Bosh sahifa
Referatlar
Huquqshunoslik
Jinoyat va jinoyatchilik tushunchasi
Jinoyat va jinoyatchilik tushunchasi
Yuklangan vaqt:
20.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
136 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Jinoyat protsessining tushunchasi va mohiyati
Jinoyat-ijroiya huquqi tushunchasi, predmeti va tizimi. jinoyat-ijroiya huquqi qonunchiligi
Jinoyat huquqi va jinoyat protsessi
Jinoyatchilik profilaktikasi
Jinoyat-ijroiya huquqining asosiy qoidalari, fan tushunchasi, predmeti va tizimi
![b) b) Ma’lum bir sharoitda bunday majburiyatlarni bajarish imkoniyatining mavjudligi va bunday imkoniyatlarning obyektiv realligi; c) c) Shaxs tomonidan bajarilishi lozim bo‘lgan harakatlarning bajarilmasligi. 1 [34] Jinoyat huquqi nazariyasida jinoiy harakatsizlikning ikki shakli haqida so‘z yuritiladi: 1. 1. “Sof” harakatsizlik; 2. 2. “Aralash” harakatsizlik . 2 [35] Sof harakatsizlik – qonunda jinoyat deb belgilangan harakatlarni bajarmaslikdan iborat bo‘lib, bunda kelib chiqqan oqibatdan qat’i nazar harakatni bajarmaganlik faktining o‘zi aybdor shaxsni javobgarlikka tortish uchun yetarli hisoblanadi . Masalan, Jinoyat kodeksi 221-, 232-, 279- moddalarida qonunda belgilangan oqibat kelib chiqqan hollardagina jinoyat deb hisoblanadigan harakatsizlik uchun javobgarlik belgilangan. Aralash harakatsizlikda subyektning texnik yoki ijtimoiy jarayonlarga ta’sir qilmasligi tufayli ularga zarar yetkazilishi yoki zarar yetkazilish xavfini vujudga kelishiga yo‘l qo‘yib beradi. Aralash harakatsizlikning mohiyati shaxsning bartaraf etishi kerak ijtimoiy xavfli oqibatni bartaraf qilmasligida ifodalanadi. Masalan, Jinoyat kodeksi 260, 266, 268, 269- moddalari. Harakatsizlikning “sof” va “aralash” shakllari haqidagi olimlarning fikrlari harakatsizlikni shakllarga bo‘lish mezoni sifatida harakatsizlikning xususiyatini emas, balki jinoiy oqibatlarning qonunda ifodalash usuliga asoslangan. 3 [36] Jinoyat belgilari Jinoyat – huquqiy xodisa sifatida o‘ziga xos jihatlarni ifodalovchi ma’lum bir belgilarga egadir. Har qanday ijtimoiy xavfli qilmish ham jinoyat hisoblanmaydi, qilmishning jinoyat deb hisoblanishi uchun unda jinoyat qonunida o‘rnatilgan belgilar va jinoyat tarkibi mavjud bo‘lishi kerak. 1 [34] “Ugolovnoe pravo ” . Obshaya chast. Uchebnik // pod. red. N.I. Vetrova, Yu.I. Lyapunova - M.: Noviy Yurist, Kno о Rus, 1997. – S. 125. 2 [35] Vetrov N.I. “Ugolovnoe pravo ” . Obshaya chast: Uchebnik dlya vuzov. – М .: Yuniti – DANA, Zakon i pravo, 1999. – S. 46, 47 3 [36] ““Ugolovnoe pravo ” . Obshaya chast. Uchebnik // pod. red. N.I. Vetrova, Yu.I. Lyapunova - M.: Noviy Yurist, KnoRus, 1997. – S. 125, 126 .](/data/documents/f955b678-7b05-4400-b9b2-7e186df0d0ad/page-4.png)
![Birinchi navbatda qonunda jinoyatning belgisi sifatida “qilmishning ijtimoiy xavfliligi ” ni belgilab qo‘yilgan. Ijtimoiy xavfli qilmish murakkab va o‘z tuzilishiga ega bo‘lgan ijtimoiy-huquqiy toifadir. Jinoyat qonuni va ilmiy adabiyotlarda qilmishning ijtimoiy xavfliligi qonun bilan qo‘riqlanadigan ijtimoiy munosabatlarga yetkazadigan yoki yetkazish xavfi mavjud bo‘lgan zararning xususiyati va miqdori bilan belgilanadi, deb ko‘rsatilgan. Ammo professor YU.I.Lyapunov fikriga ko‘ra ijtimoiy xavflilik kengroq tushuncha va ancha murakkab kategoriya hisoblanadi, u ijtimoiy xavflilik tushunchasiga quyidagicha ta’rif bergan: “Jinoyat huquqida ijtimoiy xavflilik – bu qonun bilan qo‘riqlanadigan ijtimoiy munosabatlarga zarar yetkazishning real xavfini o‘zida aks ettiruvchi hamda salbiy belgilar va elementlar yig‘indisini ifodalovchi jinoyat(chilik)ning ma’lum bir obyektiv holatidir.» 