Jinoyatchilik profilaktikasi - Huquqshunoslik - Referatlar

Jinoyatchilik profilaktikasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

87.5 KB

Ko'chirib olish

Jinoyatchilik profilaktikasi Reja: 1. «Jinoyatlar profilaktikasi» tushunchasi, uning vazifalari, prinsiplari, subyektlari 2. Jinoyatlar profilaktikasining turlari

«Jinoyatlar profilaktikasi» tushunchasi, uning vazifalari, prinsiplari, subyektlari Tibbiyotda kasallikka qarshi kurashgandan ko‘ra, uning oldini olish asosiy vazifa etib belgilanganidek, kriminologiyada ham jinoyat uchun jazo bergandan ko‘ra, uning oldini olishning ma’qulligi umume’tirof etilgan. Shunga ko‘ra, jinoyatlarning profilaktikasi – unga qarshi kurash sohasida eng muhim, samarali va insonparvar yo‘nalishlardan biridir. Jinoyatlar profilaktikasiga ta’rif berishda O‘zbekiston Respublikasining «Huquqbuzarliklar profilaktikasi to‘g‘risida»gi 2014-yil 14-may qonunining 3- moddasi (asosiy tushunchalar)da keltirilgan «huquqbuzarliklar profilaktikasi» tushunchasining ta’rifiga asoslanish mumkin. Unga ko‘ra, huquqbuzarliklar profilaktikasi deganda, huquq-tartibotni saqlash hamda mustahkamlash, huquqbuzarliklarni aniqlash, ularga barham berish, shuningdek, huquqbuzarliklarning sodir etilishi sabablarini va ularga imkon berayotgan shartsharoitlarni aniqlash, bartaraf etish maqsadida qo‘llaniladigan huquqbuzarliklar umumiy, maxsus, yakka tartibdagi va viktimologik profilaktikasining huquqiy, ijtimoiy, tashkiliy va boshqa chora-tadbirlari tizimi tushuniladi. Fikrimizcha, ushbu ta’rifda huquqbuzarliklar profilaktikasi chora-tadbirlari qo‘llanilishining maqsadi to‘liq aks etmagan, ya’ni unda quyidagilar ko‘rsatilgan: 1) huquq-tartibotni saqlash hamda mustahkamlash; 2) huquqbuzarliklarni aniqlash va ularga barham berish; 3) huquqbuzarliklarning sodir etilishi sabablarini va ularga imkon berayotgan shart-sharoitlarni aniqlash va bartaraf etish. Bizningcha, huquqbuzarliklar profilaktikasi chora-tadbirlari qo‘llanilishining maqsadini quyidagilar bilan to‘ldirish mumkin: 4) fuqarolarning huquqiy ongi va madaniyatini yuksaltirish, ularda qonunga itoatkorlik xulq-atvorini shakllantirish va huquqbuzarlik uchun javobgarlikning muqarrarligi hissini uyg‘otish;

5) fuqarolarni huquqbuzarliklarning ijtimoiy xavfi haqida ogoh etish, ularni huquqbuzarliklardan himoyalanishning usullari va vositalari to‘g‘risida xabardor qilish, shuningdek ularning huquqbuzarliklarning qurboniga aylanishi xavfini kamaytirish; 6) huquqbuzarliklar sodir etilishining oldini olish; 7) huquqbuzarlik sodir etishga moyil bo‘lgan shaxslarga, huquqbuzarlik sodir etgan shaxslarga, huquqbuzarlik sodir etganligi uchun ilgari sudlangan shaxslarga nisbatan ularning tuzalishi va takroran huquqbuzarlik sodir etishining oldini olishga qaratilgan profilaktika ishlarini yuritish; 8) huquqbuzarlik qurbonlarini, huquqbuzarlik sodir etishga moyil bo‘lgan shaxslarni, huquqbuzarlik sodir etgan shaxslarni, huquqbuzarlik sodir etganligi uchun ilgari sudlangan shaxslarni ijtimoiy reabilitatsiya qilish va ijtimoiy moslashtirish. O‘ylashimizcha, huquqbuzarliklar profilaktikasi chora-tadbirlari qo‘llanilishining tahlilidan kelib chiqib, ushbu ro‘yxatni yana davom ettirish mumkin. Shu bois, huquqbuzarliklar, xususan jinoyatlar profilaktikasi tushunchasiga ta’rif berishda uni amalga oshirilishini muayyan maqsadlar bilan chegaralab qo‘yish maqsadga muvofiq emas. Shuningdek, tahlil qilinayotgan ta’rifda huquqbuzarliklar profilaktikasi chora- tadbirlarining tizimi o‘z ichiga huquqiy, ijtimoiy, tashkiliy va boshqa chora- tadbirlarni qamrab olishi ta’kidlangan. Ushbu fikrni batafsilroq bayon etish zaruratidan kelib chiqib, shuni ta’kidlash joizki, o‘tkazilgan tahlillar huquqbuzarliklar profilaktikasi choratadbirlarining tizimiga quyidagilarni kiritish mumkinligidan dalolat beradi: – huquqiy chora-tadbirlar; – tarbiyaviy-profilaktik chora-tadbirlar; – ijtimoiy-iqtisodiy chora-tadbirlar; – ma’naviy-axloqiy chora-tadbirlar; – tibbiy chora-tadbirlar; – psixologik chora-tadbirlar;

