuvchi boshqa moddalarni muntazam ravishda iste’mol qiluvchi voyaga yetmaganlarga narkologiya muassasalari tomonidan o`z vaqtida ixtisoslashtirilgan diagnostika va davolash-tiklash yordami ko`rsatilishi shart. O`zbekiston Respublikasining Ma’muriy javobgarlik to`g`risidagi kodeksi 188 2 -moddasiga ko`ra, restoranlar, kafelar, barlar, klublar, diskotekalar, kinoteatrlar, kompyuter zallari, internet tarmog`idan foydalanish xizmatlarini

ko`rsatish uchun jihozlangan xonalar yoki boshqa ko`ngil ochish (dam olish) joylarining rahbarlari yoxud boshqa mas’ul shaxslari tomonidan voyaga yetmagan shaxsning tungi vaqtda ota-onasidan biri yoki uning o`rnini bosuvchi shaxsning kuzatuvisiz ko`rsatilgan muassasalarda bo`lishiga yo`l qo`yish eng kam ish haqining o`n baravaridan o`n besh baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo`ladi. Bundan tashqari g`ayriijtimoiy xulq-atvorli, huquqbuzarlik sodir etishga moyil bo`lgan voyaga yetmagan shaxslar ixtisoslashtirilgan o`quv-tarbiya muassasalariga ham joylashtirilishi mumkin. Voyaga yetmagan shaxslar joylashtirilishi mumkin bo`lgan ixtisoslashtirilgan o`quv-tarbiya muassasalariga ixtisoslashtirilgan maktablar va ixtisoslashtirilgan kasb-hunar kollejlari kiradi .

Adabiyotlar: 1. Атаходжаев Ф.М. Развитие законодательства о браке Республики Узбекистан и проблемы его дальнейшего совершенствования: автореф. дисс. … доктора юрид. наук. - Т., 2000. - С. 52. 2. Джураева И.Б. Личные и имущественные права супругов по национальному законодательству и по международному частному праву: Автореф. дисс…канд. юрид. наук. - Т., 2006. -С. 24. 3. Имомов Н.Ф. Уй-жой ҳуқуқи. Дарслик. -Т.: ТДЮИ нашриёти, 2012. - Б.315. 4. Иномжонова Г.С. Ота-она ва болалар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш муаммолари. - Т.: Адолат, 2006. -Б.134. 5. Отахўжаев Ф.М. Никоҳ ва унинг ҳуқуқий тартибга солиниши. - Т.: Ўзбекистон, 1995. 6. Отахўжаев Ф.М. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва оила. -Т.: ТДЮИ, 2002. -Б.32. 7. Отахўжаев Ф.М. Эр-хотиннинг шахсий ҳуқуқлари ва мажбуриятлари //Соғлом авлод учун. 1998. 8. Отегенова Л.Ж. Брачный договор по семейному законодательству Республики Узбекистан: Автореф. дис.канд.юрид.наук. -Т.: 2012. -С. 26. 9. Раҳмонқулова Н. Ҳ. Халқаро хусусий ҳуқуқда никоҳ муносабатлари. -Т.: “ ART FLEX ” нашриёти, 2011. -Б. 182. 10. Семейное право. Учебник. Гонглаго Б.М., Крашенинников П.В., Михеева Л.Ю., Рузакова О.А. //Под ред. П.В.Крашенинникова.- М.: Статут, 2008. 10. Семейное право. Учебник. -3-е изд., перераб. и доп. - М.: Юрист, 2008. 11. Топилдиев Б.Р. Оила ҳуқуқи. Ўқув-услубий қўлланма. - Т.: ТДЮИ, 2009.

O'xshashlar

Vasiylik va homiylikni o`rnatish tartibi

Vasiylik va homiylik. Bolalarni oilaga tarbiyaga olish

Ota-ona hamda bolalarning aliment majburiyatlari

Mustaqil O'zbekiston Respublikasi oila to'g'risidagi qonunlarining rivojlanishi

Oila huquqiy munosabatlaridan kelib chiqadigan ayrim ishlarning taalluqliligi masalalari