Huquqning tushunchasi, mohiyati va qiymati - Huquqshunoslik - Referatlar

Huquqning tushunchasi, mohiyati va qiymati

Yuklangan vaqt:

06.09.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

135.5 KB

Ko'chirib olish

Huquqning tushunchasi, mohiyati va qiymati Reja: 1. Huquqni tushunishdagi plyuralizm. 2. Legizm va uning mohiyati. 3. Yusnaturalizm va uning mazmuni. 4. Yuridik libertarizm. 5. Huquq va qonunni farqlash 6. Yuridik ontologiya, gnoseologiya va aksiologiya 7. Libertar huquqni tushunish sharoitida huquqiy tartibga solishning xususiyatlari

Huquqni tushunishdagi plyuralizm Davlat va huquq haqidagi fan sifatida yurisprudensiya uchun uning negizida yotuvchi huquqni tushunish (huquq tushunchasi) ning u yoki bu tipi bosh va asosiy ahamiyat kasb etadi. Aynan huquqni tushunishning tipi yuridik bilishning paradigmasi, prinsipi va namunasi (mazmun modeli) ni, xususan yurisprudensiya tegishli konsepsiyasining ilmiy-huquqiy mazmunini, predmet va metodini belgilab beradi. Bu har qanday izchil, tizimli asoslantirilgan, rivojlangan va tashkillashgan nazariya doirasida (xususan yuridik nazariya doirasida ham) tushunchaning ilmiy bilish maqomi va ahamiyati bilan belgilanadi. Huquq tushunchasida ilmiy-mavhum (konsentratsiyalashgan va ixcham) ko‘rinishda muayyan yuridik nazariya, yurisprudensiya muayyan konsepsiyasining nazariy-huquqiy ma’nosi va mazmuni aks etadi. Agar huquq tushunchasi - bu ixcham (siqiq) holdagi yuridik nazariya bo‘lsa, yuridik nazariya esa, - bu huquqning yoyiq (kengaytirilgan) tushunchasidir. Yaxlit yuridik fan esa (huquq haqidagi majmuaviy nazariy fan sifatida) huquq tushunchasini muayyan nazariya ko‘rinishida izchil va to‘la ochib berishdan iborat. Yuridik adabiyotda huquqni tushunishning turli tiplari mavjud, aniqrog‘i huquqiy fikr tarixida va yurisprudensiya nazariyasida huquqni tushunishning asosan ikki tiplari o‘zaro haqiqatga da’vo qilib kelishadi : 1) yuridik (ius - huquq); 2) legistik (lex - qonun). Huquqni tushunishning ushbu ikki tiplari o‘rtasidagi farq quyidagicha. Legistik yondoshuvga ko‘ra, huquq - bu davlat (uning hokimiyati, erki-xohishi, ixtiyori) ning ijodi, mahsuli bo‘lib, u rasmiy hokimiyatning amri (majburiy ko‘rsatmasi, qoidasi, normasi, hujjati, akti). Bunda huquq davlatning rasmiy, majburlov qoidalariga tenglashtiriladi, ya’ni pozitiv huquqning formal manbalariga, ya’ni mazkur vaqtda va mazkur joyda qonuniy kuchga ega bo‘lgan yig‘ma ma’nodagi qonunga olib kelinadi, huquq bilan qonun tenglashtiriladi .

Huquq bilan qonun (pozitiv huquq) ni bunday legistik tenglashtirish mohiyatiga ko‘ra aynan legistik pozitivizm bo‘lgan ―yuridik pozitivizmning prinsipi va ma’nosi hisoblanadi. Legistik (pozitivistik) huquq tushunish huquqqa nisbatan turli etatistik, avtoritar, despotik, diktatorlik, totalitar huquqqa yondoshuvlarga xos. Legizm - huquqni davlat amri, majburiy qoidalar deb tushunishdir. Legizm huquqni avtoritar tushunishning normativ ifodasidir (Gobbs va b.) Ular huquq va qonunni tenglashtiradilar, o‘z e’tiborini amaldagi (pozitiv) huquqqa qaratadilar. Legistlar huquqning mohiyati, g‘oyasi, qiymati kabi tushuncha-larni xom xayol, quruq gap deb inkor qiladilar. Tabiiy huquq nazariyasi ularning eng achchiq tanqidi doimiy obyekti hisoblanadi. Huquqni tushunishning yuridik tipi uchun, aksincha, huquq va qonun (pozitiv huquq) ni farqlashning u yoki bu varianti xarakterli hisoblanadi. Bunda huquq deganda qonun o‘rnatuvchi (davlat) hokimiyatining xohish-irodasiga bog‘liq bo‘lmagan obyektiv hodisa tushunilib, bu hodisa boshqa ijtimoiy hodisalardan o‘zining obyektiv tabiati va xususiyati, o‘z mohiyati, farqlovchi tamoyili (alohida ijtimoiy regulyator sifatida) bilan farqlanadi. Huquqni tushunishning yuridik (antilegistik) tipi doirasida ikki turli yondoshuv farqlanadi : 1.pozitiv huquqqa qarama-qarshi qo‘yiluvchi tabiiy huquqni tan olishga asoslangan tabiiy-huquqiy yondoshuv - yusnaturalizm (antipozitiv); 2. huquq bilan qonun (pozitiv huquq) ni farqlashga asoslanuvchi va huquq deganda tabiiy huquqni emas, balki (huquqning mohiyati va farqlovchi prinsipi sifatida) formal tenglik prnitsipining mavjudligi va normativ ifodasini nazarda tutuvchi (huquqni tushunish umumiy nazariyasi pozitsiyasidan rivojlantiriluvchi) libertar-yuridik yondoshuv - yuridik libertarizm . Bunda formal tenglik prinsipi huquqiy shakl (huquqiy munosabatlar shakli sifatida) ning yagona mazmunini tashkil etuvchi 3 elementning birligi sifatida namoyon bo‘ladi:

1) norma va tenglik o‘lchovining mavhum-formal umumiyligi (norma va o‘lchovning hamma uchun tengligi); 2) erkinlik; 3) adolat. Munosabatlar shakli sifatida huquqni bunday munosabatlar-ning faktik mazmuni bilan aralashtirib yuborish mumkin emas. Aytish muhimki, mazkur elementlar nafaqat bir-birlarini to‘ldira-dilar, shu bilan birga bir-birlarini taqozo etadilar va nazarda tutadilar, chunki ular yagona huquqiy asos - formal tenglik prin sipi (shu bilan birga munosabatlarning huquqiy shakli) ning turli jihatlaridirlar. Huquqni tushunish umumiy nazariyasi nuqtai nazaridan tabiiy-huquqiy yondoshuv va libertar formal-yuridik yondoshuv yuridik huquqni tushunishning turli shakllari sifatida huquqqa nisbatan nazariy yondoshuv, nazariy-huquqiy fikr sohasida taraqqiyotning vujudga kelishi, chuqurlashuvi va rivojlanishining bosqichlari va darajalarini anglatadi. Libertar yondoshuv huquq bilan qonun nisbati va farqlanishi-ning barcha shakllarini - ular o‘rtasidagi qarama-qarshilikdan (hu-quqqa zid, huquqni buzuvchi qonun holatida) to ularning mos keli-shigacha (huquqiy qonun holatida) bo‘lgan shakllarini o‘z ichiga oladi. Libertar-yuridik huquqni tushunishga ko‘ra, huquq - bu huquq subyektlarining formal tengligi prinsipi bilan belgilanuvchi tenglik, erkinlik va adolat munosabatlarining shaklidir. Qayerda formal tenglik prinsipi (va uni konkretlashtiruvchi norma) mavjud bo‘lsa, o‘sha yerda huquq, munosabatlarning huquqiy shakli ham mavjud. Huquq prinsipi sifatida formal tenglik huquqning farqlantiruvchi xususiyati va o‘ziga xos belgisi, huquqiy asos hamdir. Huquqda formal tenglik prinsipi uning mohiyatiy jihati hisoblanadi. Ushbu prinsipdan tashqariga chiquvchi va unga qarama-qarshi bo‘lgan hamma narsa nohuquqiy va huquqqa zid hisoblanadi. Tabiiy huquq g‘oyalari tarafdorlari uchun tabiiy huquq - bu obyektiv borliq - xudo yoki inson tabiatiga bog‘liq yagona, haqiqiy, boshlang‘ich huquqdir, u o‘zida odillik, axloqiylik, adolat g‘oyalarini mujassam etadi. Ular pozitiv huquqqa tabiiy huquqdan

