Bosh sahifa
Referatlar
Huquqshunoslik
Jinoyat protsessining tushunchasi va mohiyati
Jinoyat protsessining tushunchasi va mohiyati
Yuklangan vaqt:
20.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
135.5 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Jinoyat va jinoyatchilik tushunchasi
Qonuniylik tushunchasi, mohiyati va vazifalari
Odob-axloqning tushunchasi va mohiyati
Huquqning tushunchasi, mohiyati va qiymati
Davlat tushunchasi va uning mohiyati
![Jinoyat protsessual shaklning tarixdagi klassik turlarini quydagicha tavsiflash mumkin. Insoniyatning hukuqiy madaniyatda faqat uch shakldagi jinoyat protsessi mavjudligini e'tirof etish mumkin. Bular: 1) ayblov yurituvi (jinoyat protsessining eng qadimga shakli); 2) inkvizitsiyaviy (jinoyat pr ot sessining o`rt a asrl arda hukmr on bo` lgan shakli ) va 3) tortishuvga asoslangan jinoyat protsessual shakli (yoki zamonaviy jinoyat-sudlov yurituvi shakli). Ayblov yurituvi - jinoyat protsessining eng qadimgi shakli bo`lib, uni ikki qismga bo`lish mumkin. Birinchisi, quldorlik jamiyatidagi ayblov yurituvi bo`lib, bunda ayblov yurituvi shaklining vujudga kelishi va asosiy protsessual masalalarning rivojlanish jarayonini ko`rish mumkin. Ikkinchisi, feodal tuzumida mavjud bo`lgan ayblov yurituvi. Mazkur sud yurituvining rivojlanish nuqtasi ham aynan ana shu davrga to`g`ri keladi. Ayblov yurituvi shaklining eng dastlabki davrlarida, t ortishayotgan shaxslar baxsni o`zlari o`zaro hal etshiga urinar edilar. Keyinchalik tortishuvni hal etshiga sud jalb etiladigan bo`ldi. Ammo, dastlabki vaqtlarda, sudning bahsni hal etishdagi roli anchayin past bo`lib, u faqat taraflarning bahslarini kuzatish va qo`li baland kelgan tarafning g`alabasini e'lon qi lish bilan cheklandi. Bunday sud yurituvning o`ziga xos xususyatlardan yana biri, ayblovchining protsessual mavqeiga taalluqlidir. Ayblovchi sifatida, ko`pincha jinoyatdan jabr ko`rgan shaxs ishtirok etgan, bunday holatda ish asosan xususiy- da'vo shaklida amalga oshirilgan 1 [1] , jinoyat ishini ko`zgatish yoki tugatish masalasi uning xohishiga bo`ysundirilgan edi. Jumladan, qadimgi Vavilondaga podshoh Xamurapi qonunlariga muvofiq, ayblov faqat xususiy shaxslar tomonidan ko`zg`atilib, davlat o`zi tomonidan prokurorni tayin etgmagan 2 [2] . Bu qonunga muvofiq, ayblanuvchining sudga olib kelish vazifasi ayblovchining, o`ziga yuklatilgan edi. Og`ir jinoyatlarni sodir etgan shaxslarni ushlash va sudga keltirish joylardagi ma'muriyatning zimmasiga yuklatilgan. 1 [1] Qaralsin: Smirvov A.V. Modeli ugolovnogo protsessa. S-Peterburg, 2000, S 34-42. Ushbu asarda yozilishicha, "ayblov yurituvi" ikkiga ajratiladi: a) da'vo (asosan xususiy manfaatlarga taalluqpi ishlar bo`yicha); b) ayblov (asosan omma manfaatlariga taallukli ishlar bo`yicha). 2 [2] Volkov M.I. Zakoni vavilonskogo sarya Xamurabi. M., SPb, 1914, S.68.](/data/documents/4fdc85d5-591b-464c-9cfe-fe138f17903d/page-6.png)
