Vasiylik va homiylik. Bolalarni oilaga tarbiyaga olish - Huquqshunoslik - Referatlar

Vasiylik va homiylik. Bolalarni oilaga tarbiyaga olish

Yuklangan vaqt:

24.01.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

95.5 KB

Ko'chirib olish

Vasiylik va homiylik. Bolalarni oilaga tarbiyaga olish Reja: 1. Vasiylik va homiylik tushunchasi, uning maqsadi 2. Vasiy va homiyning huquq hamda majburiyatlari 3. Vasiylikdagi yoki homiylikdagi shaxslarning mulkiy huquqlarini himoya qilish 4. Bolalarni oilaga tarbiyaga olish (patronat) tushunchasi va uning tartibga solinishi 5. Bolalarni oilaga tarbiyaga olish tartibi

Vasiylik va homiylik tushunchasi uning maqsadi. Bolalarga nisbatan vasiylik va homiylikning hozirgi holati va rivojlanishi. Vasiy va homiyning huquq hamda majburiyatlari. Vasiylikdagi yoki homiylikdagi shaxslarning mulkiy huquqlarini himoya qilish. Bolalarni oilaga tarbiyaga olish (patronat) tushunchasi va uning tartibga solinishi. Bolalarni oilaga tarbiyaga olish tartibi. Vasiylik va homiylik tushunchasi, uning maqsadi Vasiylik va homiylik fuqarolik va oila huquqida alohida o`rin egallaydi. O`zbekiston Respublikasining “Vasiylik va homiylik to`g`risida”gi Qonunining 3 - moddasida ko`rsatilishicha, vasiylik o`n to`rt yoshga to`lmagan yetim bolalarni va ota-onasining qaramog`idan mahrum bo`lgan bolalarni, shuningdek sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb topilgan fuqarolarni ularga ta’minot, tarbiya va ta’lim berish, ularning mulkiy va shaxsiy nomulkiy huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish maqsadida joylashtirishning huquqiy shakli. Homiylik esa o`n to`rt yoshdan o`n sakkiz yoshgacha bo`lgan yetim bolalarni va ota-onasining qaramog`idan mahrum bo`lgan bolalarni, shuningdek, sud tomonidan muomala layoqati cheklangan fuqarolarni ularga ta’minot, tarbiya va ta’lim berish, ularning mulkiy va shaxsiy nomulkiy huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish maqsadida joylashtirishning huquqiy shakli hisoblanadi. Shuningdek, sog`lig`ining holatiga ko`ra mustaqil ravishda o`z huquqlarini amalga oshira olmaydigan va o`z majburiyatlarini bajara olmaydigan voyaga yetgan muomalaga layoqatli fuqarolarga, bu shaxslarning iltimosiga ko`ra, homiylik belgilanishi mumkin. Vasiylik yoki homiylik belgilanishiga muhtoj bo`lgan shaxslar toifasiga alohida g`amxo`rlikka, shuningdek, o`z huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlari himoya qilinishiga muhtoj bo`lgan yetim bolalar va ota-onasining qaramog`idan mahrum bo`lgan bolalar, ota-onalik huquqidan mahrum etilmagan va ota-ona bo`lgan hamda bolalarning hayoti yoki sog`lig`iga bevosita tahdid tug`dirayotgan yoki ularning ta’minoti, tarbiya va ta’lim olishiga doir talablarga javob bermaydigan sharoitda yashayotgan bolalar, sog`lig`ining holatiga ko`ra

homiylikka muhtoj bo`lgan voyaga yetgan muomalaga layoqatli fuqarolar, muomalaga layoqatsiz yoki muomala layoqati cheklangan fuqarolar kiradi. Vasiylik yoki homiylik yetim bolalarga va ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan bolalarga quyidagi hollarda belgilanadi: -ota-onasi vafot etganda yoki sud tomonidan vafot etgan deb e’lon qilinganda; -ota-onasi sud qarori bilan ota-onalik huquqidan mahrum etilganda yoki ularning ota-onalik huquqi cheklanganda; -ota-onasi ikki oydan ortiq kasal bo`lishi oqibatida o`zlarining ota-onalik majburiyatlarini bajara olmaganda; -ota-onasi sud qarori bilan muomalaga layoqatsiz deb topilganda; -ota-onasi yashash joyida vaqtincha bo`lmaganda, agar bola ular tomonidan olti oydan ortiq muddatga qarindoshlarining yoki boshqa yaqin kishilarining vasiyligida yoki homiyligida va nazoratida qoldirilgan bo`lsa; -ota-onasi yashash joyida olti oydan kam bo`lmagan muddatga vaqtincha bo`lmaganda, agar bola ular tomonidan qarindoshlarining yoki boshqa yaqin kishilarining vasiyligida yoki homiyligida va nazoratida qoldirilgan bo`lsa, agar vasiylik yoki homiylik bolaning manfaatlari uchun zarur bo`lsa; -ota-onasi bedarak yo`qolganda; -ota-onasi bolalarni tarbiyalash yoki ularning huquq va manfaatlarini himoya qilishdan bo`yin tovlaganda, shu jumladan, ota-ona tarbiya, davolash muassasalari, aholini ijtimoiy muhofaza qilish muassasalari va shunga o`xshash muassasalardan bolasini olishdan bosh tortganda, shuningdek, boshqa zarur hollarda. Bundan tashqari, ota-onalik huquqidan mahrum qilinmagan ota-onasi bo`lgan voyaga yetmagan bolaga, agar ota-onasi bilan turishi ushbu shaxsning qonuniy manfaatlariga javob bermasligi hamda uning hayoti yoki sog`lig`i uchun bevosita tahdid mavjudligi vasiylik va homiylik organi tomonidan aniqlanganda, vasiy yoki homiy tayinlanishi mumkin. Vasiylik va homiylikni belgilash va tugatish, davlat organlarining vasiylik va homiylik sohasidagi vakolatlarini amalga oshirish, vasiylar va homiylar huquqlarini amalga oshirish hamda majburiyatlarini bajarish, o`zlariga nisbatan