– tashkiliy chora-tadbirlar; – boshqa chora-tadbirlar. Yuqoridagi fikr-mulohazalarni inobatga olgan holda, tahlil qilinayotgan tushunchaga quyidagicha ta’rif berish mumkin: jinoyatlarning profilaktikasi deganda, jinoyatlar umumiy, maxsus, yakka tartibdagi va viktimologik profilaktikasining huquqiy, tarbiyaviy-profilaktik, ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviyaxloqiy, tibbiy, psixologik, tashkiliy va boshqa chora-tadbirlarining tizimi tushuniladi. Qonuniylik, insonparvarlik, tizimlilik, ishontirish usulining ustuvorligi, ta’sir ko‘rsatish chora-tadbirlarini farqlash va yakka tartibdagi yondashish – jinoyatlar profilaktikasining asosiy prinsiplari hisoblanadi. Chunki, O‘zbekiston Respublikasining «Huquqbuzarliklar profilaktikasi to‘g‘risida»gi 2014-yil 14-may qonunining 5-moddasida ushbu prinsiplar huquqbuzarliklar profilaktikasining asosiy prinsiplari hisoblanishi ta’kidlangan. Tahlillar asosida shunday xulosaga kelish mumkinki, jinoyatlar profilaktikasining subyektlari deganda, o‘z vakolatlari doirasida profilaktik chora- tadbirlarni amalga oshiradigan organ, muassasa, tashkilotlar hamda ota-ona (ota- ona o‘rnini bosuvchi shaxs)lar va fuqarolar tushuniladi. Bunda profilaktik chora- tadbirlar – umumiy, maxsus, yakka tartibdagi va viktimologik profilaktika doirasida amalga oshiriladigan harakatlar yig‘indisini anglatadi. Fikrimizcha, milliy qonunchilik normalarini tahliliga asoslanib, huquqiy mavqei va vakolatlaridan kelib chiqib, jinoyatlar profilaktikasining subyektlarini quyidagicha tasniflash mumkin: 1) jinoyatlar profilaktikasi subyektlarining faoliyati ustidan umumiy rahbarlikni amalga oshiruvchi subyektlar (O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, mahalliy davlat hokimiyati organlari); 2) jinoyatlar profilaktikasini bevosita amalga oshiruvchi subyektlar (ichki ishlar organlari, prokuratura organlari, Milliy xavfsizlik xizmati organlari, adliya organlari, davlat bojxona xizmati organlari, davlat soliq xizmati organlari, mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish organlari, ta’limni davlat tomonidan boshqarish