4 [37] Ijtimoiy munosabatlarga real zarar yetkazish xavfi bo‘lgan jinoyatning sodir etish fakti qilmishning ijtimoiy xavfliligini belgilab beradi. Ijtimoiy xavflilik jinoyatning qonun chiqaruvchi va huquqni qo‘llovchi organlar erki bilan bog‘liq bo‘lmagan obyektiv belgisidir. Lekin bu toifanining qonun chiqaruvchi va huquqni qo‘llovchi organlar uchun ahamiyati shundaki, bu toifa orqali qanday ijtimoiy xavfli qilmishning jinoyat ekanligi belgilanadi. Ijtimoiy xavflilik quyidagilarga ko‘ra belgilanadi: a) a) jinoyat qonuni bilan qo‘riqlanadigan ijtimoiy munosabatlarning muhimligi; b) b) yetkazilgan zararning xajmi, xususiyati(xususiyati) va darajasi; c) c) ijtimoiy xavfli qilmishning xususiyatlari; d) d) ayrim holatlarda – jinoyat sodir etgan subyektning xususiyatlari. 5 [38] Ijtimoiy xavfli qilmish tushunchasi harakat yoki harakatsizlik bilan birga qilmish natijasida yuzaga kelgan zararli oqibatni ham qamrab oladi. Shuning uchun Jinoyat kodeksi Maxsus qismiga kiritilgan jinoyatlar ijtimoiy xavfli hisoblanadi. Ularning ijtimoiy xavfliligi qonun bilan qo‘riqlanadigan ijtimoiy munosabatlarga zarar yetkazishi 4 [37] Lyapunov Yu.I. «Obshestvennaya opastnost deyaniya kak universalnaya kotegoriya sovetskogo ugolovnogo prava». – М., 1989, - S. 39 5 [38] Vetrov N.I. « “Ugolovnoe pravo ” . Obshaya chast: Uchebnik dlya vuzov. – М .: Yuniti – DANA, Zakon i pravo,, 1999. – S. 48.](/data/documents/f955b678-7b05-4400-b9b2-7e186df0d0ad/page-6.png)
![formal jihatdan ega bo‘lsa ham, jinoiy qilmish (harakat yoki harakatsizlik) deb hisoblanmaydi”,- degan qoidani ham o‘z ichiga oladi. Qilmishning kam ahamiyatliligi jinoyat huquqida quyidagi ikki belgi : birinchidan , Jinoyat kodeksida jinoyat belgilarining formal jihatdan mavjudligi (formal belgi)da namoyon bo‘ladi; ikkinchidan , ijtimoiy xavfli emasligi, ya’ni shaxs, jamiyat va davlat manfaatlariga zarar yetkazmasligi yoki zarar yetkazish xavfini keltirib chiqarmasligi (moddiy belgi); “Qilmishning kam ahamiyatliligi” tushunchasini aniqlashning ahamiyati shundaki, qilmishning qonunda ko‘rsatilgan jinoyatlar bilan formal jihatdan mos kelishining o‘zi yetarli bo‘lmasdan, qilmishni jinoyat deb topish uchun bundan tashqari qilmish natijasida zarar yetkazilganligi va zarar yetkazilishi xavfi mavjudligini ham aniqlanishi lozim. Qilmishni “ kam ahamiyatli ” deb topish sud, prokuratura, tergov va surishtiruv organlarining vakolatiga kiradi. Agar qilmish “kam ahamiyatlilik” belgisiga ega bo‘lsa, jinoyat ishi qo‘zg‘atilishi mumkin emas, qo‘zg‘atilgan jinoyat ishi esa jinoyat tarkibi mavjud emasligi tufayli tugatilishi kerak. Qilmishning kam ahamiyatli ekanligi sodir qilingan qilmishdagi belgilar (sodir etish usuli, motivi, maqsadi, darajasi va hk.) orqali bilib olinishi mumkin. Jinoyat sodir etilganidan keyingi holatlar – chin ko‘ngildan pushaymon bo‘lish, yetkazilgan zararni ixtiyoriy ravishda qoplash, aybdorning xayotiy faoliyati, oilaviy ahvoli kabi holatlar qilmishni kam ahamiyatli deb topish uchun e’tiborga molik emas. Demak, ijtimoiy xavflilik jinoyatning moddiy (tashqi) belgisini ifodalaydi. Jinoyatning ijtimoiy xavfliligiga ikki guruhdagi omillar: 1. 