vasiylik yoki homiylik belgilangan shaxslar huquqlarini amalga oshirish hamda mulkiy huquqlari himoya qilinishini ta’minlash yuzasidan kelib chiqadigan huquqiy munosabatlar “Vasiylik va homiylik to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasi Qonuni va boshqa qonun hujjatlari bilan tartibga solinadi. Vasiylik va homiylik organi bolaning hamda uni o`z tarbiyasiga berishni talab qilayotgan shaxsning (shaxslarning) turmush sharoitlarini tekshiruvdan o`tkazish va tekshirish dalolatnomasini hamda unga asoslangan nizo mohiyati bo`yicha xulosani sudga taqdim qilishi shart. Oila kodeksining 87-moddasiga muvofiq, bolaning hayotiga yoki uning sog`lig`iga bevosita xavf tug`ilganda, vasiylik va homiylik organi bolani ota- onadan (ularning biridan) yoki bolani o`z qaramog`iga olgan boshqa shaxslardan zudlik bilan olib qo`yishga haqlidir. Bolani zudlik bilan olib qo`yish fuqarolarning o`zini- o`zi boshqarish organining tegishli dalolatnomasi asosida amalga oshiriladi. Bola olib qo`yilganda, vasiylik va homiylik organi tezda prokurorni xabardor qilishi, bolani vaqtincha muayyan yerga joylashtirishi va fuqarolarning o`zini-o`zi boshqarish organining bolani olib qo`yish haqidagi dalolatnomasi chiqarilgandan keyin yetti kun mobaynida ota-onani ota-onalik huquqidan mahrum qilish yoki ularning ota-onalik huquqlarini cheklash haqida sudga da’vo bilan murojaat etishi shart. Vasiylik va homiylik organlari bolalar tarbiyasi va ular bilan ko`rishib turish to`g`risidagi masalalarning hal etilishida ham ishtirok etadi. Bolalar tarbiyasi va ta’limiga taalluqli barcha masalalar bolalar manfaatidan kelib chiqqan va ularning fikrini hisobga olgan holda, ota-ona tomonidan ularning o`zaro kelishuvi bo`yicha hal etiladi. Ota-ona o`rtasidagi bolaning tarbiyasi va ta’limiga doir kelishmovchiliklar vasiylik va homiylik organi yoki sud tomonidan hal etiladi. Voyaga yetmagan shaxsni to`la muomalaga layoqatli deb e’lon qilish (emansipatsiya) vasiylik va homiylik organining qaroriga ko`ra, ikkala ota- onaning, bolani farzandlikka olganlarning yoki homiyning roziligi bilan yoxud bunday rozilik bo`lmagan taqdirda, sud qarori bilan amalga oshiriladi.

Bolalarga nisbatan vasiylik va homiylikning hozirgi holati va rivojlanishi Vasiylik va homiylik o`z-o`zidan vujudga kelmasdan, muayyan yuridik fakt mavjud bo`lishini taqozo etadi. Vasiylik va homiylik tuman, shahar hokimining qarori asosida vasiy yoki homiy bo`lish istagini bildirgan shaxsning yozma arizasiga muvofiq tayinlanadi. Vasiylik yoki homiylik vasiylik yoki homiylik belgilanishiga muhtoj bo`lgan shaxsning yashash joyi bo`yicha, agar shaxs muayyan yashash joyiga ega bo`lmasa, vasiyning yoki homiyning yashash joyi bo`yicha belgilanadi. Vasiy yoki homiy tayinlashda, uning axloqiy va boshqa shaxsiy fazilatlari, majburiyatlarni bajarish qobiliyati, vasiy, homiy va vasiylikdagi yoki homiylikdagi shaxs o`rtasidagi munosabatlar, vasiy yoki homiy oilasining vasiylikdagi yoki homiylikdagi shaxsga munosabati, shuningdek, vasiylikdagi yoki homiylikdagi shaxsning istagi inobatga olinadi. Muayyan vaziyatlar ham bo`ladiki, ya’ni ota-onaning o`z majburiyatlarini bajara olmay qolgan vaziyatlarda (masalan, uzoq muddatli kasallikka uchrashi va h.k.) voyaga yetmaganlarga ularning ota-onasining arizasiga ko`ra vasiy yoki homiy tayinlanishi mumkin. Vasiylik va homiylik sohasidagi faoliyatni amalga oshiruvchi davlat organlari jumlasiga O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, O`zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi, O`zbekiston Respublikasi Sog`liqni saqlash vazirligi, O`zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi, mahalliy davlat hokimiyati organlari va ularning tizimlari kiradi. Bunda har bir davlat organi muayyan faoliyat bo`yicha mas’ul hisoblanadi. Jumladan, tuman, shahar xalq ta’limi muassasalari faoliyatini metodik ta’minlash va tashkil etish bo`limlari tomonidan voyaga yetmaganlarga nisbatan tayinlansa, tuman, shahar tibbiyot birlashmalari tomonidan sud tomonidan muomalaga layoqatsiz yoki muomala layoqati cheklangan deb topilgan fuqarolarga nisbatan tayinlanadi. Shuningdek, tuman, shahar bandlikka ko`maklashish va aholini ijtimoiy muhofaza qilish markazlari tomonidan sog`lig`ining holatiga ko`ra