organlari va ta’lim muassasalari, davlat sog‘liqni saqlash tizimini boshqarish organlari va sog‘liqni saqlash muassasalari, O‘zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi organlari, O‘zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi, O‘zbekiston Respublikasining diplomatik vakolatxonalari va konsullik muassasalari, voyaga yetmaganlar ishlari bo‘yicha komissiyalar, vasiylik va homiylik organlari). 3) jinoyatlar profilaktikasida ishtirok etuvchi subyektlar (fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari, nodavlat notijorat tashkilotlari, ommaviy axborot vositalari, voyaga yetmaganlarga ijtimoiy-huquqiy yordam ko‘rsatish markazlari, madaniyat va sport muassasalari, turizm sohasidagi tashkilotlar, boshqa organ va muassasalar, ota-ona (ota-ona o‘rnini bosuvchi shaxs)lar, fuqarolar); 4) jinoyatlar profilaktikasi subyektlarining faoliyatini muvofiqlashtiruvchi subyektlar (odam savdosiga qarshi kurashish bo‘yicha Respublika Idoralararo komissiyasi, odam savdosiga qarshi kurashish bo‘yicha hududiy idoralararo komissiyalar, prokuratura organlari huzuridagi huquqbuzarliklar profilaktikasi bo‘yicha muvofiqlashtiruvchi kengashlar). Jinoyatlar profilaktikasining turlari Milliy qonunchilik normalarining tahliliga tayanib aytish mumkinki, jinoyatlar profilaktikasi quyidagi turlardan iborat: jinoyatlarning 1) umumiy profilaktikasi; 2) maxsus profilaktikasi; 3) yakka tartibdagi profilaktikasi; 4) viktimologik profilaktikasi. Jinoyatlarning umumiy profilaktikasi deganda, jinoyatlar profilaktikasi subyektlarining jinoyatlarning oldini olish, ularning sodir etilishi sabablarini va ularga imkon berayotgan shart-sharoitlarni aniqlash, bartaraf etish bo‘yicha faoliyati tushuniladi.

Jinoyatlar umumiy profilaktikasi chora-tadbirlarining tizimiga quyidagilarni kiritish mumkin: – jinoyatlarning profilaktikasiga doir dastur va rejalarni ishlab chiqish hamda amalga oshirish. Jinoyatlar profilaktikasining subyektlari o‘z faoliyatini bashorat qilish va rejalashtirish, jinoyatlarning umumiy holatini kamaytirish maqsadida respublika va hududiy miqyosda jinoyatlarning profilaktikasiga doir dastur va rejalarni ishlab chiqadi hamda amalga oshiradi; – jinoyatlarning profilaktikasi bo‘yicha aholi o‘rtasidagi huquqiy targ‘ibot; – jinoyatlarning sodir etilishi sabablarini va ularga imkon berayotgan shart- sharoitlarni aniqlash hamda ularni bartaraf etish; – jinoyatlarning sodir etilishi sabablarini va ularga imkon berayotgan shart- sharoitlarni bartaraf etish to‘g‘risida taqdimnomalar kiritish. Jinoyatlar profilaktikasining subyektlari jinoyatlarning sabablarini va ularning sodir etilishiga imkoniyat yaratib berayotgan shart-sharoitlarni aniqlab, o‘z vakolatlari doirasida tegishli davlat organ (tashkilot)lari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari, nodavlat notijorat tashkilotlar yoki mansabdor shaxslarga ularni bartaraf etish to‘g‘risida taqdimnoma kiritadilar. Taqdimnoma kechiktirmasdan ko‘rib chiqiladi va undagi talablarni bajarish bo‘yicha zarur chora-tadbirlar amalga oshiriladi; – qonun hujjatlarida o‘rnatilgan hollarda va tartibda jinoyatchilikka qarshi kurash borasidagi normativ-huquqiy hujjatlarning loyihalarini huquqiy ekspertizadan o‘tkazish; – jinoyatlar profilaktikasi subyektlarining faoliyati to‘g‘risida jamoatchilik fikrini so‘rashni tashkil qilish, o‘tkazish va ularning natijalarini ommaviy axborot vositalarida yoritish; – jinoyatlarning kriminologik tavsifi va profilaktikasi bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar o‘tkazilishini tashkil etish; – jinoyatlarning profilaktikasida aholining faol ishtirok etishini rag‘batlantirishga qaratilgan chora-tadbirlarni tashkil etish va o‘tkazish;