![Dalillar tizimi ham bevosita o`sha zamonlarga xos bo`lgan irim, xurofot hamda diniy dunyoqarashlarga asoslangan bo`lib, isbotlash turli musobaqalarga, qasamyod qilishga va turli g`ayri tabiiy sinovlarga asoslangan edi 3 [3] . Ayblov yurituvi shakli jamiyatning ijtimoiy tarakqiyoti bilan hamohang tarzda rivojlanib bordi. Davlatning sud tizimini o`z qo`liga olishi hamda jinoiy ta'qib yuritishga aralashuvi natijasida jinoyat protsessi muayyan shaklga solindi. Inkvizitsiyaviy jinoyat protsessi shikli ko`p adabiyotlarda qidiruv protsessi deb ham ataladi. Sud yurituvining mazkur shakli, dastavval G`arbiy Yevropada IV asrdan boshlab nasroniylik dinniy aqidalar negizida vujudga keldi. Sekin-asta u davlatning asosiy sudlov yurituvi shakliga aylana boshladi. Jinoyat protsessiniig bu shakli "absalutizm" davrida o`zining eng yuqori cho`qqisiga ko`tarildi. Germaniyalik yurist Xristian Tomaziyning fikricha, noavqidaviy bidad haqidagi harakatlar yuzasidan qidiruv, ya'ni inquirieren olib borish, yepiskoplarga azaldan tegishli bo`lgan. VIII asrda Rim papasi nemis apostoli Bonifatsini "inkvizitor" (bidad ishlarini yurituvchi tergovchi) etib tayinlagan. Ba'zi adabiyotlarda qidiruv protsessi rasmiy ravishda 1199 yilda Rim papasi Innokentiy III ning dekretaliyasi natijasida vujudga kelganligi aytiladi 4 [4] . Inkvizitsiyaviy sudning rivojlanshi uchun ayniqsa Fransiya, Germaniya va Italiyada juda kulay ijtimoiy-huquqiy shart-sharoit vujudga kelgan edi. XVI asrga kelib Germaniya va Fransiyada qidiruv protsessi o`zining to`liq shakliga ega bo`ldi. Jumladan Germaniyaning "Korolina" (1532y.) qonunlari va Fransiya qiroli Fransisk I ning ediktlari mana shu davlatlarda qidiruv protsessini rasmiy joriy etdi 5 [5] . Shu bois, inkvizitsiyaviy protsess shaklining boshqa sudlov yurituvi shakllaridan farqini aynan jinoyat-protsessual funksiyalarning qay darajada e'tirof etilganligi hamda protsessual shakllarning mana shu funksiyalarni amalga oshirilishiga qay darajada ochiq ekanligida ko`rish mumkin. 3 [3] Ug o lovn iy protsess. Uchebnik. Izdaniye chetvertoye (Pod red. F.K. Gutsenko). S19. 4 [4] Polyans kiy N.N. Osnovn i e form i postroyeniya utolovnogo protssssa. // Uch. zap. M G U, v i p. 145, 1949. S. 68. 5 [5] Polyans kiy N.N. V o p r o s i t e o r i i s o v e t s k o g o u g o l o v n o g o pr o t s e s s a . M . , 1956, S27.; Ugopovn i y protsess. Uchebnik dpya vuzov (Pod red. A.S . Koblikova).S5.](/data/documents/4fdc85d5-591b-464c-9cfe-fe138f17903d/page-7.png)
![Agar "ayblov" va "tortishuv"ga asoslangan protsesslarda taraflar mavjud bo`lib, ishni hal etish funksiyasi taraflarning vazifalaridan xolis tarzda amalga oshirilgan bo`lsa, inkvizitsiyaviy protsessda aksincha, ayblov va himoya taraflari mavjud bo`lmay, jinoyat hodisasish o`rnatish va uni sodir etgan shaxsni javobgarlikka tortish, ya'ni jinoiy ta'qib funksiyasi hamda ayblanuvchining javobgarligini yengallashtiruvchi holatlarni aniqlash masalasi bevosita sudning- zimasiga yuklatilgandir. Bunsay jinoyat protsessida ayblanuvchi o`zining ximoya qilish huquqidan to`liq mahrum etilgan