homiylikka muhtoj bo`lgan voyaga yetgan muomalaga layoqatli fuqarolarga nisbatan amalga oshiriladi 1 . Vasiylik va homiylikni rasmiylashtirish uchun hujjatlar tegishli tarzda rasmiylashtirilib, taqdim qilinishi talab qilinadi. Mazkur hujjatlar jumlasiga bolalarning ota-ona qarovisiz qolganlik holatini tasdiqlovchi hujjatlar kiradi. Masalan, sog`lig`i to`g`risida tibbiy muassasa (tibbiy-maslahat komissiyasi) ning xulosasi va qonunda belgilangan boshqa hujjatlar. Ayrim holatlarda shaxsning manfaatini ko`zlab, dastlabki tarzda vasiy va homiy tayinlanishi mumkin. Jumladan, agar vasiylik yoki homiylik belgilanishiga muhtoj bo`lgan shaxsning manfaatini ko`zlab, unga darhol vasiy yoki homiy tayinlanishi zarur bo`lsa, shu jumladan, bolalar ota-onasidan yoxud ularning o`rnini bosuvchi shaxslardan olib qo`yilsa, vasiylik va homiylik organi bir oy muddatga dastlabki tarzda vasiy yoki homiy tayinlash to`g`risida qaror qabul qilishga haqli bo`ladi. Vasiylik va homiylik sohasidagi faoliyatni amalga oshiruvchi davlat organlari o`z vakolatlari doirasida qonunda belgilangan tartibda vasiy va homiy tayinlanishi, voyaga yetmagan shaxslarning mol-mulkini himoya qilish bilan bog`liq chora- tadbirlarni amalga oshiradi. Mahalliy davlat hokimiyati organlari vasiylik va homiylik sohasidagi faoliyatni “Vasiylik va homiylik to`g`risida” gi O`zbekiston Respublikasi Qonuni va boshqa qonun hujjatlarida belgilangan vakolatlar doirasida amalga oshiradi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, vasiylik va homiylik organlaridan tashqari boshqa yuridik va jismoniy shaxslarning vasiylik yoki homiylik belgilanishiga muhtoj bo`lgan shaxslarni aniqlash va joylashtirish bo`yicha faoliyat yuritishiga yo`l qo`yilmaydi. Vasiylik yoki homiylik belgilanishiga muhtoj bo`lgan shaxslar va ularning mol-mulkini muhofaza qilish uchun bu to`g`risida zarur axborot taqdim qilinishi va zarur choralar belgilanishi zarur. Shu boisdan, vasiylik va homiylik organlari har oyda uchun tuman, shahar hokimligiga vasiylik yoki homiylik belgilanishiga

muhtoj bo`lgan shaxslar to`g`risidagi, ularning joylashtirilganligi hamda mol- mulki haqidagi ma’lumotlarni davlat reestriga kiritish taqdim etadi. O`zbekiston Respublikasining “Vasiylik va homiylik to`g`risida”gi Qonuni 6- moddasiga ko`ra, vasiylik yoki homiylik belgilanishiga muhtoj bo`lgan shaxslar aniqlanganda, huquqni muhofaza qiluvchi organlar, fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish organlari, mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish organlari, ta’lim muassasalari va sog`liqni saqlash muassasalari, shuningdek, fuqarolarning o`zini-o`zi boshqarish organlari mazkur shaxslar aniqlangan kundan e’tiboran yetti ish kuni ichida ular haqidagi ma’lumotlarni yozma shaklda vasiylik va homiylik organlariga yuboradi. Vasiylik yoki homiylik bilan bog`liq munosabatlarda davlat reestrini yuritish ham belgilangan. Bunda O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2014- yil 22-sentabrdagi 269-sonli qarori bilan tasdiqlangan “Vasiylik va homiylik belgilanishiga muhtoj bo`lgan shaxslarni, ularning joylashtirilganligi hamda mol- mulkini hisobga olish davlat reestri to`g`risida”gi Nizom talablariga asosan, davlat reestrini tuman, shahar hokimligi yuritadi. Davlat reestriga vasiylik va homiylik organlaridan kelib tushadigan vasiylik yoki homiylik belgilanishiga muhtoj bo`lgan shaxslar to`g`risidagi, ularning joylashtirilganligi hamda mol-mulki haqidagi ma’lumotlar kiritiladi. Qonun hujjatlarida muayyan vaziyatlarda bir shaxsga bir nechta vasiy yoki homiy tayinlashga yo`l qo`yiladi. Bunda vasiylik yoki homiylik belgilanishiga muhtoj bo`lgan shaxsning qonuniy manfaatlaridan kelib chiqqan holda, unga tuman, shahar hokimi qarori bilan bir nechta vasiy yoki homiy tayinlanishi mumkin. Vasiy yoki homiy bo`lish istagini bildirgan shaxslar vasiylik yoki homiylik belgilanishiga muhtoj bo`lgan shaxslar haqidagi ma’lumotlarni olish uchun ular yashayotgan hududidagi vasiylik va homiylik organiga yoki mahalliy davlat hokimiyati organiga yozma ariza bilan murojaat etadi. Bunda vasiy yoki homiy bo`lish istagini bildirgan shaxslar vasiylik va homiylik organidan farzandlikka oluvchi, vasiy yoki homiy, tutingan ota-ona bo`lishga nomzodlar sifatida