– jinoyatlarning profilaktikasi bo‘yicha xorijiy mamlakatlarning ilg‘or tajribalarini o‘rganish, umumlashtirish va huquqni qo‘llash amaliyotiga tatbiq etish va boshqalar. Jinoyatlar profilaktikasi bo‘yicha aholi o‘rtasidagi huquqiy targ‘ibot jinoyatlar profilaktikasi subyektlarining fuqarolarning huquqiy ongi va madaniyatini yuksaltirish, ularda qonunga itoatkorlik xulq-atvorini shakllantirish va jinoyat uchun javobgarlikning muqarrarligi hissini uyg‘otish, shuningdek ularni jinoyatning ijtimoiy xavfi haqida ogoh etish, jinoyat qurboniga aylanishi xavfini kamaytirish, jinoyatdan himoyalanishning usullari va vositalari to‘g‘risida xabardor qilish bo‘yicha targ‘ibot-tashviqot ishlarini olib borishga qaratilgan tizimli faoliyatidir. Jinoyatlarning profilaktikasi bo‘yicha aholi o‘rtasidagi huquqiy targ‘ibot quyidagi shakllarda amalga oshirilishi mumkin: 1) og‘zaki – jinoyatlar profilaktikasi masalalari bo‘yicha mutaxassislar ishtirokida konferensiya, davra suhbati, seminar, trening va boshqa uchrashuvlarni o‘tkazish, ma’ruzalar o‘qish, ommaviy axborot vositalarida chiqishlar qilish; 2) yozma – jinoyatlar profilaktikasi bo‘yicha maqola, qo‘llanma, sharh, monografiya, uslubiy tavsiyalar hamda o‘quv va ilmiy ishlarning boshqa turlarini tayyorlash, nashr ettirish va aholi o‘rtasida keng tarqatish; 3) elektron – jinoyatlar profilaktikasiga doir elektron nashrlar va ma’lumotlarni jamoat joylarida, ommaviy axborot vositalarida, telekommunikatsiya tarmoqlarida, shu jumladan Internet jahon axborot tarmog‘ida va jinoyatlar profilaktikasi subyektlarining rasmiy saytlarida keng tarqatish, shuningdek uyali telefon kampaniyalari orqali abonentlarga SMSlar yuborish yo‘li bilan ularga ushbu jinoyatlarning ijtimoiy xavfli oqibatlarini tushuntirish; 4) ko‘rgazmali – aholi gavjum joylar (aeroportlar, temir yo‘l vokzallari, chegara maskanlari va boshq.)da jinoyatlar profilaktikasini aks ettiruvchi mazmundagi plakat, banner, panno va e’lonlarni osish, video roliklarni namoyish qilish, ogohlikka chaqiruvchi ovozli matnlarni eshittirish.

Jinoyatlar maxsus profilaktikasi deganda , jinoyatlar profilaktikasini bevosita amalga oshiruvchi subyektlarning mavsumiy yoki kriminogen vaziyatdan kelib chiqib, jinoyatlar profilaktikasiga, jinoyatlarning sodir etilishi sabablari va ularga imkon berayotgan shart-sharoitlarni bartaraf etishga, jinoyat sodir etishga moyil bo‘lgan shaxslarni va jinoyat sodir etgan shaxslarni aniqlash va ularga profilaktik ta’sir ko‘rsatishga qaratilgan maxsus kompleks chora-tadbirlarni ishlab chiqish hamda amalga oshirishga doir faoliyati tushuniladi. Shu o‘rinda quyidagi fikrlar jinoyatlar maxsus profilaktikasining tushunchasini va uni amalga oshirish asoslarini to‘g‘ri va batafsil tushunishda muhim ahamiyat kasb etadi: – jinoyatlar maxsus profilaktikasi jinoyatlar profilaktikasini amalga oshiruvchi barcha subyektlar tomonidan emas, balki faqat jinoyatlar profilaktikasini bevosita amalga oshiruvchi subyektlar tomonidan amalga oshiriladi; – jinoyatlar maxsus profilaktikasining maxsus kompleks chora-tadbirlari o‘z ichiga tarbiyaviy-profilaktik, ijtimoiy-iqtisodiy, huquqiy, ma’naviyaxloqiy va boshqa maxsus chora-tadbirlarni qamrab oladi; – jinoyatlar maxsus profilaktikasining maxsus kompleks chora-tadbirlari respublika, hududiy, tarmoq yoki obyekt miqyosida amalga oshirilishi mumkin; – jinoyatlar maxsus profilaktikasini amalga oshirish uchun jinoyatlarning yoki jinoyat sodir etishga moyil bo‘lgan shaxslarning yoki sodir etgan shaxslarning ko‘payishi, shuningdek jinoyatlar oqibatida shaxs, jamiyat va davlat manfaatlariga tajovuz qiluvchi xatarlar va tahdidlarning yuzaga kelishi asos bo‘ladi. Ilgari sudlangan shaxslar o‘rtasida jinoyatlarning maxsus profilaktikasi chora-tadbirlari quyidagilardan iborat: – jazoni ijro etish muassasalaridan ozod qilingan va ozodlikdan mahrum qilish bilan bog‘liq bo‘lmagan jazoga hukm qilingan shaxslar o‘rtasida jinoyatlarning sodir etilishi sabablarini hamda shart-sharoitlarini aniqlash, bartaraf etish;