1. Kriminologik – jinoyatchilikni vujudga keltiruvchi shart-sharoitlar, sabablar, ularning oldindani olish; 2. 2. Jinoyat-siyosiy – jinoyatchilikka qarshi kurashning asosiy yo‘nalishlari, jinoyat qonunchiligining o‘ziga xos xususiyatlari, jazo tayinlash amaliyoti ta’sir etadi. 6 [39] Demak, yuqoridagi fikrlarga asoslangan holda xulosa qilib, quyidagi asosiy tushunchalarni ko‘rsatib o‘tish lozim: a) a) ijtimoiy xavfli qilmish – jinoyatning obyektiv tarkibini ifodalaydi; 6 [39] "Kurs ugolovnogo prava". Obshaya chast. Т om 1: Uchenie о prestuplenii. Uchebnik dlya vuzov. Pod. red. dok. yurid. nauk. prof. N.F. Kuznesovoy i kond. yurid. nauk. dosenta I. М . Т yajkovoy. - М : Izd. Zersalo, 1999. – S. 128, 129.](/data/documents/f955b678-7b05-4400-b9b2-7e186df0d0ad/page-8.png)
![b) b) ijtimoiy xavflilik qonunda qilmishning jinoiyligini belgilash uchun asos bo‘lib xizmat qiladi; c) c) ijtimoiy xavflilik - aybdor shaxsni javobgarlikka tortish uchun asos bo‘la oladi; d) d) ijtimoiy xavflilik xususiyati va darajasi jinoyatlarni tasniflashning asosiy mezoni hisoblanadi; e) e) ijtimoiy xavflilik – jinoyatlarni jinoiy bo‘lmagan huquqbuzarliklardan va kam ahamiyatli hilmishlardan farqlash imkonini beruvchi jinoyatning muhim tarkibi hisoblanadi. Ijtimoiy xavflilik jinoyatning moddiy belgisi bo‘lsa, jinoyatning formal belgisi – uning huquqqa xilofliligi hisoblanadi. Huquqqa xiloflilik – ijtimoiy xavfli qilmishning jinoyat qonuni bilan taqiqlanganligini ifodalaydi. Bu belgi qonuniylik prinsipining “ qonunda ko‘rsatilmagan bo‘lsa, demak jinoyatning o‘zi yo‘q ”,- degan qoidasidan kelib chiqadi. (“Nullum crimen sine cupla”). Huquqqa xiloflilik jinoyatning yuridik belgisi bo‘lib, keng ma’noda: birinchidan, jinoyat qonuni bilan ijtimoiy xavfli va aybli qilmishlarning taqiqlanganligini; ikkinchidan , jazo qo‘llash tahdidini bildiradi 7 [40] . Bundan tashqari, bu belgi “Jinoyat qonunining analogiya bo‘yicha qo‘llanilishiga yo‘l qo‘yilmaydi”, - degan qoidani ham o‘z ichiga oladi. Demak, jinoiy huquqqa xiloflilik deganda, jinoyatlarning jinoyat huquqiy normalarda ko‘rsatilgan jazo qo‘llash tahdidi bilan taqiqlanishi tushuniladi. Qilmishni jinoyat huquqiga xilof deb topish asoslari bo‘lib: a) a) bunday qilmishning ijtimoiy xavfliligi – (jinoiy huquqqa xiloflilikning asosiy mezoni); b) b) u yoki bu qilmishga aynan jinoyat-huquqiy vositalar bilan ta’sir etishning umumiyligi (bir xil maqsadni ko‘zlashi) hisoblanadi. Ma’lumki, ijtimoiy xavflilik jinoyatning obyektiv tomonini aks ettirib, u jamiyatga, fuqarolarga zarar yetkazadi. Lekin qonun jinoyat tufayli zarar yetkazilgan shaxslarning manfaatini ximoya qilib, ijtimoiy xavfli qilmishga huquqqa xiloflilik maqomini beradi va bu bilan davlat huquqqa xilof qilmishlarga qarshi choralarni ko‘radi. 7 [40] " Kurs ugolovnogo prava". Obshaya chast. Т om 1: Uchenie о prestuplenii. Uchebnik dlya vuzov. Pod. red. dok. yurid. nauk. prof. N.F. Kuznesovoy i kond. yurid. nauk. dosenta I. М . Т yajkovoy. - М : Izd. Zersalo, 1999. – S. 128, 129..](/data/documents/f955b678-7b05-4400-b9b2-7e186df0d0ad/page-9.png)