bo`lib, u jinoyat protsessining subyekti (teng hukuqli ishtirokchisi) deb emas, balki uning obyekti deb hisoblangan. Ushbu sudda zamonaviy tushunchadagi ayblanuvchining himoya hukuqi to`g`risidagi tasavvurning o`zi mavjud emasdi. Shu boisdan ham ayblanuvchi qidiruv protsessida biron-, bir funksiyani amalga oshirmagan. Mazkur jinoyat protsessi uchun o`ta xos bo`lgan xususiyat – formal dalillar tizimining unda o`rnatilganligidir. Shunga ko`ra, har bir dalil baholanishning oldindan o`rnatilgan qat'iy tartiblariga ega edi. Shu bilan birga, ayrim davlatlarning qonunlari jinoyat ishlari bo`yicha haqiqatni aniqlashni ham talab qilar edi. Biroq, "haqiqatni aniqlash" ostida amalda dalillarning ishdagi holatlarga mos ekanligi tushunilmay, balki sudyaning u yoki bu, dalil yuzasidan chiqargan qarori -"haqiqat" tarzida qabul qilinar edi. Bu esa g`ayri qonuniy usullarda aniqlangan ko`pgina -dalillarning yuridik kuchga kirishi uchun zamin yaratdi. Jinoyat protsessining tortishuv shakli - tortishuv - sudlov yurituvining demokratik prinsipi bo`lib, unga binoan, ishning muhokamasi taraflarning bahslari shaklida amalga oshiriladi 6 [6] . Shunday qilib, jinoyat protsessining tortishuv shakli yoki boshqacha aytganda - zamonaviy jinoyat protsessi, avvalgi tarixiy shakllardan shunisi bilan farq qiladiki, bunday sud yurituvida mavjud "azaliy" funksiyalar aniq bo`linshiga ega va ishning natijasidai manfaatdor bo`lgan subyektlarning protsessual 6 [6] Bolshoy yuridicheskny s l ov a r ( Pod. red. A.YA.Suxareva, V.D.Zorkina, V.YE.Krutskix). M., 1999, S.646.](/data/documents/4fdc85d5-591b-464c-9cfe-fe138f17903d/page-8.png)
![mavqelari teng darajada belgalangan. Tortishuvga asoslangan sud yurituvida ishni hal etuvchi, nafaqat u yoki bu tarafning g`alabasinn e'tirof etish bilan mashg`ul, balki ish bo`yicha haqiqatni o`rnatish uchun sud muhokamasiga bevosita rahbarlik qilish, to`plangan dalillarni o`z ichki ishonchiga asoslangan holda baholash va ish bo`yicha uzil-kesil qaror chiqarish faoliyatini qamrab oluvchi funksiyani amalga oshiradi. Adabiyotlarda tortishuv protsessi - ayblov yurituv shakli asnosida paydo bo`lib, protsessning ushbu shakli asosan anglo sakson huquq tizimida keng rivoj topganliga aytiladi 7 [7] . Biroq, tortishuv nafaqat anglo-sakson xukuq tizimi shu bilan birga, kontinental hamda diniy, ya'ni musulmon huquq tizimlaridagi jinoyat protsesslarining ham tashkiliy-protsessual g`oyasidir. Shunday qilib, tortshpuv protsessinnnng mavjud hukuq tizimlari asosida tahlil qiladigan bo`lsak, bu mushkul vazifani, shubhasiz anglo-amerikacha jinoyat protsessi shaklidan boshlash maqsadga muvofiqdir. 