ro`yxatdan o`tganidan so`ng, shuningdek, ular to`g`risidagi ma’lumotlar davlat reestriga kiritilganidan so`ng, vasiylik yoki homiylik belgilanishiga muhtoj bo`lgan shaxslar haqidagi ma’lumotlarni olishi mumkin. Vasiylik va homiylik organlari tomonidan yetim bola va ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan bolani o`z oilasiga tarbiyaga olish istagini bildirgan fuqarolarga yetim bolalar va ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan bolalar uchun mo`ljallangan muassasalarga yo`llanma beriladi, davlat reestri ma’lumotlarida yo`llanma berilganligi haqida tegishli ma’lumotlar qayd etiladi. Agar davlat reestrida yetim bola va ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan bolani o`z oilasiga tarbiyaga olish istagini bildirgan fuqaro tomonidan so`ralgan bola to`g`risida ma’lumot bo`lmasa, fuqaroning yozma arizasiga ko`ra, so`ralgan bolani qidirish davom ettiriladi yoki mazkur fuqaro to`g`risidagi ma’lumotlar hisobini yuritish to`xtatiladi. Vasiy va homiyning huquq hamda majburiyatlari Vasiylar o`z vasiyligidagi shaxslarning qonuniy vakili bo`lib, ularning nomidan yoki ularning manfaatlarini ko`zlab barcha zarur bitimlarni tuzadi. Homiylar esa o`z homiyligidagi shaxslarning qonuniy vakili bo`lib, homiyligidagi shaxslarga o`z huquqlarini amalga oshirishida va majburiyatlarini bajarishida ko`maklashadi, shuningdek, ularni uchinchi shaxslar tomonidan bo`ladigan suiiste’molliklardan muhofaza qiladi. Oila qonunchiligi vasiy va homiylarga bir qator huquq va majburiyatlarni belgilaydi. Xususan, vasiy yoki homiy o`z vasiyligidagi yoki homiyligidagi shaxsning ota-onasi va boshqa yaqin qarindoshlari bilan muloqotda bo`lishiga to`sqinlik qilishga haqli emas, bunday muloqot vasiylikdagi yoki homiylikdagi shaxsning qonuniy manfaatlariga mos kelmaydigan hollar bundan mustasno. Vasiy yoki homiy, uning eri (xotini) va yaqin qarindoshlari vasiylikdagi yoki homiylikdagi shaxs bilan bitimlar tuzishga, shuningdek vasiylikdagi yoki homiylikdagi shaxs bilan vasiyning yoki homiyning eri (xotini), uning yaqin

qarindoshlari o`rtasidagi sud ishlarini yuritishda vasiylikdagi yoki homiylikdagi shaxsning vakili bo`lishga haqli emas. Homiyning o`z homiyligidagi o`n olti yoshga to`lgan shaxsdan alohida yashashiga, basharti bu homiylikdagi shaxsning tarbiyasiga, ta’minotiga va ta’lim olishiga, huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlari himoya qilinishiga salbiy ta’sir ko`rsatmasa, vasiylik va homiylik organlarining yozma ruxsati bilan yo`l qo`yiladi. Homiy o`z homiyligidagi shaxsdan alohida yashagan taqdirda, uning yashash, ta’lim olish sharoitlarini nazorat qilishi, uni atrofdagilarning salbiy ta’siridan himoya qilishi shart. Muomala layoqati cheklangan fuqarolarning homiylari ularni spirtli ichimliklar, giyohvandlik vositalari, psixotrop yoki aql-iroda faoliyatiga ta’sir etuvchi boshqa moddalarni iste’mol etishdan, chekishdan himoya qilishga doir zarur chora-tadbirlarni ko`rishi shart. Vasiyning yoki homiyning o`z vasiyligidagi yoki homiyligidagi shaxsning ta’minotiga doir xarajatlarining o`rni vasiylikdagi yoki homiylikdagi shaxs mablag`lari hisobidan qoplanadi, bu mablag`lar yetarli bo`lmagan taqdirda esa, vasiylik va homiylik organlari qonun hujjatlarida belgilangan tartibda uning ta’minoti uchun nafaqa tayinlash maqsadida tegishli organlarga murojaat qiladi. Vasiylar va homiylarning majburiyatlari bajarilishi ustidan nazorat vasiylikdagi yoki homiylikdagi shaxslarning yoxud vasiylarning yoki homiylarning yashash joyidagi vasiylik va homiylik organlari tomonidan amalga oshiriladi. Vasiylikdagi yoki homiylikdagi shaxslar vasiyning yoki homiyning harakatlari (harakatsizligi) ustidan tegishli vasiylik va homiylik organiga yoxud sudga shikoyat qilishga haqli hisoblanadilar. Vasiylikdagi yoki homiylikdagi shaxslarning hayotiga yoki sog`lig`iga bevosita tahdid tug`ilganligi to`g`risida, ularning huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlari buzilganligi haqida o`ziga ma’lum bo`lib qolgan shaxslar bu haqida vasiylikdagi yoki homiylikdagi shaxsning haqiqatda turgan joyidagi vasiylik va homiylik organiga yoki huquqni muhofaza qiluvchi organlarga xabar berishi shart. Bunday ma’lumotlarni olgan vasiylik va homiylik organlari hamda huquqni

muhofaza qiluvchi organlar vasiylikdagi yoki homiylikdagi shaxsning huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini himoya qilishga doir zarur choralar ko`rishi shart. Vasiylik va homiylik organlarining g`ayriqonuniy qarorlari yoxud ular mansabdor shaxslarining g`ayriqonuniy harakatlari (harakatsizligi) natijasida vasiylikdagi yoki homiylikdagi shaxsga yetkazilgan zararning o`rni qonun hujjatlarida belgilangan tartibda qoplanishi zarur. Vasiy va homiyning g`ayriqonuniy harakatlari (harakatsizligi) ustidan vasiylikdagi yoki homiylikdagi shaxs, davlat organlari va muassasalari, fuqarolarning o`zini-o`zi boshqarish organlari, nodavlat notijorat tashkilotlari hamda vasiylikdagi yoki homiylikdagi shaxsning yashash joyidagi fuqarolar tomonidan tegishli vasiylik va homiylik organiga yoki sudga shikoyat qilinishi mumkin. Vasiylikdagi yoki homiylikdagi shaxslarning mulkiy huquqlarini himoya qilish Vasiylikdagi yoki homiylikdagi shaxslarning qonunda belgilangan boshqa huquqlari bilan bir qatorda bugungi bozor iqtisodiyoti sharoitida alohida ahamiyatga ega bo`lgan mulkiy (mulk) huquqini himoya qilish taqozo qilinadi. Vasiylikdagi yoki homiylikdagi shaxslar vasiylarning yoki homiylarning mol- mulkiga nisbatan, vasiylar yoki homiylar esa vasiylikdagi yoki homiylikdagi shaxslarning mol-mulkiga, shu jumladan, alimentlar, pensiyalar, nafaqalar summalariga hamda boshqa ijtimoiy to`lovlarga nisbatan mulk huquqiga ega bo`lmaydi. Mol-mulk, qonunda nazarda tutilgan asoslarga ko`ra, umumiy mulk huquqi asosida vasiylikdagi yoki homiylikdagi shaxslarga, vasiylarga, homiylarga tegishli bo`lishi mumkin. Vasiylikdagi yoki homiylikdagi shaxslar o`z vasiylarining yoki homiylarining mol-mulkidan ularning roziligi bilan foydalanishga haqlidirlar. Biroq vasiylarga yoki homiylarga vasiylikdagi yoki homiylikdagi shaxslarning mol-mulkidan o`zlarining manfaatlari yo`lida foydalanish taqiqlanadi.