chetga chiquvchi, ba’zida uni inkor etuvchi insonlar tomonidan o‘zboshimchalik bilan yoki yanglishib, sun’iy tarzda o‘rnatilgan huquq deb qaraydilar. Bunday yondoshuvga ko‘ra, huquq haqiqiy ma’noda bu aynan va faqat tabiiy huquqdir . Tabiiy huquqiy yondoshuvning ba’zi ijobiy tomonlari (nazariy jihatdan anglashilmagan holda yuridik huquqni tushunishning ba’zi jihatlari) va kamchiliklari (huquqni huquqiy bo‘lmagan hodisalar - axloq, ma’naviyat, din bilan aralashtirib yuborish, huquqni barcha nohuquqiy narsadan farqlashning qat’iy mezoni yo‘qligi, tenglik, erkinlik va adolatni formal-huquqiy tushunchalar, xususiyatlar sifatida emas, balki axloq fenomeni yoki aralash- huquqiy hodisa sifatida tushunish) ni ko‘rsatish o‘rinli. Huquqni formal-yuridik tushunishda formal va faktik jihatlarni farqlashning prinsipial ahamiyatini alohida ta’kidlash zarur. Qoida bo‘yicha faqat formal narsagina umumiylik kasb etadi, faktik mazmun esa, umumiy emas va har qanday faktik jihat xususiydan boshqa narsa emas. Shu sababli faqat formal predmet (o‘ziga xos shakl, alohida formallik) bo‘lgandagina huquq umumiylik hususiyatiga ega bo‘ladi, munosabatlarning mavhum-umumiy shakli bo‘la oladi. Formal-yuridik yondoshuvda munosabatlarning huquqiy shakli (munosabatlar shakli sifatida butun huquq) ni noformal, har qanday faktik, faktik-mazmuniy jihatdan izchil farqlaymiz va ―tozalay-miz. Bunday huquqni tushunishda tabiiy- huquqiy yondoshuvdagi muhim kamchilik - huquqni nohuquqiy hodisalar bilan, huquqiy shakl bilan faktik mazmun, formal bilan faktik, formal-huquqiy va faktik- mazmuniy jihatlarni aralashtirib yuborish yo‘qotiladi. Pozitivistlardan farqli ravishda huquq bilan qonunni farqlash ma’nosida huquqiy shaklni (huquq shakl sifatida) har qanday ixtiyoriy mazmun (normativ va faktik) uchun yaroqli bo‘lgan bo‘sh shakl sifatida emas, balki huquqni nohuquqiy narsadan, huqu qiy shaklni nohuquqiy shakldan farqlovchi alohida formallashti- rilgan xususiyatlarga ega maxsus shakl sifatida tushunish kerak. Boshqacha aytganda, formal-yuridik yondoshuv - bu huquqni mazmuniy tushunish, aniqlash va izohlash, biroq u formal-mazmuniydir, faktik-mazmuniy emas.

Huquq (huquqiy shakl, formal tenglik prinsipi) ni bunday tushunishda u formal- umumiy tenglik o‘lchovi, erkinlik, adolat kabi formal-mazmuniy xususiyatlarga ega bo‘ladi. Formal tenglik prinsipini anglatuvchi ushbu formal-mazmuniy xususiyatlarga ko‘ra shakl o‘zining huquqiy xususiyatini kasb etadi, boshqa har qanday shakldan, munosabatlarning axloqiy, diniy shakllaridan yoki majburiy-buyruq xarakterdagi munosabatlardan farq qiluvchi huquqiy shaklning o‘ziga xos sifatiga ega bo‘ladi. Bunday formal-yuridik ixtisoslashgan va malakaviy shakl munosabatlarning huquqiy tipi va tartibga solishning huquqiy usulining mohiyati va o‘ziga xosligini ifodalaydi. Shunday qilib, huquqiy shakl (butun huquq ham) legistlarda bo‘lgani kabi har qanday faktik mazmunga yo‘l qo‘yuvchi bo‘sh shakl, buyruq va lozim bo‘lishlikning shunchaki shakli emas, balki huquqning xususiyatlari va talablarini ifodalovchi va huquqqa zid hamma narsani inkor etuvchi yuridik belgilangan shakldir. Huquq bilan qonunni farqlovchi va tegishlicha huquqni tushunishning libertar- yuridik nazariyasi legizm va yusnaturalizm o‘rtasidagi qarama-qarshilikdan holi va o‘z ichiga ikki yondoshuvning ijobiy jihatlarini oladi. Bu nazariya huquq bilan qonunni legistik tenglashtirishni ham, huquqni tabiiy va pozitivga bo‘lishni ham inkor etib, shu bilan birga huquq va qonun haqidagi pozitivistik va tabiiy-huquqiy ta’limotlardagi ahamiyatli xulosalar va qoidalarni e’tiborga oladi. Libertar nazariya huquq bilan qonunni farqlashni ular nisbatining ma’nosini, oqibat natijada ularni huquqiy qonunning zaruriy shaklidagi (ya’ni huquqning obyektiv mazmuni va prinsipi mos keluvchi pozitiv huquqdagi) lozim sintezini adekvat tushunish uchun zaruriy asos sifatida izohlaydi . Legizm Huquqni legistik tushunish asosida huquqni davlatning buy-rug‘i, majburiy qoidalari, rasmiy hokimiyat tomonidan o‘rnatilgan majburiy normalar tizimi sifatida tushunish yotadi. Legizm va yuridik pozitivizm uchun inson va fuqaro huquq-larini mensimaslik xos. Bu ma’noda legizm avtoritar huquq tushunishning normativ ifodalanishi hisoblanadi.