1. Anglo-amerikacha jinoyat protsessining shakli. Inglizcha, sud deb nomlangan sud yurituvi XI asrda anglosaks va normand qabilalarining odat va an'analari negizida vujudaga keldi. Keyinchalik ushbu sudlov yurituvni, Angliyaning mustamlakasi bo`lgan AQSH, Kanada, Avstraliya va boshqalarning yoki Angliyaning hukuq tizimidan andoza sifatida foydalangan deyarli barcha mamlakatlardagi sudlov tizimida ko`rish mumkin edi. Mazkur sud tizimining eng asosiy atributa - sud pretsedenti hisoblanadi. Shunga binoan bu protsessda, qonun yuzasidan ishlab chiqilgan sharxlovga qaramay, qonun me'yorlarida noaniqdik yoki ko`p mazmunli tushunchalar saqlanib qolsa, sudya o`z ixtiyoriga qarab ish tugashga hakli. "Sudya ixtiyori" me'yorlarning qarama-qarshiliga, sharhlanayotgan me'yorlarning noanikligi, muayyan me'yorlarning bir necha mazmunda sharxlanganligi tufayli vujudga keladi. 7 [7] Qaralsin: Stetsovskiy YU.I. Sudebnaya vlast. S. 136-157; Ugolovny protssss. Uchebnik dlya vuzov, Izd. chetvertoye (Pod red. K.F. Gutsenko). S21 .](/data/documents/4fdc85d5-591b-464c-9cfe-fe138f17903d/page-9.png)
!["Sudya ixtiyori"ning (ya'ni pretsedentning) manbasini: faktlar, meyorlarni qo`llash asoslari va me'yorlarning o`zi tashkil etadi. Pretsendent faqat juda murakkab va ijtimoiy ahamiyati nihoyatda katta bo`lgan ishlardagina yuzaga kelib, qaror qabul qilishda sudya mutlaq yoki cheklanmagan ixtiyorga ega deyish noto`g`ri bo`lardi. Chunki ixtiyorning- doirasi doimo qonun bilan chegaralangandir. Ushbu chegarani ikki turga bo`lish mumkin: a) sudyaning xulqini doim bir doiraga solib turuvchi shakliy (protsedur) cheklovlar; b) moddiy cheklovlar, ya'ni sudya muayyan holatlarda bevosita aql-idrokka tayangan holda harakat qilishi kerak. Ixtiyorning aynan aql-idrokka asoslanishi, ish bo`yicha ijobiy qaror qabul qilishning eng maqbul yo`nalishidir 8 [8] . Kontinental jinoyat protsessining shakli- mazkur jinoyat protsessi shaklining anglo-amerikacha jinoyat protsessidan farqi shundan iboratki, bu yurtuv jinoyag protsessini qagiy ikki qismga ajratadi. Protsessning dastlabki bosqichi - yopiq; ikkinchi - asosiy, sud bosqichi esa ochiq va og`zakidir. Shu sababli bu ko`pincha "aralash" jinoyat protsessi deb ham ataladi. Shuningdek, mazkur ikki tizim ayblovning vujudga kelishi hamda uni yuritishning mazmun va shakli bilan ham farqlanadi. Xususan anglo-amerikacha jinoyat protsessida sud syadi harakataari muayyan holat yuzasidan boshlanib, shaxsni ayblash uchun yetarli dalilning aniqlanipsh tufayli - sudlov yurituvi rasman harakatga keladi. Kontinental jinoyat protsessi tizimida esa jinoiy hodisa yuz berganligi haqidagi ma'lumotning mavjudligi - jinoyat protsessini rasmiy tus olishi uchun kifoyadir. Bu sud tizimida jinoyat sodir etgan shaxsni fosh etish vazifasi qatiy protsessual shakllarda amalga oshirilib, ayblanuvchini ayblash uchun dalillarning aniqlanishi hamda ularni tekshirish va baholash bilan bog`liq protsessual harakatlar bajarilganidan so`ng, jinoyat protsessining keyingi - sud muhokamasi bosqichiga o`tiladi. 3 Musulmon hukukiga asoslangan sudlov yurituvining shakli . Musulmon xuquqiga asoslangan sudlov yurituvining tizimi ham - ayblovning ishni hal 8 [8] 'Barak A. Sudeyskoye usmatreniye (Perevod s angl.) Nauch. ruk. V.A.Kikot, B.A. Str ashui) . M., 1999, S.123.](/data/documents/4fdc85d5-591b-464c-9cfe-fe138f17903d/page-10.png)