![Demak, ijtimoiy xavfli qilmish huquqqa xilof deb e’lon qilingan vaqtdan boshlab u amaliy jihatdan “jinoyat” maqomini oladi va ma’lum bir oqibatlarga olib keladi. Shunday qilib, huquqqa xiloflilik ma’lum bir ijtimoiy xavfli qilmishga qarshi kurashish - davlatning mutlaq vakolati ekanligidan darak beradi. Ya’ni qilmishni huquqqa xilof deb topish, uning davlat tomonidan ijtimoiy xavfliligini rasman belgilanishini bildiradi. Qilmishning jinoyat qonuni bilan taqiqlanishi uning ma’lum darajada ijtimoiy xavfli deb topilganligini anglatadi. Shuning uchun ham qonunda qilmishning jinoyat deb belgilanishi uning huquqqa xiloflilik xususiyatini ko‘rsatadi. “Shaxsning unday yoki bunday xulq-atvori, uning shaxsiy va ijtimoiy mavqeidan qat’i nazar, g‘ayriqonuniy deb topilgunga qadar jinoiy javobgarlikni keltirib chiqarmaydi.” 8 [41] Jinoyatning huquqqa xiloflilik belgisining mohiyati shundaki, huquqqa xilof qilmish(harakat yoki harakatsizlik)ga u yoki bu vakolatli mansabdor shaxslar ( huquqni muxofaza qiluvchi organlar xodimlari) tomonidan qanday baho berilishidan qat’i nazar, bunday qilmish uchun qonunda javobgarlik belgilanmaguncha formal jihatdan ijtimoiy xavfli deb hisoblanmaydi. Jinoyat kodeksining 65-moddasida qilmish yoki shaxsning ijtimoiy xavfliligini yo‘qotganligi munosabati bilan jinoiy javobgarlikdan ozod qilinishi belgilab qo‘yilgan. Bunday holatda, “qilmishning va shaxsning ijtimoiy xavfliligi yoki ularning o‘z ijtimoiy xavfliligini yo‘qotganligi faqat qonun bilan belgilanadi” ,- degan xulosaga kelish kerak. Qilmish yoki shaxsning ijtimoiy xavfliligini yo‘qolishiga ta’sir qiluvchi holatlarga ahamiyatli voqealar, jinoyat sodir etish vaqti bilan qiyoslaganida hayotiy sharoitlarning o‘zgarib ketishi va shu kabilarni kiritish mumkin. Ijtimoiy xavflilik xususiyati yo‘qolishi bilan o‘z- o‘zidan qilmishning jinoiy huquqqa xiloflilik belgisi ham mavjud bo‘lmaydi va huquqqa xiloflilikning boshqa biron bir moddiy belgisi yuzaga kelishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi Maxsus qismining ayrim moddalarida muayyan qilmish uchun ma’muriy jazo qo‘llanilganidan keyin yana sodir etilsa, jinoyat deb hisoblanadi. Masalan, qasddan badanga yengil shikast yetkazish (Jinoyat kodeksi 109-moddasi), pornografik narsalarni tayyorlash yoki tarqatish (Jinoyat kodeksi 130- moddasi), tuxmat (Jinoyat kodeksi 139-moddasi), xaqorat qilish (Jinoyat 8 [41] Kovalev М .I. «Ponyatie prestupleniya v sovetskom ugolovnom prave». – Sverdlovsk, 1987. S. 77-79.](/data/documents/f955b678-7b05-4400-b9b2-7e186df0d0ad/page-10.png)
![Uchinchidan , har qanday huquqqa xilof hatti-harakat qonunning buzilishiga olib keladi. 9 [42] Demak, yuqoridagi fikrlarni inobatga olib quyidagicha xulosa qilish mumkin: a) a) jinoiy huquqqa xiloflilik – jinoyatning formal-yuridik belgisidir; b) b) bu belgi ijtimoiy xavflilik va aybning mavjudligi belgilarini keltirib chiqaradi; c) c) huquqqa xiloflilik bevosita qonuniylik prinsipidan kelib chiqadi; d) d) huquqqa xiloflilik Jinoyat kodeksi Umumiy qismidagi holatlarni e’tiborga olgan holda jinoyat huquqi normalarida ko‘rsatilgan qilmishlarni sodir etishni taqiqlashdan iborat; e) e) bu belgi har doim jinoyatning ijtimoiy xavflilik belgisi bilan bog‘liq bo‘ladi; f) f) huquqqa xiloflilik qonun chiqaruvchi tomonidan qilmishga jinoyat huquqiy baho berilishini ifodalaydi. Aybning mavjudligi (aybdorlik) belgisi – qonun chiqaruvchi tomonidan Jinoyat kodeksida jinoyat tushunchasiga aybga jinoyat belgilaridan biri sifatida ta’rif berilgan. Aybning mavjudligi belgisi jinoyat huquqining “ayb uchun javobgarlik prinsipi”dan kelib chiqib, “Nullum crimen, nulla poena sine cupla”, ya’ni “Aybsiz jinoyat ham, jazo ham yo‘q ”,- degan qoidani o‘z ichiga oladi. 