– jazoni ijro etish muassasalaridan ozod qilingan va ozodlikdan mahrum qilish bilan bog‘liq bo‘lmagan jazoga hukm qilingan shaxslar o‘rtasida jinoyatlar profilaktikasi bo‘yicha maxsus tadbirlarni ishlab chiqish hamda amalga oshirish; – ozodlikdan mahrum qilish tarzidagi jazoni o‘tayotgan shaxslarni ijtimoiy reabilitatsiya qilishga va ijtimoiy moslashtirishga tayyorlash bo‘yicha maxsus tadbirlarni amalga oshirish; – jazoni ijro etish muassasalaridan ozod qilingan shaxslarni ijtimoiy reabilitatsiya qilish va ijtimoiy moslashtirish bo‘yicha chora-tadbirlarni tashkil etish hamda amalga oshirish; – jazoni ijro etish muassasalaridan ozod qilingan shaxslarni ishga joylashtirish uchun ish o‘rinlarini tashkil etayotgan tashkilotlarni rag‘batlantirish chora- tadbirlarini ishlab chiqish va amalga oshirish; – qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa chora-tadbirlar. Spirtli ichimliklarni yoki giyohvandlik vositalarini, psixotrop moddalar va aql-iroda faoliyatiga ta’sir etuvchi boshqa moddalarni iste’mol qiluvchi shaxslar o‘rtasida jinoyatlarning maxsus profilaktikasi chora-tadbirlari quyidagilardan iborat: – giyohvandlik vositalari, psixotrop moddalar va prekursorlarning qonunga xilof ravishda muomalada bo‘lishining, ular iste’mol qilinishining, shuningdek, alkogol va tamaki mahsulotlari qonunga xilof ravishda ishlab chiqarilishi hamda realizatsiya qilinishining oldini olish bo‘yicha profilaktika tadbirlarini ishlab chiqish va amalga oshirish; – mastlik holatida, giyohvandlik vositalari, psixotrop moddalar va aqliroda faoliyatiga ta’sir etuvchi boshqa moddalar ta’siri ostida sodir etiladigan jinoyatlarning sabablari va shart-sharoitlarining oldini olish, ularni aniqlash hamda bartaraf etish bo‘yicha profilaktika tadbirlarini o‘tkazish; – giyohvandlik vositalarini, psixotrop moddalarni va aql-iroda faoliyatiga ta’sir etuvchi boshqa moddalarni saqlash, tashish, realizatsiya qilish va ulardan foydalanish qoidalariga rioya etilishi ustidan nazoratni amalga oshirish;

– qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa chora-tadbirlar.