![etuvchi vakolatli shaxs huzurida bevosita qo`zg`atish shaklida tashkil etilgan. Shu sababli mazkur sudlov yurituvining aqidasi tortishuv g`oyasiga asoslanadi. Ammo musulmon huquqi asosida amalga oshiriladigan sudlovning shakli va mazmunini aniq tushunish uchun, uning mohiyatini to`g`ri anglash zarur. Zero musulmon huquqiga asoslangan sudlov yurituvi to`laligicha islomning diniy-aqidaviy ta'limotiga qurilgan bo`lib, uning muhim xususiyati ham jinoyat- protsessual munosabatlarning bevosita dunyoni diniy tafakkur qilish negazida anglanishidir. Shu bois, ushbu protsessual munosabatlarning o`ziga xosligini bu sudlov yurituvining faqat musulmon bilan musulmonlar o`rtasida vujudga kelishi, kechishi va tugatilishi mumkinligi bilan ifoda etish lozim. Musulmon huquqi hozirda islom konsepsiyasiga asoslangan biron-bir mamlakatning, hattoki islom me'yorlariga amal qiladigan davlatlarning yaxlit huquq tizimini sof holda tashkil etmaydi 9 [9] . Amaldagi jinoyat-protsessining shakllariga e'tiborni qaratsak, har bir shaklning qonunga muvofiq kelishini guvohi bo`lamiz. Misol uchun, jinoyat ishini qo`zg`atish sharti – uning asos va sabablarning mavjudligi; shaxsni ishda ayblanuvchi tariqasida ishtirok etishga jalb qilish sharti – yetarli moddiy va protsessual asoslarning mavjudligi; ayblov hukmini chiqarish sharti – sudda sudlanuvchining aybdorligiq so`zsiz isbotlangani hisoblanadi va hokazo. Aniqlaganimizdek, qonun jinoyat protsessual harakatlarining (tegishli huquqiy munosabatlarning) faqat shartlarini emas, balki ketma-ketligini ham tartibga soladi. Masalan, dastlabki tergov faqat qo`zg`atilgan ish bo`yicha; - sud muhokamasi – faqat jinoyat ishi sudda ko`rish uchun tayinlanganidan so`ng amalga oshirilishi mumkin; - hukmning kuchga kirishi – agar uning ustidan shikoyat berilmagan (protest keltirilmagan) bo`lsa, uning ustidan apellatsiya tartibida shikoyat berilishi (protest keltirish) muddati tugaganidan keyingina yoki agar uning ustidan shikoyat berilgan yoxud protest keltirilgan bo`lsa, yuqori sud tomonidan uni o`z kuchida qoldirilganidan keyin va hokazo. 9 [9] Jinoyat protsessining tarixiy shakllariga oid masalalar F.M. Muxitdinovning Jinoyat protsessi: mohiyat, mazmun, shakl. T.: 2002. – monografiyasidan foydalanilgan holda yozilgan. 179 - 219-betlar .](/data/documents/4fdc85d5-591b-464c-9cfe-fe138f17903d/page-11.png)
![qismiga muvofiq barcha jinoyat ishlari bo`yicha dastlabki tergovni yuritish majburiyligi belgilangan. Surishtiruv 10 kunlik muddatda (JPKning 341-moddasi) kechiktirib bo`lmaydigan tergov harakatlarini amalga oshirish bilan jinoyatning oldini olish yoki uning sodir etilishiga chek qo`yishni; dalillarni yig`ish va saqlashni; jinoyat sodir etganlikda gumon qilinuvchilarni ushlash hamda yashiringan gumon qilinuvchilarni va ayblanuvchilarni qidirib topishni; jinoyat tufayli yetkazilgan mulkiy zarar qoplanishini ta'minlashni (JPKning 339-m.) o`z ichiga oladi. Dastlabki tergov – ishning barcha holatlari bo`yicha sudga qadar ish yuritilishi va