Vasiylikdagi yoki homiylikdagi shaxsning mol-mulkini boshqarish mol- mulkning joylashuvi bo`yicha belgilanadi. Vasiylar yoki homiylar o`z vasiyligidagi yoki homiyligidagi shaxsning mol-mulkini uni saqlashni amalga oshirgan shaxslardan vasiylik yoki homiylik belgilangan kundan e’tiboran uch ish kuni ichida ro`yxat bo`yicha qabul qilib olishi shart. Zarurat bo`lgan taqdirda, muomala layoqati cheklangan fuqarolarning va sog`lig`ining holatiga ko`ra homiylikka muhtoj bo`lgan voyaga yetgan muomalaga layoqatli fuqarolarning homiylari o`z homiyligidagi shaxslarning mol-mulkini ularning iltimosi bo`yicha ro`yxatga ko`ra qabul qilib olishga haqli. Vasiylikdagi yoki homiylikdagi shaxs mol-mulkining ro`yxati vasiylik va homiylik organi tomonidan vasiy yoki homiy, tegishli fuqarolarning o`zini-o`zi boshqarish organi vakillari, shuningdek, vasiylikdagi yoki homiylikdagi shaxs ishtirokida tuziladi. Vasiylar va homiylar o`z vasiyligidagi yoki homiyligidagi shaxsning o`ziga topshirilgan mol-mulkini asrab-avaylashi, mol-mulkning qiymati pasayishiga yo`l qo`ymasligi hamda undan vasiylik yoki homiylik ostidagi shaxslar manfaatiga zid ravishda o`zi yoki uchinchi shaxslar foyda chiqarishga imkon tug`dirmasligi kerak. Vasiy va homiy tomonidan mazkur majburiyatlarning bajarilishi o`z vasiyligidagi yoki homiyligidagi shaxsning mol-mulki hisobidan amalga oshiriladi. Vasiylar o`z vasiyligidagi shaxsning pul mablag`larini banklarga va boshqa kredit tashkilotlariga qo`yishga haqlilar. Vasiylikdagi shaxsning banklarga va boshqa kredit tashkilotlariga qo`yilgan pul mablag`larini vasiy tomonidan sarflash faqatgina vasiylikdagi shaxsning ta’minoti uchun vasiylik va homiylik organining yozma ruxsatiga ko`ra amalga oshiriladi. Sog`lig`ining holatiga ko`ra homiylik belgilanishiga muhtoj bo`lgan shaxslarning homiylari o`z homiyligidagi shaxsning roziligi bilan homiylikdagi shaxsning ta’minotiga va maishiy ehtiyojlarini qanoatlantirishga qaratilgan maishiy yoki boshqa bitimlar tuzadi, shuningdek, qonun hujjatlarida belgilangan tartibda homiylikdagi shaxsning mol-mulkini boshqarishni amalga oshiradi.

Mulkni tasarruf etish borasidagi shartnomalarni tuzishda vasiy va homiylarga nisbatan muayyan cheklovlar belgilangan. Jumladan, vasiylikdagi yoki homiylikdagi shaxs nomidan hadya shartnomasi tuzishga yo`l qo`yilmaydi. Vasiylikdagi yoki homiylikdagi shaxslarning mulkiy huquqlariga daxl qiladigan harakatlarni vasiy yoki homiy amalga oshirganida, vasiylik va homiylik organlarining ruxsatlari talab qilinadi. Jumladan, vasiylar vasiylik va homiylik organlarining ruxsati bilan vasiylikdagi shaxs nomidan notarial tartibda tasdiqlanishi lozim bo`lgan bitimlar tuzishga, mol-mulkni taqsimlashga, vasiylikdagi shaxsning mol-mulkini bir yildan ortiq bo`lmagan muddatga garovga yoki ijaraga berishga, vasiylikdagi shaxsning turar joyini ayirboshlashga, vasiylikdagi shaxs nomidan meros va (yoki) hadya olishdan voz kechishga haqli hisoblanadilar. Agar vasiyning yoki homiyning harakatlari vasiylikdagi yoki homiylikdagi shaxsga qarashli mol-mulkning qiymati pasayishiga olib kelishi mumkin bo`lsa, vasiylik va homiylik organining ruxsati talab etiladi. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2014-yil 22-sentabrdagi 269-son qaroriga 2-ilova bilan “Vasiylik yoki homiylik belgilanishiga muhtoj bo`lgan shaxslarni, ularning joylashtirilganligi hamda mol-mulkini hisobga olish davlat reestri to`g`risida” Nizom qabul qilingan 1 . Unga ko`ra, davlat reestri vasiylik va homiylik organlaridan tushgan ma’lumotlar asosida elektron hujjat ko`rinishida mahalliy davlat hokimiyati organlari tomonidan shakllantiriladi va yuritiladi. Davlat reestrini shakllantirish uchun vasiylik va homiylik organlari tomonidan har oy yakuni bo`yicha navbatdagi oyning o`ninchi sanasiga qadar vasiylik yoki homiylik belgilanishiga muhtoj bo`lgan shaxslar haqidagi ma’lumotlar mahalliy davlat hokimiyati organlariga taqdim etiladi. Bolani farzandlikka olish, oilaga tarbiyaga olish (patronat), vasiy yoki homiy bo`lish istagini bildirgan shaxslar (keyingi o`rinlarda vasiy yoki homiy bo`lish istagini bildirgan shaxslar deb ataladi) o`zi haqidagi ma’lumotlarni vasiylik va homiylik organiga taqdim etadilar.