Voyaga yetmaganlar o‘rtasida nazoratsizlik va huquqbuzarliklar profilaktikasi O‘zbekiston Respublikasining «Voyaga yetmaganlar o‘rtasida nazoratsizlik va jinoyatlarning profilaktikasi to‘g‘risida»gi qonuni va boshqa qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladi. Jinoyatlar yakka tartibdagi profilaktikasi deganda , jinoyatlar profilaktikasini bevosita amalga oshiruvchi subyektlarning jinoyat sodir etishga moyil bo‘lgan shaxslarni va jinoyat sodir etgan shaxslarni aniqlash, ularning hisobini yuritish va ularga tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish, ularni axloqan tuzatish, ularda ijtimoiy hayotga mos xulq-atvor va turmush tarzini shakllantirish, shuningdek jinoyat sodir etishga moyil bo‘lgan shaxslar, jinoyat sodir etgan shaxslar, jinoyat qurbonlarini ijtimoiy reabilitatsiya qilish va ijtimoiy moslashtirishga doir faoliyati tushuniladi. Ta’kidlash joizki, yakka tartibdagi profilaktik chora-tadbirlarni belgilashda shaxsning, uning ijtimoiy muhitining o‘ziga xos xususiyatlari, ijtimoiy-maishiy sharoitlari, turmush tarzi, g‘ayriijtimoiy xulq-atvori, jinoyat sodir etishga moyilligi, shuningdek sodir etgan jinoyatining ijtimoiy xavflilik darajasini tavsiflovchi boshqa omillar hisobga olinadi. Shaxsning jinoyat sodir etishga moyilligi yoki sodir etganligi haqida dalolat beruvchi ishonchli ma’lumotlarning mavjudligi yakka tartibdagi profilaktikaning chora-tadbirlarini qo‘llash uchun asos bo‘ladi. O‘tkazilgan tahlillarga asoslanib aytish mumkinki, jinoyat sodir etishga moyil bo‘lgan shaxslar deganda, o‘zining turmush tarzi va xatti-harakatlari bilan jamiyatda qabul qilingan xulq-atvor normalari va qoidalarini buzayotgan yoki boshqa insonlarning erkinligi, sog‘lig‘i va ma’naviyatini xavf ostida qoldirayotgan yoxud boshqa sabab va sharoitlar bois jinoyat sodir etishga moyil xulq-atvorga ega bo‘lgan jismoniy shaxslar tushuniladi. Jinoyatlar yakka tartibdagi profilaktikasi chora-tadbirlarining tizimiga quyidagilarni kiritish mumkin: – profilaktika suhbati – jinoyatlar profilaktikasini bevosita amalga oshiruvchi subyektning mas’ul vakili tomonidan jinoyat sodir etishga moyil bo‘lgan shaxsni jamiyatda qabul qilingan xulq-atvor normalari va qoidalariga rioya etishga

ishontirishdan, unga jinoyat sodir etishga moyil xulqatvorining ijtimoiy va huquqiy oqibatlarini hamda jinoyat sodir etganlik uchun qonunda belgilangan javobgarlikni tushuntirishdan iborat bo‘ladi. Shuningdek profilaktika suhbati davomida jinoyat sodir etishga moyil shaxsning o‘ziga xos xususiyatlari, uning turmush tarzi va ijtimoiy-maishiy yashash sharoitlari, jinoyat sodir etishga moyil xulq-atvorining sabablari va shart-sharoitlari aniqlanadi; – rasmiy ogohlantirish – jinoyat sodir etishga moyil bo‘lgan shaxsga uning g‘ayriijtimoiy xulq-atvorini davom ettirishiga yo‘l qo‘yib bo‘lmasligi to‘g‘risida yozma ravishda tushuntirishdan, shuningdek uni jinoyat sodir etganlik uchun javobgarlikning muqarrarligi haqida ogohlantirishdan iborat bo‘ladi. Ilgari o‘tkazilgan profilaktika suhbati ijobiy natija bermagan va shaxs jinoyat sodir etishga moyilligini davom ettirgan hollarda, unga nisbatan rasmiy ogohlantirish qo‘llaniladi; – jinoyatlarning sodir etilishi sabablari va ularga imkon berayotgan shart- sharoitlar to‘g‘risida xabardor qilish. Jinoyatlar profilaktikasini bevosita amalga oshiruvchi subyektlar jinoyat sodir etishga moyil bo‘lgan shaxslar yoki jinoyat sodir etgan shaxslar haqida ularning ish (o‘qish) joyidagi ish beruvchi (ma’muriyat)ni, yashash joyidagi fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organini xabardor qiladi; – ijtimoiy reabilitatsiya qilish va ijtimoiy moslashtirish – jinoyat sodir etishga moyil bo‘lgan shaxslarga, jinoyat sodir etgan shaxslarga, jinoyat qurbonlariga huquqiy, ijtimoiy, psixologik, tibbiy, pedagogik va boshqa turdagi yordam ko‘rsatishga, ularga jamiyatda qabul qilingan xulq-atvor normalari va qoidalarini singdirishga, ularni normal turmush tarziga qaytarishga qaratilgan chora-tadbirlar majmui; – profilaktik hisobga olish – ichki ishlar organlari tomonidan amalga oshiriladigan profilaktika tadbirlari majmui. Shaxsni profilaktik hisobga olish u profilaktik hisobga qo‘yilgan paytdan e’tiboran bir yil mobaynida amalga oshiriladi. Shaxsning xulq-atvorini nazorat qilish va unga nisbatan yakka tartibdagi profilaktik chora-tadbirlar o‘z vaqtida qo‘llanilishini ta’minlash maqsadida shaxs