uning xulosalari sud uchun dastlabki xususiyatga ega bo`lib, ular sud bevosita dalillarni tadqiq etish sharoitida taraflarning teng huquqliligi va tortishuv asosida tekshirilishi kerak. Dastlabki tergov jinoyat ishini tugatish to`g`risida qaror chiqarish, ayblov xulosasi tuzib, ishni sudga yuborish yoki ishni tibbiy yo`sindagi majburlov choralarini qo`llash masalasini ko`rish uchun sudga yuborish to`g`risida qaror chiqarish bilan tamomlanadi (JPKning 372-m.). Birinchi instansiya sudida ish yuritish. Birinchi instansiya sudida ish yuritish sudyaning kelib tushgan ish bilan tanishishi hamda quyidagi qarorlardan birini qabul qilishidan boshlanadi: jinoyat ishini sudda ko`rish uchun tayinlash; ishning yuritilishini to`xtatish; jinoyat ishini tugatish; jinoyat ishini qo`shimcha tergovga qaytarish to`g`risida (JPKning 395, 404-m.). Barcha sanab o`tilgan masalalarni sudya yakka o`zi hal qiladi, ya'ni ishtirokchilarning alohida tarkibi, ularning o`ziga xos harakatlari hamda ishtirokchilar o`rtasida yuzaga keladigan tegishli huquqiy munosabatlar yo`q. Shuning uchun O`zbekiston Respublikasi Jinoyat protsessual kodeksida (JPKning 395-405-m.) jinoyat ishini sudda ko`rish uchun tayinlashning hozirgi qonuniy hal qilinishi mustaqil bosqich deb hisoblanishi mumkin emas. U faqat sud muhokamasi bosqichiga ulanib ketadigan davr deb hisoblanishi mumkin. Avval bu bosqich “sudga berish” deb atalar edi. Ko`pgina protsessualchi olimlarning fikriga ko`ra, bu ta'rif uning mazmuni va maqsadini aniqroq aks ettirgan 10 [10] . 10 [10] Qarang: Ugolovno-protsessualnoye pravo: Uchebnik. / Pod ob shey red. prof. P.A. Lupinskoy – 2-ye izd. pererab. i dop.- M.: Yurist, 1997. s.12.](/data/documents/4fdc85d5-591b-464c-9cfe-fe138f17903d/page-15.png)
![Shunday qilib, jinoyat protsessining bosqichi – uning nisbatan ajratilgan qismi bo`lib, aniq vazifalari, ishtirokchilarining doirasi, jinoyat protsessual harakatlar va huquqiy munosabatlarning o`ziga xosligi, ularni rasmiylashtiradigan jinoyat protsessual hujjatlarning mavjudligi, tizim sifatida bir bosqich ikkinchi bosqichni to`ldirishi bilan tavsiflanadi. Jinoyat protsessual funksiyalar Jinoyat protsessual faoliyat tarqoq harakatlar yig`indisi emas, balki harakatlarning yagona tizimi bo`lib, uning asosida jinoyat protsessi vazifalarining birligi yotadi. Ammo bu faoliyat jinoyat ishini sudda ko`rish, har bir protsess ishtirokchisining maxsus vazifasi va o`rni bilan bog`liq muayyan yo`nalishlar, jinoyat protsessual funksiyaga ega . Subyektlarning ishdagi o`rni, belgilangan maqsadi yoki vazifasi bilan bog`liq bo`lgan faoliyati yo`nalishlarining turlari protsessual funksiyalar deb ataladi . Jinoyat protsessida funksiya 11 [11] so`zi – faoliyat yo`nalishi degan mazmunni beradi. Masalan, L.B.Alekseyev “Jinoyat protsessining funksiyalari deb subyektlarning ishda ishtirok etishdagi faoliyat yo`nalishi, turlari, ularning roli, o`rni hamda maqsadiga aytiladi” 12 [12] deydi. P.A.Lupinskayaning fikricha esa “Subyektlarning ishdagi o`rni, belgilangan maqsadi yoki vazifasi bilan bog`liq bo`lgan faoliyat yo`nalishlarining turlari jinoyat protsessining funksiyalari”, 13 [13] deyiladi. Bizning nazarimizda, bu ta'riflar funksiyaning mazmun, mohiyatini yetarli darajada ochib bermaydi, chunki “funksiya” so`zi qonunda ishlatilmagan bo`lsa ham bu faoliyat yo`nalishini bajarish tartibi va uning subyektlarini vakolati qonun bilan qat'iy tartibga solinadi. 