10 [43] Ayb – bu shaxsning ijtimoiy xavfli qilmishi va uning oqibatiga bo‘lgan ruhiy munosabatidir. Shaxs faqat aybli ijtimoiy xavfli qilmishlari uchungina javobgar bo‘ladi. NOTA BENE! Aybdorlik tushunchasi Jinoyat kodeksi 20- moddasi mazmuniga ko‘ra, “ Jinoyat kodeksida nazarda tutilgan ijtimoiy xavfli qilmishni qasddan yoki ehtiyotsizlik orqasida sodir etgan shaxs jinoyat sodir etishda aybdor deb topilishi mumkinligidan kelib chiqadi”. Jinoyat huquqida “aybdorlik” va “ayb” tushunchalari ikki yuridik ma’noda ishlatiladi: birinchidan , protsessual ma’noda – jinoyat tushunchasi va jinoyat sodir etgan shaxsning aybdorligi to‘g‘risida xulosa chiqarishda; 9 [42] Vetrov N.I. « “Ugolovnoe pravo ” . Obshaya chast: Uchebnik dlya vuzov. – М .: Yuniti – DANA, Zakon i pravo, 1999. – S. 54 10 [43] "Kurs ugolovnogo prava". Obshaya chast. Т om 1: Uchenie о prestuplenii. Uchebnik dlya vuzov. Pod. red. dok. yurid. nauk. prof. N.F. Kuznesovoy i kond. yurid. nauk. dosenta I. М . Т yajkovoy. - М : Izd. Zersalo, 1999. – S. 141.](/data/documents/f955b678-7b05-4400-b9b2-7e186df0d0ad/page-12.png)
![Sodir etilgan jinoyatning oqibati real jazo emas, balki aynan “jazo qo‘llash tahdidi” hisoblanadi. 11 [44] Shu bilan birga, jazoga sazovorlik – bu faqat jinoyatning oqibati emas, bunday oqibatga aniq jinoyat uchun qo‘llaniladigan davlatning majburlov chorasi sifatidagi jazo ham kiradi. Jazoga sazovorlik yuqoridagilardan tashqari, jinoyat huquqiy sanksiyadan iborat huquq normasini ifodalovchi keng ma’nodagi tushuncha hamdir. Har bir huquq sohasi kabi jinoyat huquqida ham sanksiyalar mavjud bo‘lib, ular jinoyat huquqi normalarini buzganlik uchun jinoyat huquqiy ta’sir choralari ko‘rinishidagi jazolarni o‘zida aks ettiradi. Aynan jinoiy jazo jinoyat sodir etishning oqibati sifatida javobgarlikning muqarrarligini keltirib chiqaradi va asosiy ogohlantiruvchi vosita hisoblanadi. Shuning uchun ham “jinoyat jazoni keltirib chiqaradi”, - degan qoida javobgarlik muqarraligining kafolati hisoblanadi. Jazo qo‘llash tahdidini ifodalovchi sanksiyasi bo‘lmagan huquqiy norma jinoyat huquqiy taqiqni anglatmaydi. Jinoyat kodeksi Maxsus qismi moddalarida nisbiy-muayyan va alternativ sanksiyalar nazarda tutilgan bo‘lib, ular sodir etilgan jinoyatning ijtimoiy xavflilik darajasi, jinoyatni amalga oshirishda aybning darajasi va shu bilan birga boshqa holatlarni ham e’tiborga olib jazo tayinlash imkoniyatini beradi. Jinoyat kodeksi Maxsus qismida nazarda tutilgan jinoiy javobgarlik va jazodan ozod qilish holatlari qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan jinoyatlar uchun ham muayyan jazo turi yoki turlari ko‘zda tutilgan. Agar sodir etilgan qilmish uchun Jinoyat kodeksi Maxsus qismi normasida sanksiya, ya’ni muayyan jazo turi nazarda tutilmagan bo‘lsa, u jinoyat hisoblanmaydi. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 223-moddasi 3-qismida: “O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida nazarda tutilgan siyosiy boshpana huquqidan foydalanish uchun kirish hujjatlarini tegishli darajada rasmiylashtirmasdan O‘zbekiston Respublikasiga kelgan chet el fuqarolari va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar javobgarlikdan ozod qilinadilar”, - deyiladi. Jinoyat kodeksi 211-moddasining 4-qismida: “Basharti shaxsga nisbatan pora so‘rab tovlamachilik qilingan bo‘lsa yoki bu shaxs jinoiy harakatlar sodir etilgandan keyin bu haqda o‘z ixtiyori bilan arz qilsa, chin ko‘ngildan pushaymon bo‘lib, jinoyatni 11 [44] Vetrov N.I. « “Ugolovnoe pravo ” . Obshaya chast: Uchebnik dlya vuzov. – М .: Yuniti – DANA, Zakon i pravo, 1999. – S. 57](/data/documents/f955b678-7b05-4400-b9b2-7e186df0d0ad/page-15.png)
![ochishda faol yordam bergan bo‘lsa, bunday shaxs javobgarlikdan ozod etiladi.”, - deyiladi. Bu keltirilgan ikki normaning birinchisida shaxsning qonunga xilof ravishda chet elga chiqishi yoki respublikamizga kirishi jinoyatining tarkibi, ikkinchisida esa pora berish jinoyatining belgilari mavjud. Ammo qonunda belgilangan asoslar bo‘lgani uchun bunday qilmishlari uchun shaxsga jazo qo‘lanilishi nazarda tutilmagan. Shunga ko‘ra bunday shaxs jinoiy javobgarlikka tortilmaydi. Demak, jazoga sazovorlik jinoyatning belgisi sifatida jinoyat qonuniga xilof qilmish uchun jazo mavjudligini hamda jinoyat va jazo tushunchalari bir-biri bilan doimo o‘zaro aloqadorlikda ekanligini bildiradi. Jazoga sazovorlik Jinoyat kodeksiga tegishli moddalari dispozitsiyasida ko‘rsatilgan belgilarning mavjudligi ijtimoiy xavfli qilmishni sodir etan shaxsga nisbatan jinoiy jazo qo‘llash lozimligini ko‘rsatadi. Xulosa qilib aytganda, jinoyat belgilari qilmishning jinoiyligini belgilovchi asosiy mezon bo‘lib, jinoyatning moddiy (tashqi) belgisi – “ijtimoiy xavflilik” bo‘lsa, jinoyatning formal belgisi – “huquqqa xiloflilik” deb hisoblanadi, shuningdek,, jinoyatning “aybning mavjudligi” va “jazoga sazovorlik” belgilari huquqqa xiloflilik belgisidan kelib chiqadi. 12 [45] Demak, yuqorida sanab o‘tilgan to‘rtta belgining barchasi qilmishda bir vaqtning o‘zida mavjud bo‘lsagina, qilmish jinoyat deb topiladi, va aksincha ana shu belgilardan bittasi bo‘lmasa, qilmish jinoyat deb hisoblanmaydi. Jinoyatlarni tasniflash Jinoyatlarni tasniflash deganda, jinoyatlarni u yoki bu belgilariga ko‘ra turkumlarga ajratish tushuniladi. Jinoyat huquqida jinoyatlarni tasniflashda quyidagi ikki mezon nazarda tutilgan bo‘lib, jinoyat qonunida jinoyatlar aynan ana shu mezonlar asosida tasniflangan: 1. 1. Jinoyatlarning xususiyati va ijtimoiy xavflilik darajasiga qarab tasniflash; 2. 2. Jinoyatlarning obyekti (tajovuz qaratilgan obyekt)ga ko‘ra tasniflash; 12 [45] "Ugolovnoye pravo Rossiyskoy Federasii". Obshaya chast: Uchebnik / Pod. Red. B.V.Zdravomuslova – Izd. 2- е , pererab. i dop. – М .: Yurist, 1999. – S. 54-57.](/data/documents/f955b678-7b05-4400-b9b2-7e186df0d0ad/page-16.png)