Legizmning maqsadi - barchani hokimiyat qoidalariga va ko‘rsatmalariga bo‘ysun- dirishdir. Bu yerda insonga erkin subyekt sifatida emas, balki hokimiyatning tobe obyekti sifatida qarash hukmronlik qiladi. Gobbs o‘zining qudratli davlat konsepsiyasida huquqni hokimiyat buyrug‘i deb izohlaydi. U ―qonunning huquqiy kuchi uning suveren buyrug‘i bo‘lganligida deb ta’kidlaydi. ―qonun bu butun harakatdagi (pozitiv) huquq. Keyinchalik huquqni bunday tushunish legizm turli yo‘nalishlarining vakillari tomonidan o‘zlashtirilgan. Yuridik pozitivizmning qaror topishi va rivojlanishi burjua tuzumining g‘alabasi va mustahkamlanishi, davlat rolining ortishi va bunday sharoitlarda huquq manbalari tizimida davlat me’yoriy hujjatlarining ahamiyati va salmog‘ining oshib borishi bilan bog‘liq. G‘oyaviy jihatdan ―yuridik pozitivizm qonunda o‘zining huquqiy talablarini ―tabiiy, ―lozimlik, ―ideal, ―oqilona, ―adolat haqidagi har qanday tanqidiy va oppozitsion (nopozitiv) talablar va tasavvurlarga qarshi rasmiy, qonuniy tartibotni himoyalovchi mafkuraning rasmiy tan olinishiga erishgan g‘olib burjua sinfining o‘zgargan yuridik dunyoqarashini ifodalaydi . ―Yuridik pozitivizmning asosiy g‘oyalari va xulosalari huquqni hokimiyatning ijodi sifatida, hokimiyat majburlovini oqibat natijada huquqning yagona farqlantiruvchi xususiyati sifatida talqin qilishni, huquqni tahlil qilishning formal- mantiqiy va yuridik-dogmatik metodlarini, huquqni ijtimoiy munosabatlardan, yurisprudensiyani esa, huquqning mohiyati, qiymati, sabablari, tabiati haqidagi ―metafizik qoidalardan ajratish va ―tozalashni anglatadi. Bunday qarashlar X1X asrda Angliyada D.Ostin, Sh.Amos, Germaniyada B.Vindshayd, K.Gerber, K.Bergbom, P.Laband, A.Sitelman, Fransiyada Kabantu, Rossiyada YE.V.Vaskovskiy, A.X.Golmsten, D.D.Grimm, S.V.Paxman, G.F.SHershenevich va boshqalar tomonidan rivojlantirilgan. XX asrda bu yondoshuv ―yuridik pozitivizmdagi V.D.Katkovning ―umumiy tilshunoslik bilan isloh qilingan yurisprudensiya, G.Kelzenning ―huquq haqidagi sof ta’limot, G.Xartning ―huquq konsepsiyasi kabi yo‘nalishlarda o‘z ifodasini topgan .

Masalan, D.Ostin huquqni ―siyosiy rahbar yoki suveren tomonidan o‘rnatilgan qoidalar agregati deb xarakterlagan va ―Har qanday huquq bu komanda, buyruq deb ta’kidlagan. Sh.Amosning fikricha, ―huquq bu mazkur hamjamiyatdagi shaxslar harakatini kontrol qilish maqsadida davlat oliy siyosiy hokimiyati tomonidan chiqarilgan buyruqdir. G.F.SHershenevich qarashlari ham shunga o‘xshash: Huquqning har qanday normasi buyruq hisoblanadi. Hokimiyat buyurgan hamma narsa huquq hisoblanadi. Huquqning o‘zboshimchalikdan farqi shu bilan obyektiv va mazmuniy ma’nosini yo‘qotadi va bu yondoshuv tarafdorlari uchun faqat subyektiv va formal xarakter kasb etadi: muayyan subyekt (davlat organi) tomonidan muayyan shaklda sanksiyalanadigan (qonun, farmon, qaror, sirkulyar kabi hujjat shaklidagi) oshkora o‘zboshimchalik huquq deb tan olinadi. Legistik-pozitivistik tushunishda davlat-hokimiyati amrida afsonaviy imkoniyatlar tan olinadi. Bunday amr-buyruq bilan nafaqat subyektiv xarakterdagi vazifalar (qonunchilik normalarini shakllantirish), shu bilan birga obyektiv mazmundagi vazifalar (huquqning o‘zini yaratish, shakllantirish), shuningdek, ilmiy yo‘nalishdagi vazifalar (huquqning o‘ziga xosligini aniqlash, uni boshqa ijtimoiy normalardan farqlash va b.) ni ham hal etish mumkin. Legizm o‘zining barcha ko‘rinishlarida huquq va qonun (pozitiv huquq) ni tenglashtirish bilan huquqiy hodisa sifatida qonunni uning huquqiy mohiyatidan ajratadi, qonunning obyektiv huquqiy xususiyatlarini, sifatlarini inkor etadi, qonun chiqaruvchi hokimiyat irodasining mahsuli sifatida izohlaydi. Shu sababli huquqni bunday tushunishda pozitivistlar qonun (pozitiv huquq) deganda nazarda tutadigan huquqning o‘ziga xosligi muqarrar ravishda huquqning majburlov xarakteriga olib kelinadi. Bunday majburiylik huquqning qandaydir obyektiv xususiyatlari va talablari oqibati sifatida emas, balki boshlang‘ich huquq hosil qiluvchi va huquq belgilovchi omil, kuchga asoslangan huquqning birlamchi manbai sifatida tushuntiriladi. Hokimiyatning kuchi bu yerda majburlovga, buyruqqa asoslangan huquqni yuzaga keltiradi .

Legizmga ko‘ra, huquq haqidagi haqiqat qonun chiqaruvchi (suveren, davlat) ning fikri, pozitsiyasi, erki ifodalangan qonunda berilgan. Shu bois huquq haqidagi axtarilayotgan haqiqiy bilim rasmiy hokimiyat fikridan boshqa narsa emas. Huquqni bunday tushunishga ko‘ra, faqat birgina huquqni yaratuvchi hokimiyatgina haqiqatdan ham huquq nimaligini va u nohuquqiy narsadan nimasi bilan farq qilishini biladi. Fan esa, eng yaxshi holatda qonun (amaldagi huquq) da mujassamlashgan hokimiy-amriy fikrni adekvat anglashi va ifodalashi mumkin. Legizmning nazariy-bilish manfaati to‘laligicha amaldagi(pozitiv) huquqga qaratilgan. Mazkur pozitiv huquqning empirik doirasidan chetga chiquvchi hamma narsa, huquqning mohiyati, g‘oyalari, qiymati to‘g‘risidagi barcha fikrlar pozitivistlar tomonidan huquqiy ma’no va mazmunga ega bo‘lmagan qandaydir metafizik, sxolastik narsa sifatida inkor etiladi. Pozitivistlar ayniqsa tabiiy-huquqiy ta’limotlarni keskin tanqid qiladilar. Tabiiy-huquqiy ta’limotlarga ular huquq bilan qonunni farqlovchi barcha konsepsiyalarni, qonun qoidalaridan farqlanuvchi huquq haqidagi barcha tasavvurlarni kiritadilar. Pozitivistik gnoseologiya bu bilan mohiyat bo‘yicha huquq nazariyasini inkor etadi va faqat predmeti pozitiv huquq bo‘lgan, maqsadi va yo‘nalishi huquq dogmasi, ya’ni harakatdagi (pozitiv) huquq, uni o‘rganishning usullari, qoidalari va yo‘llari, tasnifi, tizimi, sharhi haqidagi asosiy qoidalar majmui bo‘lgan qonunshunoslik va qonun haqidagi ta’limotnigina tan oladi, xolos. Huquq haqidagi barcha bilim bunday huquqni tushunishga ko‘ra pozitiv huquqning o‘zida, uning matnida rasman berilgan va huquq haqidagi pozitiv ta’limotning asosiy muammosi qonun tekstini to‘g‘ri sharhlashdan va bu matndagi rasmiy-huquqiy bilimni, qonun chiqaruvchining fikri va pozitsiyasini lozim darajada bayon qilishdan iborat. Bu pozitivistlarning qonunning huquqiy ma’nosi va mazmunini ochiq inkor etishda uni lingvistik va tekstologik izohlashga bo‘lgan kuchayib boruvchi qiziqishi bilan bog‘liq. Bunday yondoshuvda yuridik gnoseologiya legistik lingvistika bilan almashtiriladi, bunga ko‘ra turli nopozitivistik tushunchalar, g‘oyalar, konsepsiyalar (huquq mohiyati, huquq