11 [11] Funksiya –krug deyatelnosti, naznacheniye, rol. Slovar russkogo yazika -M.: 1961. – 805 b. 12 [12] Alekseyev L.B. Ugolovno-protsessualnie funksii: kurs ugolovnogo protsessa. Obshaya chast –M:, 1989. -424 b. 13 [13] Ugolovniy protsess . Uchebnik. Pod . red. Lupinskoy P.A. -M.: 1995. –B. 47.](/data/documents/4fdc85d5-591b-464c-9cfe-fe138f17903d/page-17.png)
![Jinoyat protsessida yettita faoliyat yo`nalishi mavjud. Bu faoliyat yo`nalishlariga: jinoyatlarni tergov qilish; ayblov va himoya; jinoyat ishini sudda ko`rish va hal qilish (odil sudlov); jamoatchilikning ishtiroki; qo`shimcha va yordamchi faoliyat yo`nalishlari kiradi. Bu faoliyat yo`nalishlarining har birini o`z ishtirokchisi bo`lib, ular qonunda belgilangan vakolat doirasida harakat qiladilar. Har bir ishtirokchi jinoyat sudlov ishlarini yuritishda faqat bitta faoliyat yo`nalishiga mansub bo`ladi va unda belgilangan vazifani ado etadi. Masalan, jinoyat ishini sudda ko`rish va hal qilish faoliyat yo`nalishini (odil sudlov) faqat sud amalga oshiradi. Tergov qilish faoliyat yo`nalishini - tergovchi, prokuror; ayblovni - prokuror, jabrlanuvchi; himoya faoliyat yo`nalishini - himoyachi, gumon qilinuvchi, ayblanuvchi, sudlanuvchi; jamoatchilikni ishtirokini - jamoat ayblovchisi, jamoat himoyachisi; qo`shimcha faoliyat yo`nalishini - fuqaroviy da'vogar, fuqaroviy javobgar; yordamchi faoliyat yo`nalishini - guvoh, xolis, tarjimon ekspert, mutaxascis, sud kotibi bajaradilar. Jinoyat protsessi ishtirokchilarining faoliyat yo`nalishlari o`zaro chambarchas bog`liq, lekin biri ikkinchisini o`rnini bosa olmaydi. Bu faoliyat yo`nalishlarining har biri jinoyat sudlov ishlarini yuritish vazifalarini amalga oshirishda alohida muhim ahamiyat kasb etadi. Shuning uchun ham uning barcha ishtirokchilari zimmasiga yuklatilgan funksiyalar faol amalga oshirilishi uchun haqiqiy imkoniyatlar yaratilishi va kafolatlanishi kerak. Adabiyotlarda sud hokimiyatining tushunchasi, faoliyati yo`nalishlari va uni amalga oshirish shakli munozarali masala hisoblanadi. 14 [14] Ayrim tadqiqotchilar sud hokimiyati - odil sudlov va Konstitutsiyaviy nazorat funksiyalarini bajaradi, degan fikrdalar. 