![Jinoyatlarni tasniflash va guruhlarga bo‘lishning asosiy mezoni jinoyatlarning xususiyati va ijtimliy xavflilik darajasi hisoblanadi. Jinoyatlarni tasniflashning xususiyati va ijtimoiy xavflilik darajasi mezoni ham ikki belgi : a) a) aybning shakllari (qasd yoki ehtiyotsizlik); b) b) jinoyat kodeksida nazarda tutilgan sanksiyalar (ularning og‘irlik darajasi) ga bog‘liq bo‘ladi . 13 [46] Sanksiyalarning og‘irlik darajasi jinoyatlarning ijtimoiy xavflilik darajasi va xususiyatiga bevosita bog‘liqdir. Jinoyat kodeksi 15-moddasidagi jinoyatlarning tasnifi jinoyatning moddiy va formal belgilarini birlashtiradi. Bu esa jinoyatning ijtimoiy tarkibi va u yoki bu guruhga kirishini aniq belgilaydi. Sanksiyaning xususiyati, jazo turlari va ularning og‘irlik darajasi jinoyatning ijtimoiy tarkibini tashkil etadi, shuningdek,, jinoyatchilikka qarshi kurash yunalishlari ham jinoyat ijtimoiy tarkibining elementlaridan biri hisoblanadi. Jinoyatlarning tasnifi Jinoyat kodeksi 15-moddasida berilgan bo‘lib, unda Jinoyat kodeksi Umumiy va Maxsus qismi normalari tizimini e’tiborga olgan holda jinoyatlar o‘zining xavflilik darajasiga ko‘ra yengilidan og‘iriga qarab tasniflangan. Jinoyat kodeksi 15-moddasiga muvofiq, jinoyatlar o‘z xususiyati va ijtimoiy xavflilik darajasiga ko‘ra: a) a) ijtimoiy xavfi katta bo‘lmagan jinoyatlar; b) b) uncha og‘ir bo‘lmagan jinoyatlar; c) c) og‘ir jinoyatlar; d) d) o‘ta og‘ir jinoyatlarga bo‘lingan. Ijtimoiy xavfi katta bo‘lmagan jinoyatlarga qasddan sodir etilib, qonunda uch yildan ko‘p bo‘lmagan muddatga ozodlikdan mahrum qilish tarzidagi jazo nazarda tutilgan jinoyatlar, shuningdek, ehtiyotsizlik oqibatida sodir etilib, qonunda besh yildan ko‘p bo‘lmagan muddatga ozodlikdan mahrum qilish tarzidagi jazo nazarda tutilgan jinoyatlar kiradi. Bunday jinoyat guruhiga – onaning o‘z chaqalog‘ini qasddan o‘ldirishi ( Jinoyat kodeksi 99-moddasi), ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsni ushlashning zarur choralari chegarasidan chetga chiqib, qasddan odam o‘ldirish (101-moddasi), kuchli ruhiy xayajonlanish holatida qasddan badanga og‘ir yoki o‘rtacha og‘ir shikast yetkazish (106-moddasi), qiynash (110-moddasi), o‘ldirish yoki zo‘rlik ishlatish 13 [46] "Ugolovnoye pravo". Obshayachast. Uchebnik / pod. red. N.I. Vetrova, Yu.I. Lyapunova - М .: Noviy Yurist, KnoRus, 1997. – S. 134,136](/data/documents/f955b678-7b05-4400-b9b2-7e186df0d0ad/page-17.png)
![jinoyatlarni to‘g‘ri kvalifikatsiya qilish, ular uchun odilona jazo tayinlash, jinoiy javobgarlik va jazodan ozod qilish kabi masalalarni hal qilishda bosh mezon bo‘lib xizmat qiladi. Demak, jinoyatlarni tasniflashning ahamiyati quyidagilarda ko‘rinadi: birinchidan, jinoyatlarni tasniflash jinoyat huquqiy institut va normalarni joy-joyig‘a qo‘yish; shuningdek, jinoyat sodir etish bosqichlari, ishtirokchilik, jazoni o‘tashdan muddatidan ilgari shartli ravishda ozod qilish, o‘ta xavfli retsidiv jinoyatlar, jinoiy javobgarlikdan ozod qilish kabi jinoyat huquqiy institutlarni to‘g‘ri qo‘llashga ta’sir etadi; ikkinchidan, u yoki bu toifadagi jinoyatni sodir etgan shaxsga nisbatan ma’lum bir jinoyat huquqiy oqibat vujudga keladi. (Masalan, jinoiy javobgarlikdan ozod qilish va shu kabi boshqa oqibatlar.) 