g‘oyasi, tabiiy huquq, insonning ajralmas huquqlari kabi) - faqat soxta so‘zlar, sofizm, noto‘g‘ri so‘z qo‘llash natijasi bo‘lib qoladi. Bunday qarashlarni ashaddiy pozitivist I.Bentam rivojlantirgan bo‘lib, u analitik yurisprudensiyani (D.Ostin) qaror topishiga jiddiy ta’sir ko‘rsatgan. Tabiiy huquq, uning fikricha, so‘z fiksiyasi, bo‘rttirib ko‘rsatish, insonning ajralmas huquqlari - allaqanday «maxluq» dir. Yuridik huquqni tushunish huquq bilan qonun muammolarini tadqiq qilish yo‘llari va vositalarining, lingvistik, tekstologik, strukturaviy, mantiqiy-analitik, yuridik-dogmatik yo‘nalishlarning nazariy-bilish va amaliy ahamiyatini tan oladi. Biroq huquqga bo‘lgan yuridik yondoshuv doirasida so‘z huquqni qonunga, huquq nazariyasini qonun haqidagi ta’limotga va pozitiv huquq dogmasiga tenglashtirish haqida emas, balki ilmiy bilish usullari, vositalari, imkoniyatlarining butun majmuidan huquqni har tomonlama bilish jarayonida huquq va qonun haqida ishonarli va haqiqiy bilimni olish uchun foydalanish haqida boradi. Aksiologik jihatdan legizm - huquq bilan qonun (pozitiv huquq) ni tenglashtirish va qonun chiqaruvchi bilan qonunga bog‘liq bo‘lmagan huquqning obyektiv xususiyatlarini inkor qilish tufayli mohiyat bo‘yicha huquqiy qadriyatlarni rad etadi va faqat qonun (pozitiv huquq) ning qiymatini tan oladi. Bunda pozitivistlar tan oladigan qonun (pozitiv huquq) ning ―qiymati aslida o‘zining asl qiymat mazmunidan mahrum qilinadi. Qonunning pozitivistik ―qiymati bu qandaydir obyektiv asos bo‘yicha uning umumahamiyat kasb etishi emas, balki uning rasmiy umummajburiyligi, hokimiy imperativligidan iborat. Bu masalada Kelzenning radikal-pozitivistik yondoshuvi o‘ziga xos bo‘lib, unga ko‘ra huquq buyruq sifatida, norma sifatida qiymatga ega. Bu (norma, buyruq sifatida) ma’noda huquq u tomondan lozim, shart bo‘lishlik shakli sifatida xarakter lanadi. Biroq Kelzendagi ―norma - sof buyruq bo‘lib, tenglik, erkinlik, adolat normasi emas. U huquqning formal-huquqiy xususiyatlaridan hech birini ifoda etmaydi.

Yusnaturalizm Yusnaturalizm (tabiiy-huquqiy yondoshuv) ga ko‘ra huquq o‘z mohiyati, tabiati va mazmuniga ko‘ra, tabiiy huquqdir. Biroq, tabiiy huquqning o‘zi nima degan savolga turli tabiiy-huquqiy konsepsiyalar turlicha javob beradilar. Tabiiy-huquqiy ta’limotlar tarixi tabiiy huquq (va ular tushunchalari) ning plyuralizmini aks ettiradi, bunda o‘zaro raqobatlashuvchi ta’limotlardan har biri tabiiy huquqni o‘ziga xos tushunishga nisbatan o‘z qarashlarining haqqoniyligiga da’vogarlik qilib keladi. Biroq, turli tabiiy-huquqiy ta’limotlar bir-birlaridan farqlanishlari bilan birga muhim umumiy xususiyatlarga ham ega bo‘lganliklari sababli ―tabiiy huquqni umuman ―pozitiv huquqdan farqlash imkoni mavjud va mantiqiy-nazariy jihatdan tabiiy huquqning umumiy tushunchasini aniqlash masalasi ko‘ndalang bo‘ladi. Buning uchun, eng avvalo, tabiiy huquqning mohiyati va o‘ziga xosligini ixcham shaklda ifodalashda uning universal prinsipini shakllantirish zarur. Huquqni tushunish umumiy nazariyasi nuqtai nazaridan tabiiy huquq bilan pozitiv huquqni farqlash huquq bilan qonunni farqlash umumiy nazariyasining xususiy (xronologik jihatdan birinchi, aslida eng keng tarqalgan, biroq o‘zining qadimiy kelib chiqishiga ko‘ra arxaik, nazariy jihatdan yetarlicha rivojlanmagan) ko‘rinishi, variantidir. Huquq bilan qonunni tabiiy-huquqiy farqlashga ko‘ra huquq va unga xos xususiyatlar maxsus ma’noda, ya’ni uning tabiiyligi, prinsipial qarama- qarshi qo‘yiluvchi pozitiv huquqning sun’iyligi (shu bilan birga uning subyektivligi, ixtiyoriyligi) jihatidan obyektiv hisoblanadi. Shu bilan birga tabiiy huquq bilan pozitiv huquqni tabiiy-huquqiy farqlash bir vaqtning o‘zida o‘z ichiga ularga nisbatan berilgan qadr-qimmatni ham oladi: tabiiy huquq uchun - ijobiy, pozitiv huquq uchun - salbiy. Demak, huquq sohasida ―tabiiylikni ―sun’iylikka prinsipial qarama-qarshi qo‘yish tabiiy huquqni pozitiv huquqdan farqlashdagi tabiiy huquq tushunchasining mazmuni va mohiyatini tashkil etadi. Abadiy va o‘zgarmas tabiiy huquq haqidagi an’anaviy tasavvurlarning mazmunini aynan huquq sohasida ―tabiiylikni ―sun’iylikka qarshi qo‘yish prinsipi