profilaktik hisobga qo‘yilgan kunda ichki ishlar organlari tomonidan profilaktika ishi ochiladi; – majburiy davolanishga yuborish. Surunkali ichkilik, giyohvandlik yoki zaharvandlikka chalingan shaxs tomonidan jamoat tartibi, boshqa shaxslarning huquqlari buzilgan yoxud u aholining xavfsizligi, sog‘lig‘i va jamiyat axloqiga tahdid solgan taqdirda ichki ishlar organlari uni majburiy davolanishga yuborish bo‘yicha chora-tadbirlarni ko‘radi. Shaxs majburiy davolashga jo‘natish uchun tibbiy ko‘rikdan o‘tishdan bosh tortgan hollarda, u ichki ishlar idoralarining ko‘magida o‘n kun muddat ichida narkologiya muassasasida majburiy tarzda tekshirilishi kerak. Bemor uzrsiz sabab bilan kelmasa, u ichki ishlar idoralari orqali majburiy tarzda olib kelinadi; – ma’muriy nazorat – ilgari sudlanganlar tomonidan takror jinoyatlar sodir etilishining oldini olish, ularda ijobiy ijtimoiy yo‘lga kirib olishini shakllantirish maqsadida nazorat ostidagilarga nisbatan ichki ishlar organlari tomonidan qo‘llaniladigan tarbiyaviy-profilaktik ta’sir ko‘rsatish choratadbirlari va qonun hujjatlarida nazarda tutilgan cheklovlar majmui. Ma’muriy nazorat ostiga olingan shaxslarga nisbatan quyidagi cheklashlar qo‘llanilishi mumkin: kunning ichki ishlar idoralari belgilab qo‘ygan vaqtida uy (kvartira)dan chiqib ketishini taqiqlash; tuman (shahar)ning muayyan joylarida bo‘lishini taqiqlash; ichki ishlar idoralarining ruxsatisiz tuman (shahar)dan tashqariga chiqib ketishni taqiqlash; ro‘yxatdan o‘tish uchun har oyda bir martadan to‘rt martagacha ichki ishlar idoralariga kelib uchrashish. Ma’muriy nazorat olti oydan bir yilgacha muddatga belgilanadi; – jinoyatlar yakka tartibdagi profilaktikasining qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa chora-tadbirlari (ilgari sudlangan shaxslarning fotosuratini olish, barmoqlari izlarini bostirib olish, ularni ijtimoiy-foydali mehnatga jalb etish yuzasidan zarur choralar ko‘rish va boshqalar).