Bolalarni oilaga tarbiyaga olish (patronat) tushunchasi va uning tartibga solinishi Bugungi kunda O`zbekistonda mavjud 31 milliondan ortiq aholi 6 milliondan ortiq oilada istiqomat qilmoqda 2 . Albatta, mamlakatimizda oilalarning tinch totuvlikda yashashlari, ayniqsa, yosh oilalarni moddiy va ma’naviy jihatdan qo`llab-quvvatlashga alohida e’tibor qaratib kelinmoqda. Buning uchun zarur huquqiy asoslar yaratilib, yanada mustahkamlanib borilmoqda. Voyaga yetmagan bolalar haqida qayg`urish, ularni komil inson sifatida tarbiyalash, avvalo, ularning ota-onalari zimmasidagi vazifa bo`lib hisoblanadi. Ularning bolalar hayotida tutgan o`rni yuksak bo`lib, har tomonlama barkamol bo`lib tarbiyalanishlarida ijobiy ta’sir ko`rsatadi. Biroq shunday bo`lsa-da, ayrim holatlarda voyaga yetmagan bolalarni oilada tarbiyalanishlarini, ota-onaning qaramog`ida kamolga yetishlarining imkoni bo`lmaydi. Bunday holatda bolalarni tarbiyalash va ularga g`amxo`rlik qilish masalalari bevosita davlat organlarining nazorati va ko`magida amalga oshiriladi. Bunda oila huquqida mavjud bo`lgan ota- ona qaramog`idan mahrum bo`lgan bolalarni oilaga tarbiyaga berish (patronat) instituti muhim o`rin egallaydi. Bolalarni oilaga tarbiyaga olish (patronat) ixtiyoriy bo`lib, u vasiylik va homiylik organlari bilan bolani olish istagini bildirgan shaxslar o`rtasida tuzilgan maxsus shartnoma asosida amalga oshiriladi. Bolalarni oilaga tarbiyaga olish ixtiyoriy bo`lib, u vasiylik va homiylik organlari bilan bolani olish istagini bildirgan shaxslar o`rtasida tuziladigan maxsus shartnoma (kelishuv) asosida amalga oshiriladi. Oila kodeksining 195-moddasiga ko`ra, ushbu shartnomada bolalarni ta’minlash, tarbiyalash va ularga ta’lim berish, tarbiyaga olgan tutingan ota-onaning huquq va majburiyatlari, vasiylik va homiylik organlarining bolalarni tarbiyaga olgan oilaga nisbatan majburiyatlari, shartnomani bekor qilish asoslari va oqibatlari ko`rsatilishi kerak. Kelishuv tuzilishidan oldin bolani tarbiyaga olayotgan shaxsning turmush shart-sharoitlari va oila a’zolarining sog`lig`i tekshiriladi. Bolalarni oilaga tarbiyaga berishda vasiylik va homiylik organlari ularga bir yo`la kiyim-bosh va

poyabzal beradi, bolani oilaga tarbiyaga olgan shaxsga esa oilaga tarbiyaga olingan bolaning ta’minoti uchun qonun hujjatlarida belgilangan miqdorda har oyda nafaqa to`lab turadi. Bolaning kelajak hayoti istiqbollari uchun patronat oila bolaning biologik oilasi bilan aloqa qilishi mumkin. Bolaning oilada yashash va tarbiyalanish huquqlarini ta’minlashda mazkur shaklning joriy etilishi keng ko`lamli bo`lganligi uchun istiqbolli bo`lib bormoqda, bu shakl mehribonlik uylari tarbiyalanuvchilarini mustaqil hayotga tayyorlash bosqichida yetishmayotgan oila hayotidagi tajribasini to`ldirish maqsadida qo`llanilishi mumkin. Oilada yashovchi, davlat himoyasiga muhtoj bo`lgan bolaga nisbatan ijtimoiy patronat o`rnatilishi mumkin. Patronat to`g`risidagi shartnoma vakolatli organ bilan patronat tarbiyachi o`rtasida tuzilgan bo`lib, bolaning qonuniy manfaatlarini himoya qilishda ularning huquq va manfaatlari chegaralangan bo`ladi. Bolaga nisbatan patronat u voyaga yetgunga qadar o` rnatilishi mumkin, ya’ni 18 yoshgacha. Patronat bir kundan olti oygacha (qisqa muddatli) va olti oy va undan uzoq muddatga (uzoq muddatli) belgilanishi mumkin. Bola uzoq muddatli patronatga uni farzandlikka olish imkoniyatlari mavjyd b o` lmagan hollarda joylashtiriladi. Bundan kelib chiqadiki, viloyatlarda patronat shaklidagi bolalarni joylashtirishning usulining kiritilishi, mehribonlik uylari kabi muassasalarga y o` naltirilgan bolalarning sonini qisqartirishga olib keladi, bunda istalgan bolani istalgan muddatga oilaga joylashtirsa bo`ladi. Ayrim davlatlarda oilaga tarbiyaga olish (patronat)lik faoliyatini amalga oshirish yuzasidan vasiylik sudi o`rnatiladi. U oilaga tarbiyaga olgan shaxslar faoliyatini nazorat qiladi va xohlagan tutingan ota-onadan bola haqidagi hujjatlarni talab qila oladi 1 . Shunga o`xshash normalar Chexiya, Slovakiya, Bolgariyada ham belgilangan. Fransiya Fuqarolik kodeksida mulkiy munosabatlarda tutingan ota-ona haqida shunday deyiladi: “Qonuniy boshqaruvchi yaxshi xo`jayindek mulkni boshqarishi va umumiy huquq bo`yicha harakatlari uchun javobgardir”. Fransiyada oilaga tarbiyaga olish (patronat) ancha qiyin hisoblanadi: oilaga tarbiyaga olingan (patronat)dagi shaxs ishlari boshqarilishi uchun tutingan ota-onaga, uning