tashkil etib, bu ularning qadr-qimmatini va ―tabiiylikning ―sun’iylikka nisbatan ustunligini anglatadi. Bu prinsip doirasida ―sun’iylik pozitiv huquq ko‘rinishida namoyon bo‘ladi, shu sababli ―tabiiylik (tabiiy huquq) - in’om etilganligi bois (olloh, tafakkur, tabiat, inson tabiati tomoni-dan) pozitivdan yuqori turuvchi narsadir. Bunda borliq makonida va vaqt birligida in’om etilgan ―tabiiylik bir vaqtning o‘zida ontologik, gnoseologik va aksiologik mazmunga ega: tabiiylik (tabiiy huquq) avvaldan, shak-shubhasiz mavjud, to‘g‘ri va axloqiy, yaxshi; sun’iylik - yomon va ―tabiiylikdan chetga chiquvchi (inson-larga xos xatolar, o‘zboshimchaligi tufayli) siqib chiqarilishi yoki tuzatilishi va ―tabiiylikka muvofiqlashtirilishi lozim. Tabiiy huquqning universal prinsipi mazmuni, shu bilan birga tabiiy huquqning umumiy tushunchasi quyidagi jihatlarni o‘z ichiga oladi: mazkur prinsip huquqni o‘zining qo‘llanish va harakat qilish sohasi sifatida belgilab pozitiv huquq prinsipining huquqiy ma’nosini inkor etadi va tabiiy huquq mavjudligini, bu hodisa va tushunchani shak-shubhasiz va haqiqiy ma’nodagi o‘ziga xos huquq sifatida tasdiqlaydi ; bu prinsip - o‘zining tabiiy va pozitiv huquqni qarama-qarshi qo‘yilishida - sifat jihatdan ikki qarama-qarshi sohalar -―tabiiylik bilan ―sun’iylikni qarama- qarshi qo‘yilishini anglatadi. Bunda ―tabiiylik (tabiiy huquqni o‘z ichiga oladi) o‘zining mavjudligi, mazmuni va ahamiyatiga ko‘ra birlamchi, obyektiv, shak- shubhasiz, haqiqiy, insonga bog‘liq bo‘lmagan narsa, ―sun’iylik esa, ikkilamchi, hosila, subyektiv, shartli, haqiqiy bo‘lmagan, inson xohishiga bog‘liq va umuman sifat jihatdan salbiy (―tabiiylikka zid va undan ajralgan) narsadir; tabiiy huquq (―tabiiylikning huquqiy ifodasi sifatida) va pozitiv huquq (―sun’iylikning huquqiy ifodasi sifatida) tabiiy-huquqiy prinsipga ko‘ra o‘zaro bog‘liq qarama-qarshiliklar va bir-birini taqozo etuvchi juft kategoriyalar sifatida) namoyon bo‘ladilar. Bu jihatdan tabiiy huquq - uning pozitiv huquq bilan nisbatida - pozitiv huquqdan yuqori turuvchi in’om etilgan huquq bo‘lib, pozitiv huquq huquqiy xarakter kasb etishi uchun unga mos kelishi kerak;

4) universal tabiiy-huquqiy prinsip (tegishlicha tabiiy huquqning universal tushunchasi ham) - bu tabiiy huquq universal modelining (tushunchasining ham) prinsipi bo‘lib, u tabiiy huquqning barcha alohida ko‘rinishlari uchun universal namuna sifatida namoyon bo‘ladi. Tabiiy huquq - bu hamma joyda va hamisha mavjud, insonga tashqaridan in’om etilgan, mazkur vaqt va joy uchun birlamchi huquq bo‘lib, u inson borlig‘ining obyektiv qadriyatlari va talablarining ifodasi sifatida barcha inson tomonidan yaratilgan qoidalar, jumladan pozitiv huquq va davlat huquqiy xarakterining mutlaq mezoni va huquqiy mazmunining birdan-bir va shubhasiz birlamchi manbai hisoblanadi. Tabiiy huquq umumiy tushunchasining qisqa ta’rifi: tabiiy huquq - bu insoniyatga tashqaridan in’om etilgan va insonlar tomonidan yaratilgan qoidalarga nisbatan ustun bo‘lgan huquqdir. Yoki: tabiiy huquq - bu insoniy munosabatlardagi sun’iylik ustidan tabiiylikning ustunligi va birlamchiligini ifodalashning huquqiy shaklidir. Aksiologik jihatdan tabiiy huquq uning tarafdorlari tomonidan ―haqiqiy huquqning obyektiv xususiyatlari va qadriyat-larining ifodasi, pozitiv huquq va tegishlicha huquq o‘rnatuvchi hokimiyatni baholash uchun, ularning tabiiy-huquqiy qiymatini aniqlash uchun mezon va zarur namuna sifatida izohlanadi. Bunda tabiiy huquq o‘z tabiatiga ko‘ra axloqiy (diniy va b.) hodisa sifatida tushuniladi va boshidan mutlaq qadriyat deb sanaladi. Shunday qilib, tabiiy huquq tushunchasiga huquqning u yoki bu obyektiv xususiyatlari bilan birgalikda (insonlar tengligi, erkinligi prinsipi) turli axloqiy (diniy va b.) xususiyatlar ham kiritiladi. Huquq bilan ahloq (dinni ham) ning bunday aralashti-rish natijasida tabiiy huquq turli ijtimoiy normalarning qotishmasi, qandaydir axloqiy-huquqiy kompleks sifatida namoyon bo‘ladiki, buning natijasida pozitiv huquq va pozitiv qonunchilik haqida u muayyan (qoida bo‘yicha salbiy) xulosa chiqaradi .

Bunday yondoshuvda pozitiv huquq va davlat huquqiy mezonlar nuqtai nazaridan emas, balki asosan etik pozitsiyaning, muayyan konsepsiya muallifining huquqning axloqiy tabiati va mazmuni haqidagi tasavvurlaridan kelib chiqib baholanadi. Umumlashgan ko‘rinishda tabiiy huquqning bunday axloqiy-huquqiy xususiyatlari yig‘indisi tabiiy huquqning umumiy va mutlaq adolatliligining ifodasi deb talqin qilinadi hamda unga pozitiv huquq va davlatning butun faoliyati muvofiq kelishi lozim. Shunday qilib, tabiiy-huquqiy yondoshuv doirasida huquq bilan ahloq (din va h.) ning qo‘shib yuborilishi formal bilan faktik, lozim bo‘lishlik va mavjudlikni, norma bilan faktik mazmunni, ideal bilan moddiylikni, prinsip bilan empirik hodisani aralashtirish bilan uyg‘unlashadi va chigallashadi. Bunda huquq tushunchasi bilan qonun va davlatning huquqiy ahamiyatini izohlash ularning tabiiy huquqning mazmuni haqidagi muayyan axloqiy yoki aralash axloqiy-huquqiy tasavvurlar pozitsiyasidan bergan axloqiy (diniy) bahosi bilan almashtiriladi. Bunday kamchiliklar, tabiiyki huquqiy nazariya va amaliyot sohasidagi yuridik aksiologiya muammolarini, insonlar erki va tengligi, tabiiy-huquqiy adolatlilik, insonlarning tug‘ma va aj-ralmas huquqlari, huquq hukmronligi, hokimiyatni huquqiy cheklash, huquqiy davlat kabi g‘oyalarni ishlab chiqishdagi tabiiy-huquqiy yondoshuv yutuqlari va xizmatlari ahamiyatini kamaytirmaydi. Huquq haqidagi Kantcha axloqiy ta’limotda gap davlat va pozitiv huquqning huquqiy qadriyati haqida emas, balki aynan axloqiy qiymati haqida boradi. Respublikachilik g‘oyasining o‘zi Kant tomonidan axloqiy ongning maksimi, axloqiy kategoriyaviy imperativ talabi sifatida asoslantiriladi. Gegel davlat va pozitiv huquqning axloqiy g‘oyalar ifodasi bo‘lgan huquq tushunchasiga mos kelishi haqida yozgan. Tabiiy-huquqiy konsepsiyalarda asosiy nazariy xulosalar tabiiy huquqni amaldagi pozitiv huquqqa qarama-qarshi qo‘yish va undan ajratish bilan bog‘liq tabiiy huquq haqidagi fikrlarni shakllantirishga yo‘naltirilgan. Bunday yondoshuvda huquqiy qonun g‘oyasining va tabiiy huquq bilan pozitiv huquqning o‘zaro aloqadorligi jihatlari, amaldagi huquqni tabiiy huquq qoidalari talablariga mos keltirish muammolari e’tibordan chetda qoldiriladi. Bu ma’noda shuni