14 [47] Jinoyatlarning boshqa huquqbuzarliklardan farqi Huquqbuzarliklar turli-tuman bo‘lib, asosan qaysi huquq sohasi bilan tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlarning buzilganligi bilan bog‘liqdir. Huquqbuzarlikning jinoiy, ma’muriy, intizomiy, fuqaroviy, mehnat, oila, xo‘jalik, yer, suv, ekologiya, havo va boshqa turlari mavjud. Ushbu huquqbuzarliklarning bir-biridan farqlovchi belgilari qanday ? degan savol tug‘iladi. Huquqbuzarlik keng doiradagi qilmishlar uchun bir turkumdagiga tegishli bo‘lgan tushuncha hisoblanadi. Jinoyat – bu o‘zining maxsus belgilariga ega bo‘lgan huquqbuzarlikdir. Lekin ko‘pchilik kriminalistik olimlar va amaliyotchilar “Jinoyat o‘zining muhim jihatlari, xususiyatlari va belgilariga ega, boshqa huquqbuzarliklar bunday tarkibiy elementlarga ega bo‘lsa ham jinoyat ulardan farq qiladi, chunki jinoyat boshqa huquqbuzarliklarga nisbatan shaxs, jamiyat va davlat (manfaatlari)ga ko‘proq xavf tug‘diradi.” 15 [48] ,-deb ta’kidlaydilar. Jinoyat ijtimoiy xavflilik darajasining yuqori ekanligi bilan boshqa huquqbuzarliklardan farq qiladi. Jinoyat huquqida jinoyatlarni tavsiflashda ularning obyektiv va subyektiv belgilari e’tiborga olinadi. Bunday belgilar boshqa huquq 14 [47] " Ugolovnoye pravo". Obshayachast. Uchebnik / pod. red. N.I. Vetrova, Yu.I. Lyapunova - М .: Noviy Yurist, KnoRus, 1997. – С . 136. 15 [48] Vetrov N.I. « “Ugolovnoe pravo ” . Obshaya chast: Uchebnik dlya vuzov. – М .: Yuniti – DANA, Zakon i pravo, 1999. – С . 62](/data/documents/f955b678-7b05-4400-b9b2-7e186df0d0ad/page-22.png)
![sohalari (ma’muriy, fuqarolik, mehnat va xk)da ham mavjud. Bunday huquqbuzarliklarni bir-biridan farqash, ularni chegarasini belgilash uchun formal belgilar bo‘lishi shart va bunday belgilar shaxsning jinoyat, ma’muriy, fuqarolik yoki intizomiy huquqbuzarliklardan qay birini sodir etganligini aniqlab olishga yordam beradi. Huquqbuzarliklarni farqlash bunday huquqbuzarliklar uchun javobgarlik belgilangan qonun mavjud bo‘lganida oson bo‘ladi. Aynan huquqbuzarliklar sodir etganlik uchun javobgarlik belgilangan qonunlarga asoslanib nazariy va amaliy jihatdan huquqbuzarliklarni bir- biridan farqlovchi belgilar ishlab chiqilgan. Jinoyat va boshqa huquqbuzarlik o‘rtasidagi farqlar quyidagi belgilar: a) a) huquqbuzarlikning obyekti; a) b) ijtimoiy xavflilik darajasi va xususiyati; b) c) huquqqa xiloflilik shakli; c) d) yetkazilgan zararning miqdoriga asoslanadi . Lekin ko‘pchilik olimlar o‘rtasida “yetkazilgan zarar huquqbuzarliklarni farqlovchi belgi hisoblanmaydi, chunki u qilmishning ijtimoiy xavflilik darajasi tarkibiga kiradi” 16 [49] ,- degan bahsi fikrlar ham mavjud. Jinoyatning obyekti jinoiy qilmishning jamiyatga, ijtimoiy munosabatlarga ta’siri orqali uning ijtimoiy xavflilik xususiyatini belgilash imkonini beradi. Jinoyatning umumiy obyektiga jinoyat qonuni bilan qo‘riqlanadigan har qanday ijtimoiy munosabatlar kiradi. Bunday ijtimoiy munosabatlar shaxsning hayoti, sog‘ligi, sha’ni, qadr-qimmati, davlat xavfsizligi bilan bog‘liq boshqa ijtimoiy munosabatlar bo‘lishi mumkin. Amaldagi jinoyat qonunida qonun bilan qo‘riqlanadigan obyektlarni bo‘lim va boblar bo‘yicha joylashtirilganligi holda bu masalani aniqlashtirgan va kengaytirgan. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi 2-moddasiga ko‘ra, umuminsoniy qadriyatlar jinoyat huquqiy muhofaza obyektlari bo‘lib hisoblanadi. Fuqarolik, ma’muriy, mehnat, moliya, soliqqa oid huquqbuzarliklarning obyekti esa jinoyat obyektidan kengroq hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksning 2- va 10-moddalariga ko‘ra, ma’muriy huquqbuzarlikning 16 [49] «Kurs sovetskogo ugolovnogo prava». – L, 1968.- Т.1. Chast Obshaya . – S . 170](/data/documents/f955b678-7b05-4400-b9b2-7e186df0d0ad/page-23.png)