“o`rinbosari”ga (ota-onalik faoliyatini nazorat qiladi), shuningdek, oila Kengashi (qarindoshlardan iborat bo`ladi, sudya tasdiqlaydi), ayrim hollarda esa sudga topshirilishi mumkin. Yuqoridagilarga asosan aytish mumkinki, ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan bolalalarning huquqlari davlat, jamiyat tomonidan muhofaza qilinib, ularga nisbatan tarbiya berish shakli belgilanar ekan, bunda oilaga tarbiyaga olish (patronat)ga faqat voyaga yetmagan bolalarga nisbatan va ularning manfaatlarini ko`zlab yo`l qo`yiladi. Oilaga tarbiyaga olish bilan bog`liq huquqiy munosabat shunchaki oddiy, axloqiy, maishiy jarayon bo`lmay, bolalarni oilaga tarbiyaga olish alohida yondashuvni talab qiladi. Bunda oilaga tarbiyaga berish (patronat) faqat voyaga yetmagan bolalarga nisbatan hamda ota-onalar vaqtincha ota-onalik huquqlarini amalga oshirolmay qolganlarida ularning manfaatlarini ko`zlab amalga oshiriladi. Shuningdek, oilaga bolani tarbiyaga olish vasiylik va homiylik organlari bilan bolani olish istagini bildirgan shaxslar o`rtasida tuzilgan maxsus shartnoma asosida amalga oshiriladi. Bolalarni oilaga tarbiyaga olish tartibi Oila kodeksining 195-moddasiga binoan, bolalarni oilaga tarbiyaga olish to`g`risidagi kelishuv vasiylik va homiylik organlari bilan tutingan ota-ona o`rtasida tuziladi. Bolalarni oilaga tarbiyaga olish to`g`risidagi kelishuvda bolalarni ta’minlash, tarbiyalash va ularga ta’lim berish, tarbiyaga olgan tutingan ota-onaning huquq va majburiyatlari, vasiylik va homiylik organlarining bolalarni tarbiyaga olgan oilaga nisbatan majburiyatlari, shuningdek, bunday kelishuvni bekor qilish asoslari va oqibatlari ko`rsatiladi. Bolalarni oilaga tarbiyaga olayotgan tutingan ota-onalar albatta voyaga yetgan va muomalaga layoqatli bo`lishlari kerak. Farzandlikka oluvchilarning shaxsiyatidan nima talab etilsa, tutingan ota-onalar shaxsiyatidan ham shularni talab etiladi. Ota-onalik huquqidan mahrum etilganlar yoki ota-onalik huquqlari

cheklanganlar, vasiylik va homiylik majburiyatidan ozod etilganlar, ilgari farzandlikka olib ayblari farzandlikka olishdan chetlatilganlar, sog`liqlari tufayli bolalarga tarbiya beraolmaydiganlar; tutingan ota-ona bo`la olmaydilar. Tutingan ota-onalar bilan vasiylik va homiylik organlari shartnoma tuzish vaqtida ularning ma’naviy qiyofalari, moddiy-maishiy sharoitlari, yoshi va boshqa sharoitlarini hisobga oladi. Bolalar, yoshlaridan qat’i nazar, shartnoma tuzish vaqtida ishtirok etmaydilar. Tutingan oilalarga ota-onalik homiyligidan mahrum bo`lgan bolalar qabul qilinadi. Agar aka-ukalar, opa-singillar bir oilada tarbiyalangan bo`lsalar, ularni ajratish maqsadga muvofiq emas. Ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan voyaga yetmagan bolalar, shu jumladan, tarbiya va davolash muassasalarida, shuningdek, aholini ijtimoiy himoyalash muassasalaridagi bolalar oilaga tarbiyaga beriladi. Farzandlikka olgan oiladagi bolalarning umumiy soni, o`z bolalari va farzandlikka olingan bolalar bilan birgalikda, qoidaga ko`ra, 8 nafardan oshmasligi kerak. Bolani (bolalarni) farzandlikka olishni xohlovchi shaxslar o`z yashash joyidagi vasiylik va homiylik organiga tutingan ota-onalar sifatida hisobga qo`yish to`g`risidagi iltimos bildirilgan arizani beradilar. Bunda ularning nikohdan o`tgan yoki o`tmaganligidan qat’i nazar ariza berilishi mumkin. Bolalarni oilaga tarbiyaga olish ixtiyoriy bo`lib, u vasiylik va homiylik organlari bilan bolani olish istagini bildirgan shaxslar o`rtasida tuzilgan maxsus shartnoma asosida amalga oshiriladi. Oila kodeksi (198-modda)da voyaga yetgan har ikki jinsdagi shaxslar tutingan ota-ona bo`lishlari mumkinligi nazarda tutiladi, biroq tutingan ota-ona bo`lishi mumkin bo`lgan shaxslarning shaxsiy xususiyatlari haqida norma belgilanmagan. O`zbekiston Respublikasining “Ta’lim to`g`risida” gi 1997-yil 29-avgustda qabul qilingan Qonunida yuksak axloqiy fazilatlarga ega bo`lgan shaxslar pedagogik faoliyat bilan shug`ullanish huquqiga egaligi haqida norma mavjud. Bolani oilaga tarbiyaga olish (patronat)da ham bolani tarbiyalash asosiy vazifa sifatida ko`riladi. Qonunda belgilangan tartibda tegishlicha tutingan ota-ona bo`lishi mumkin bo`lgan shaxslar hisobga olinadi hamda vasiylik va homiylik organlari bilan