aytish mumkinki, yusnaturalizm vakillarini amaldagi huquq va uni umumiy tabiiy huquq talablariga muvofiq takomillashtirish masalalari emas, balki tabiiy huquqning o‘zi va uning tabiatidan kelib chiquvchi ―haqiqiy huquq va shu sababli ham tabiiy amal qilishi ko‘proq qiziqtiradi. Bundan esa yusnaturalizmga bir vaqtning o‘zida ikkita va parallel amal qiluvchi hamda o‘zaro raqobatlashuvchi huquq tizimlari - haqiqiy, tabiiy huquq va nohaqiqiy, rasmiy (pozitiv) huquq haqidagi tasavvurning xosligi kelib chiqadi. Huquq tushunchasini tabiiy-huquqiy izohlashning kamchiliklarini e’tiborga olib, legizm vakillari tomonidan tabiiy-huquqiy ta’limotga nisbatan bildirilgan qator tanqidiy xulosalarning to‘g‘riligini tan olish o‘rinli. Gap huquq bilan axloqni, tabiiy huquqni tushunishda formal va faktik jihatlarni aralashtirish, nisbiy axloqiy qadriyatlarni mutlaqlashtirish kabi kamchiliklar haqida boradi . Yuridik libertarizm Tenglik muayyan abstraksiyadan iborat, ya’ni tenglashtiriluvchi obyektlarga xos bo‘lgan farqlardan ongli (fikriy) mavhumlashish oqibatidir. Tenglashtirish tenglashtiriluvchi obyektlarning tafovutlanishini va shu bilan birga tenglashtirishning tegishli asosi (modeli) nuqtai nazaridan bu farqlarning muhim emasligini taqozo etadi. Masalan, turli obyektlarni miqdor mezoniga ko‘ra tenglash-tirish (miqdori, og‘irligi va h. ni aniqlash uchun) ularning barcha mazmun-mohiyat (individual, turdosh va b.) belgilaridan mavhum-lashishini anglatadi. Xuddi shu yo‘sinda matematika shakllangan, unda tenglamalarni tuzish va hal etish asosiy rol o‘ynaydi, tenglik sifat jihatlardan ―tozalanib son tushunchalarining mutlaq abstraksiyasigacha yetkaziladi. Huquqiy tenglik matematikadagi son tengligi kabi o‘ta mav-humlashmagan. Turli insonlarni huquqiy tenglashtirishning asosi (mezoni) bo‘lib, ularning huquq layoqati va huquq subyektliligi sifatida tasdiqlanadigan va tan olinadigan ijtimoiy munosabatlardagi individning erkinligidir. Aynan mana shunda huquqiy tenglik va umuman huquqning o‘ziga xosligi ko‘rinadi.

Erkinlikdagi huquqiy tenglik erkinlikning teng o‘lchovi sifatida huquq subyektlari sifatida erkin individlar o‘rtasidagi munosabatlarda mutanosiblik (sorazmernost), ekvivalent talablarini ham anglatadi. Huquqiy tenglik - bu erkin va bir-biriga qaram bo‘lmagan huquq subyektlarining barcha uchun umumiy bo‘lgan masshtab, yagona norma, teng o‘lchov bo‘yicha tengligidir. Insonlar erkin va erkin bo‘lmagan-larga bo‘lingan joyda, keyingilar huquq subyektlari emaslar, balki huquq obyektlari hisoblanadilar va ularga huquqiy tenglik prinsipi tarqalmaydi. Huquqiy tenglik - erkinlar tengligi va erkinlikdagi tenglik, individlar erkinligining umumiy masshtabi va teng o‘lchovdir. Huquq shunday tenglik bilan ish ko‘radiki, u insonlarning birgalikdagi hayotida erkinlikni ifodalash va amalga oshirishning, borlig‘ining umumiy va zaruriy shakli sifatida namoyon bo‘ladi. Shu ma’noda huquq - erkinlik matematikasidir (Nersesyans V.S. Pravo - matematika svobodi. M., 1996). Biroq, matematikadagi sonlar tengligini ijtimoiy hodisalardagi tenglikka ko‘chirib o‘tkazish maqsadga muvofiq emas. Pifagorchilar nazarida dunyoning mohiyati sonlardan iborat va borliqdagi barcha narsa raqamlarda ifodalanadi va tavsiflanadi. Tenglikni tegishli o‘lchov sifatida muayyan son proporsiyasida tushunish bilan ular o‘zlarining ijtimoiy matematikasi ruhida adolat (tenglik prinsipiga ega bo‘lgan huquq) ni ―4 soni bilan ifodalaganlar. Tenglik haqidagi miqdor ko‘rsatkichlarni ijtimoiy munosabatlarga bunday ko‘chirish (ekstropolyatsiya) huquq haqidagi to‘mtoq tasavvurlarni ifodalaydi va mohiyatiga ko‘ra insonlar ijtimoiy hayotidagi tenglikni aynan erkin insonlarning formal-huquqiy tengligi sifatidagi o‘ziga xosligini e’tiborga olmaydi. Huquq bu formal-tenglik prinsipiga ega bo‘lishi bilan birga o‘z-o‘zicha o‘ziga xos (spetsifik) ijtimoiy matematika (ijtimoiy munosabatlardagi tenglik va notenglik haqidagi ta’limot ma’nosida) hisoblanadi. Ijtimoiy sohadagi tenglik - bu hamisha huquqiy tenglik, formal-hokimiy tenglik hisoblanadi. Chunki huquqiy tenglik, har qanday tenglik kabi faktik farqlaridan mavhumlashtiriladi va shu sababli zaruriyat bilan va ta’rifiga ko‘ra formal xarakter kasb etadi .