15 [15] V . P . Bojyevning fikricha , sud hokimiyatining asosiy funksiyasi odil sudlov , sud nazorati , sud korpusini tashkil etish , sud amaliyotiga rahbarlik qilish esa sud hokimiyatining vakolati va uni amalga oshirish turi 14 [14] Lazareva V.A. Sudebnaya vlast i yeye realizatsiya v ugolovnom protsesse. – Samara : 1997 . -136 b. ; Bozorov V.M. Sovremennie problemi Rossiyskogo pravosudiya po ugolovnim delam v deyatelnosti voyennix sudov. – Yekaterinburg : 1999 . -236 b. ; Boykov A.D. Tretya vlast v Rossii. - M. : 2002 . -138 b. ; Xaldeyev L.S. Sudya v ugolovnom protsesse. - M. : 2002 . -99 b. ; Xismatullin R.S. Apellyatsionnoye proizvodstvo po delam nesovershennoletnix. - Ufa : 2001 . -78 b. ; Sudebnaya vlast // Pod. Red. I.L. Petruxina. - M. : 2003. -720 b. 15 [15] Rejenevskiy V.A., Chepurnova N. M. Sudebnaya vlast v Rossiyskoy Federatsii: konstitutsionnie osnovi organizatsii i deyatelnosti. -M.: 1998. -96 b.; Sheyfer S.A., Yablokov V.A. Ponyatiye sudebnoy vlasti i yeye funksii // Problemi sudebno-pravovoy reformi v Rossii: istoriya i sovremennost. –Samara: 1999. –B. 198.](/data/documents/4fdc85d5-591b-464c-9cfe-fe138f17903d/page-18.png)
![hisoblanadi . 16 [16] V . P . Bojyevning fikriga odil sudlov bilan teng ravishda sud nazoratini tilga olganligi uchun ham maqqul deb hisoblaymiz . Lekin V.A.Lazarevaning bu boradagi fikriga esa qo`shilib bo`lmaydi. V.A.Lazareva sud hokimiyatining asosiy vazifasi jamiyatda yuzaga kelgan kelishmovchiliklarni bartaraf qilish ekanligi hisobga olinsa, odil sudlov – sud hokimiyati amalga oshiradigan yagona shakl hisoblanadi, 17 [17] - deydi va bu bilan sud nazoratini sud hokimiyatining shakli sifatida tan olmaydi. Vaholanki, sud nazorati yuqorida qayd qilinganidek, nafaqat uzoq tarixiy zaminga, balki huquqiy asosga ham ega. Shuning uchun, biz funksiyalar tizimiga sud nazorati funksiyasini kiritish joiz deb hisoblaymiz. Ayblash funksiyasi, ya'ni ayblovchining sudda ayblovni qo`llab- quvvatlash bo`yicha faoliyati. Davlat ayblovini qo`llaydigan prokuror, jabrlanuvchi, jamoat ayblovchisi yoki qonunda alohida nazarda tutilgan hollarda jabrlanuvchi sifatida ishda ishtirok etishga ruxsat etilgan jamoat birlashmasi (jamoa) vakili bunday faoliyat subyektlari bo`lishi mumkin (ular har birining ko`p xususiyatlari bo`lgan taqdirda). Ushbu funksiyaning maqsadi jinoyat sodir etgan shaxslarning sud oldida so`zsiz fosh etilishini, ularga adolatli jazo berish muqarrarligini ta'minlashdan iboratdir. Ayblash vazifasini amalga oshiradigan protsess ishtirokchilari orasida sud oldida davlat ayblovini qo`llaydigan prokuror muhim o`rin tutadi. Ammo prokurorning jinoyat protsessidagi o`rni ayblash vazifasi bilan cheklanmaydi. U kengroq va ko`p qirrali bo`lib, o`z ta'siri bilan butun jinoyat protsessini qamrab oladi. Jinoyat ishlarini sudda ko`rishda prokuror avvalambor qonuniylikni nazorat qiluvchi organning vakilidir. Bu holat uning ayblovni qo`llash bo`yicha faoliyatining izchil qat'iyatli hamda mutlaq xolis bo`lishini belgilaydi (O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi 118-m., JPKning 33, 34, 409-m.). 16 [16] Pravooxranitelnie organi Rossiyskoy Federatsii. Pod red . Bojyeva V.P. -M.: 1996. –B . 42. 17 [17] Lazareva V.A. Sudebnaya vlast. Sudebnaya zashita. Sudebniy kontrol: ponyatiye i sootnosheniye (leksii - ocherki). – Samara: 1999. –B. 20-24.](/data/documents/4fdc85d5-591b-464c-9cfe-fe138f17903d/page-19.png)