kelishgan holda, ota-onalar qarovisiz qolgan, shu jumladan, tarbiyalash va davolash muassasalaridagi, shuningdek, aholini ijtimoiy muhofaza qilish muassasalaridagi voyaga yetmagan bolalarning dastlabki tanlab olinishi amalga oshiriladi. Tutingan ota-onalarni tanlash vasiylik va homiylik organlari tomonidan amalga oshiriladi. Bolalarni oilaga tarbiyaga berish ularning xohishini hisobga olgan holda amalga oshiriladi. O`n yoshga to`lgan bolalarni faqat ularning roziligi bilan oilaga tarbiyaga berish mumkin. Bunda o`zaro qarindosh bo`lgan bolalar, qoidaga ko`ra, bitta oilaga beriladi, tibbiy ko`rsatkichlar bo`yicha yoki boshqa sabablarga ko`ra ular birga tarbiyalanishi mumkin bo`lmagan hollar bundan mustasno. Bolalarni tarbiyaga olgan shaxslar o`z huquqlaridan g`arazgo`ylik yoki boshqa niyatlarda, tarbiyasidagi bolalarga zarar keltirgan holda foydalansalar, shuningdek, ularni nazoratsiz hamda zarur moddiy yordamsiz qoldirsalar, vasiylik va homiylik organlari bolalarni tarbiyaga olgan shaxslarni qonunda belgilangan tartibda javobgarlikka tortish masalasini qo`zg`atishga haqli bo`ladilar. Oila kodeksining 195-modda 3-qismida kelishuv tuzilishidan oldin bolani tarbiyaga olayotgan shaxsning turmush shart-sharoitlari va oila a’zolarining sog`lig`i tekshirilishi nazarda tutiladi. Bolalarni oilaga tarbiyaga berish vakolatli davlat organlarining bu boradagi vazifalarni amalga oshirishlari bilan chambarchas bog`liq. Zero, vakolatli davlat organlarining (vasiylik organlarining) asosiy vazifalaridan biri bo`lib voyaga yetmaganlarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini amalga oshirilishi hamda himoya qilinishini ta’minlash, bu boradagi davlat siyosatini izchil amalga oshirilishini ta’minlashdan iboratdir. Oilaga tarbiyaga olingan bolalar qonunda belgilangan tartibda barcha huquqiy yordam, moddiy ta’minot, kiyim-bosh va poyabzal bilan ta’minlanish va boshqa huquqlarni amalga oshirishga haqli. Ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan bolalarni oilalarga tarbiya berishda vasiylik va homiylik organi bolaning oilada yashashi va tarbiyalanishini bolaning manfaatlariga qanchalik mosligi nuqtayi nazaridan harakat qilishi va kelgusida kuzatuvni amalga oshirishi zarur.

Adabiyotlar: 1. Атаходжаев Ф.М. Развитие законодательства о браке Республики Узбекистан и проблемы его дальнейшего совершенствования: автореф. дисс. … доктора юрид. наук. - Т., 2000. - С. 52. 2. Джураева И.Б. Личные и имущественные права супругов по национальному законодательству и по международному частному праву: Автореф. дисс…канд. юрид. наук. - Т., 2006. -С. 24. 3. Имомов Н.Ф. Уй-жой ҳуқуқи. Дарслик. -Т.: ТДЮИ нашриёти, 2012. - Б.315. 4. Иномжонова Г.С. Ота-она ва болалар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш муаммолари. - Т.: Адолат, 2006. -Б.134. 5. Отахўжаев Ф.М. Никоҳ ва унинг ҳуқуқий тартибга солиниши. - Т.: Ўзбекистон, 1995. 6. Отахўжаев Ф.М. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва оила. -Т.: ТДЮИ, 2002. -Б.32. 7. Отахўжаев Ф.М. Эр-хотиннинг шахсий ҳуқуқлари ва мажбуриятлари //Соғлом авлод учун. 1998. 8. Отегенова Л.Ж. Брачный договор по семейному законодательству Республики Узбекистан: Автореф. дис.канд.юрид.наук. -Т.: 2012. -С. 26. 9. Раҳмонқулова Н. Ҳ. Халқаро хусусий ҳуқуқда никоҳ муносабатлари. -Т.: “ ART FLEX ” нашриёти, 2011. -Б. 182. 10. Семейное право. Учебник. Гонглаго Б.М., Крашенинников П.В., Михеева Л.Ю., Рузакова О.А. //Под ред. П.В.Крашенинникова.- М.: Статут, 2008. 10. Семейное право. Учебник. -3-е изд., перераб. и доп. - М.: Юрист, 2008. 11. Топилдиев Б.Р. Оила ҳуқуқи. Ўқув-услубий қўлланма. - Т.: ТДЮИ, 2009.

O'xshashlar

Farzandlikka olish, vasiylik va homiylik

Vasiylik va homiylikni o`rnatish tartibi

Ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan bolalarni aniqlash va joylashtirish

Oila huquqi tushunchasi, tamoyillari va manbalari

Mustaqil O'zbekiston Respublikasi oila to'g'risidagi qonunlarining rivojlanishi