Tenglik masalasi bo‘yicha ko‘p tushunmovchiliklar, xatoliklar va soxta tasavvurlar mavjud. Ularning negizida oqibat natijada tenglik ijtimoiy borliqda aynan va faqat huquqiy (formal-huquqiy, formal) tenglik sifatidagina mantiqan va amaliy jihatdan mavjud bo‘lishi, oqilona mazmunga ega bo‘lishi mumkinligini tushunib yetmaslik yotadi. Ko‘pincha huquqiy tenglik turli xil egalitaristik (faktik tenglashtirish) talablari bilan qo‘shib yuboriladi yoki, aksincha, unga ―faktik tenglashtirish qarama-qarshi qo‘yiladi. Bunday chalkashtirish huquqqa zid hisoblanadi. ―Faktik tenglik - bu ―faktik va ―nofaktik (formal) tushunchalarni aralashtirib yuborish va ―tenglik tushunchasining o‘zidagi ziddiyatdir. Chunki ―tenglik (munosabatlar tipi va shakli, o‘lchov masshtabi, tartibga solish prinsipi, tushuncha sifatida) faqat ―faktik va ―formal narsani farqlash jihatdan va so‘zlar o‘zlari anglatadigan buyumlardan, raqamlar va sonlar sanalayotgan predmetlardan, og‘irlik - o‘lchanayotgan massadan uzoqlashgani kabi ―faktikdan uzoqlashgan ―formal (mavhum) sifatida ma’no kasb etadi. Aynan o‘z formalligi (―faktikdan mavhumlashishi) ga ko‘ra tenglik ―faktikni tartibga solish prinsipi, usuli, vositasi, butun noformal (ya’ni ―faktik) borliqning o‘lchovi bo‘lishi mumkin. Bu formal-huquqiy tenglikda ham kuzatiladi. Huquq tarixi - huquqning har qanday tizimi, umuman huquq prinsipi sifatida formal (huquqiy) tenglik prinsipining mazmu ni, hajmi, masshtabi va o‘lchovining taraqqiyot evolyutsiyasi tarixi-dir. Insoniy munosabatlarda erkinlik va huquq tarixiy rivoj-lanishining turli bosqichlariga huquq va erkinlik munosabatlari va subyektlarining o‘z doirasi, erkinlikning o‘z masshtabi va o‘lchovi -qisqasi formal (huquqiy) tenglik prinsipining o‘z mazmuni xos. Formal tenglik prinsipi huquqqa doimiy xos bo‘lgan tarixiy o‘zgarib boruvchi mazmunga ega prinsipdir. Umuman formal tenglik prinsipining amal qilish sohasi, mazmuni, hajmining tarixiy evolyutsiyasi mazkur prinsipning aha-miyatini inkor etmay, balki, aksincha, ijtimoiy tartibga solishning boshqa turlari (axloq, din) bilan nisbatida va farqida huquqning ajratib turuvchi xususiyati sifatida mustahkamlaydi.

Yuqorida aytilganlardan kelib chiqib aytish mumkinki , huquq -bu ijtimoiy munosabatlarda kishilar formal tengligi prinsipi vositasida erkinlikni ifodalashning me’yoriy (normativ) shaklidir. Tenglik (teng o‘lchov) ning mavhum - umumiy huquqiy prinsipi nuqtai nazaridan qarab chiqilgan (tartibga solingan) kishilar o‘rta-sidagi boshlang‘ich faktik farqlar oqibatda ega bo‘lingan huquqlarda notenglik (turli individlar - huquq subyektlarining huquqlari mazmuni va hajmiga, ular strukturasi bo‘yicha teng bo‘lmagan) ko‘ri-nishida namoyon bo‘ladi. Huquq tenglik prinsipiga asoslangan muno-sabatlar shakli sifatida, albatta, turli individlar o‘rtasidagi boshlang‘ich farqlarni yo‘qotmaydi (va yo‘qota olmaydi), biroq faqat bu tafovutlarni yagona asos bo‘yicha formallashtiradi va tartib-lashtiradi, nomuayyan faktik farqlarni, erkin, bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan, teng shaxslarning formal-aniq noteng huquqlariga trans formatsiya qiladi. Ijtimoiy munosabatlarni ifodalash, tartibga solish va boshqarishning huquqiy shaklini qiymati va chegaralari (cheklanganligi ham), mazmuni va xususiyati ham mohiyatiga ko‘ra ana shundan iborat. Huquqiy tenglik va huquqiy notenglik (huquqdagi tenglik va notenglik) - bir xil ahamiyatli (bir-birini taqozo qiluvchi va to‘ldiruvchi) huquqiy tushunchalar va xususiyatlar bo‘lib, bir xil darajada faktik farqlarga qarama-qarshi turadilar va ulardan farq qiladilar ham. Turli subyektlarning huquqiy tengligi prinsipi ular tomondan qo‘lga kiritiladigan real subyektiv huquqlar noteng bo‘lishini taqozo etadi. Huquq tufayli farqlar tartibsizligi yagona asos va umumiy norma bo‘yicha muvofiqlashtirilgan tenglik va notenglikning huquqiy tartibiga qayta o‘zgartiriladi. Turli individlarni formal teng deb tan olish - bu ularning teng huquq layoqatliligini, muayyan ne’matlar, konkret obyektlarga bo‘lgan u yoki bu huquqlarga ega bo‘lish imkoniyatlarini tan olishdir, biroq bu individual-aniq buyum, ne’matlarga bo‘lgan qo‘lga kiritilgan konkret huquqlarning tengligini anglatmaydi. Formal huquq - bu faqat huquq layoqati, ushbu obyektga nisbatan o‘zining individual-muayyan huquqini huquqiy tartibga solishning umumiy masshtabi va teng o‘lchoviga muvofiq qo‘lga kiritishning mavhum erkin imkoniyatidir. Turli insonlarning formal tengligi va teng huquq layoqati mavjudligi sharoitida ular tomonidan real qo‘lga kiritilgan huquqlar muqarrar ravishda (insonlarning o‘zlari, ularning

real imkoniyatlari, ular turmushining sharoitlari va holatlari o‘rtasidagi farqlar tufayli) noteng bo‘ladi: huquqning birdek masshtabi va teng me’yori bilan o‘lchanadigan va baholanadigan hayotiy farqlar natijasida konkret subyektga shaxsan tegishli (bu ma’noda - subyektiv), qo‘lga kiritilgan huquqlardagi farqlarga olib keladi. Turli shaxslar tomonidan qo‘lga kiritilgan huquqlardagi bunday farq bu shaxslarning formal (huquqiy) tenglik prinsipi, ularning teng huquqiy layoqatini buzilishini emas, balki rioya etilishining zaruriy oqibati hisoblanadi. Qo‘lga kiritilgan huquqlardagi farq formal(huquqiy) tenglik prinsipini buzmaydi va bekor qilmaydi. Misol tariqasida uch turli vaziyatni taqqoslaymiz. Birinchi vaziyatda yer uchastkasi yoki ustaxonani shaxsiy egalikka olish huquqiga faqat ba’zi shaxslar (kapitalizmgacha bo‘lgan vaziyat), ikkinchi vaziyatda - hamma (kapitalistik vaziyat) ega, uchinchi vaziyatda - hech kim maxsus tartibda (sotsialistik vaziyat) ega emas. Birinchi va ikkinchi vaziyatlarda tegishli huquqga ega bo‘lgan barcha shaxslar, ular aslida tegishli obyektlarga nisbatan mulk huquqini qo‘lga kiritdilarmi-yo‘qmi, muayyan yer uchastkasi, ustaxonaning real egalari bo‘ladilarmi yoki yo‘qmi - bularga bog‘liq bo‘lmagan holda, teng hisoblanadilar, teng huquq layoqatiga ega bo‘ladilar. Albatta, birorta narsani sotib olish, birorta harakatni bajarishga bo‘lgan huquqga ega bo‘lish bir masala bo‘lsa, bunday formal, mavhum-huquqiy imkoniyatni amalga oshirish va muayyan boylikka bo‘lgan real huquqni qo‘lga kiritish boshqa masaladir. Huquq - bu faqat turli insonlar uchun teng bo‘lgan turli buyumlar, predmetlar, ne’matlarga bo‘lgan huquqlarni qo‘lga kiritishning formallashgan yo‘lidir, biroq barcha bunday buyumlar va ne’matlarni barchaga teng miqdorda tarqatish emas . Biroq yagona asos va umumiy masshtab bo‘yicha tafovutlarni huquqiy tartibga solishda aynan munosabatlarning mazkur huquqiy shakli taalluqli barcha shaxslarning formal (huquqiy) tengligi va erkinligini tan olish mavjud. Masalan, ikkinchi vaziyatda barcha formal teng va erkin, garchi tegishli obyektlarga nisbatan real o‘zlashtirilgan huquqlar turli shaxslarda turlicha bo‘lsa ham. Birinchi vaziyatda huquqiy tenglik va