Jinoyatlar viktimologik profilaktikasi deganda , jinoyatlar profilaktikasini bevosita amalga oshiruvchi subyektlarning jinoyatdan jabrlanish ehtimoli yuqori bo‘lgan shaxslarning jabrlanuvchiga aylanishi xavfini kamaytirishga qaratilgan profilaktika chora-tadbirlarini qo‘llashga doir faoliyati tushuniladi. Jinoyatlar viktimologik profilaktikasining chora-tadbirlariga quyidagilarni kiritish mumkin: – jinoyat qurbonlariga nisbatan ularning individual va ijtimoiy-psixologik xususiyatlarini hisobga olgan holda profilaktika tadbirlarini o‘tkazish; – aholiga, shu jumladan jinoyat qurbonlariga shaxslar o‘rtasidagi nizolarni hal etish usullarini o‘rgatish; – jinoyat qurbonlarini aniqlash va himoya qilish bo‘yicha chora-tadbirlarni ko‘rish; – jinoyat qurbonlariga yordam ko‘rsatuvchi ixtisoslashtirilgan muassasalarni tashkil etish; – jinoyat qurbonlarining jismoniy va psixologik xavfsizligini ta’minlashga qaratilgan maxsus kompleks chora-tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirish, ularni qonunda nazarda tutilgan o‘zini o‘zi mudofaa qilish usullari va vositalari to‘g‘risida xabardor qilish; – jinoyat sodir etishga moyil xulq-atvor nisbatan tez-tez kuzatiladigan yoki jinoyatlar tez-tez sodir bo‘lib turadigan joylar (hududlar)ni muntazam ravishda nazorat qilish; – hujum qilingan taqdirda zaruriy mudofaa va oxirgi zarurat haqidagi ma’lumotlarni keng tarqatish yo‘li bilan aholiga huquqiy tarbiya va ta’lim berish; – jinoyat sodir etishga moyil xulq-atvor, tayyorlanayotgan, sodir etilayotgan yoki sodir etilgan yoxud latent (yashirin) jinoyatlar to‘g‘risida axborot olish maqsadida jinoyatlar profilaktikasini bevosita amalga oshiruvchi subyektlar huzurida ishonch, tezkor aloqa telefonlarini, qutqaruv xizmatlarini tashkil etish; – profilaktika dasturlari va tadbirlari loyihalarining ommaviy muhokamalarini tashkil etish, ularni amalga oshirish jarayonida muammolar va kamchiliklarni

aniqlash hamda bartaraf etish maqsadida jahon Internet axborot tarmog‘ida veb- saytlar, bloglar, chatlar tashkil qilish; – jinoyatlar profilaktikasining zamonaviy usullari to‘g‘risida bosma yoki elektron publitsistik, yuridik, ilmiy-ommabop tusdagi adabiyotlarni tarqatish; – jinoyatlar viktimologik profilaktikasining qonun hujjatlarida belgilangan boshqa chora-tadbirlari (gumon qilinayotgan shaxslarni aniqlash maqsadida huquqni muhofaza qiluvchi organlar bilan hamkorlik qilish xohishini bildirgan jinoyat qurbonlariga nisbatan jinoyat-protsessual qonunchiligida nazarda tutilgan xavfsizlik choralarini ko‘rish, jinoyatlarning statistikasi, ularni sodir etish joyi, usullari, shakl va vositalari to‘g‘risida hamma erkin foydalanishi mumkin bo‘lgan elektron ma’lumotlarning bazalarini yaratish va boshq.).

Foydalanilgan adabiyotlar: 1.O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 1992. 2.Mejdunarodniy pakt o grajdanskix i politicheskix pravax. Mejdunarodnaya zashita prav i svobod cheloveka. Sbornik dokumentov. M.: Yurid.lit., 1990 g. 3. Osnovniye prinsipi nezavisimosti sudebnix organov. Mejdunarodniye prava i svoboda cheloveka: Sbornik dokumentov. M: Yurid.lit., 1990 g. 4. Vseobshaya deklaratsiya prav cheloveka. – Prava cheloveka. Osnovniye mejdunarodniye dokumenti: Sbornik dokumentov. M.: Mejdunarodniye otnosheniya. 1989 g. – S. 134-142. 5. Konvensiya o pravovoy pomoshi i pravovix otnosheniyax po grajdanskim, semeynim i ugolovnim delam. (Xo‘jalik va huquq Xozyaystvo i pravo. – Tashkent. 1997, №1-2. S. 58-76). 6. Ugolovno-protsessualniy kodeks Respubliki Uzbekistan. – T.: Adolat, 1999. 7. «O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o‘zgartishlar va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasining 2001 yil 7 dekabrdagi Qonuni.

O'xshashlar

O‘zbekistonda jinoyatchilik tahlili

O‘zbekistonda jinoyatchilik tahlili

Jinoyat va jinoyatchilik tushunchasi

Rasmiy hisobga olinmagan (latent) jinoyatchilik

Jinoyatchilik va uning kriminologik tavsifi