erkinlikning tegishli sohasi faqat ba’zilar uchun ochiq; qolganlarda tegishli huquq (huquq layoqati) ning yo‘qligi ularda formal (huquqiy) tenglik va erkinlikning tan olinmasligini anglatadi. Uchinchi vaziyatda ishlab chiqarish vositalari sifatida bunday obyektlarga nisbatan individual mulkchilik huquqiga hech kim umuman ega bo‘lmaganligi (huquq layoqatining, real qo‘lga kiritilgan huquqning yo‘qligi) sababli birinchi vaziyatdagi huquqiy imtiyozlar ham, tegishli obyektlarga nisbatan huquqlardagi farqlar ham bo‘lmaydi. Individda muayyan huquqning bo‘lmasligi - bu shu bilan birga tegishli individual erkinlikning bo‘lmasligi hamdir. Qarab chiqilgan munosabatda individlarning formal tengligi va erkinligining huquqiy prinsipi umuman yo‘q va jamiyat uchinchi vaziyatda huquq subyektlari - individlarda konkretlashtirilmaydi. Ijtimoiy (shu jumladan xo‘jalik) munosabatlari bu yerda boshqa (nohuquqiy) vositalar va normalar bilan tartibga solinadi. Huquqiy tartibga solishning maxsus prinsipi sifatida tenglikning namoyon bo‘lish shakllari ijtimoiy-tarixiy xarakter kasb etadi. Yuridik libertarizm - bu huquqni tenglik, shaxsning erkinligi va adolat prinsiplarining ifodasi deb tushunishdir. Tenglik - formal tenglik. Huquq - bu insonlarning ijtimoiy munosabatlardagi formal tengligi prinsipi orqali ular erkinligining normativ shakldagi ifodasi. Formal huquqiy tenglik formal faktik tenglikka olib kela olmaydi. Legistlar qonun bilan huquqni bir hodisa deb tushunishadi, yusnaturalizm esa, huquqni tabiiy va pozitivga bo‘ladi va ular o‘rtasida nazariy masalalarda qarama-qarshilik mavjud. Libertar yondoshuv esa, bu ikki yo‘nalishga tanqidiy qaragani holda, ayni paytda ularning qarashlaridagi ijobiy jihatlarni mutlaqo inkor etmaydi. Shunday qilib, libertar nazariya huquq bilan qonunni bir-biridan farqlash - ular o‘rtasidagi nisbat va munosabatning mazmun va mohiyatini to‘g‘ri anglashning asosi deb talqin etadi va bunday yondoshuv huquq va qonunning kutilgan shaklda huquqiy qonunga aylanishiga olib keladi deb hisoblaydi.

Demak, bu nazariya huquqiy qonunlar qabul qilinishi uchun, avvalo, huquq bilan qonun o‘rtasidagi farqni bilish, anglash shartligini ta’kidlaydi . Huquq va qonunni farqlash Huquq va qonunning o‘zaro nisbati to‘g‘risidagi masala huquq paydo bo‘lishi bilanoq paydo bo‘lgan deyish mumkin. Bu masala to‘g‘risida qadimgi dunyo mutafakkirlari Demokrit, Suqrot, Platon, Arastu, Epikur, Sitseron, sofistlar va rim yuristlari fikr bildirganlar va hozirda ham u muhim masala bo‘lib qolmoqda. Aytish joizki, huquq va qonun o‘rtasidagi tafovut haqida fikr yuritilganda ―qonun degan tushuncha kengroq, odatiy tushunchamiz-dan, ya’ni oliy hokimiyat organi akti va oliy yuridik kuchga ega bo‘l gan manba deb tushunishdan boshqacha talqin etiladi. Bunda ―qonun deganda uni maxsus, qat’iy ma’noda tushunilmay, balki yuridik normalarning barcha rasmiy manbalari tushuniladi (qonunlar, far-monlar, qarorlar, sud pretsedentlari, sanksiyalangan odatlar va b.). Huquq va qonunni ajratish masalasidagi konsepsiyalar ichidan ikkitasini ko‘rsatish mumkin: 1.Bunda huquq davlat hokimiyatining ijodi tarzida tushunilib, mazmunidan qat’iy nazar barcha huquq normalari manbalari huquq deb tan olinadi (SHershenevich G.F.). 2. Tegishli subyekt tomonidan va tegishlicha tartibda qabul qilingan qonun ham huquqiy mazmunga ega bo‘lmasligi, nohuquqiy qonun bo‘lishi va siyosiy o‘zboshimchalikni o‘zida ifodalashi mumkin (Nersesyans V.S). Huquq va qonunning farqlanishi borasida yirik tadqiqotchi Nersesyansning ta’kidlashicha, faqat huquqiy qonungina huquq deb tan olinishi mumkin: ―Amaldagi qonunchilik normalari qachonki ularda individlarning formal tengligi prinsipi mustahkamlangan, normativ tarzda ifodalangan va amal qilgandagina huquqiy bo‘ladi. Bu murakkab masalaning hal etilishida bir tomondan, jamiyat, davlat va huquqning o‘zaro munosabati va nisbati masalasidan, ikkinchi tomondan esa, shakl va mazmunning o‘zaro aloqasining umumfalsafiy qonuniyatlaridan kelib chiqish kerak.

Ma’lumki, huquq va davlat ijtimoiy taraqqiyotning mustaqil mahsuli, natijalari hisoblanadi. Davlatdan huquqning tashkil topish jarayoni ham mustaqil holda kechadi. Huquqning paydo bo‘li-shi dastlab jamiyatda, uning ―bag‘rida kechadi va o‘zini barqaror, qaytarilib turadigan ijtimoiy munosabatlar va xulq-atvor, harakat tarzida namoyon etadi va jamiyatning huquqiy intilishi, talabi (pri tyazaniye) tarzida shakllanadi va ijtimoiy ong bilan mustahkamlana-di, hisobga olinadi. Davlatning vazifasi esa, jamiyatning bu talablarini vaqtida aniqlash va adolat asosida ularni qonun darajasiga ko‘tarish, ya’ni rasmiy manbalarda umummajburiy xatti-harakat qoidalari tarzida rasmiylashtirish hisoblanadi. Shunday qilib, huquq shakl va mazmun birligi sifatida jamiyat va davlatning o‘zaro ta’siri natijasida vujudga keladi: huquqning mazmuni (xatti-harakat qoidalari, huquqning informativ jihat-lari) obyektiv ravishda vujudga keladi - ijtimoiy jarayonlar ta’siri ostida, - davlat esa, unga shakl beradi. Huquq va qonunni farqlashda bir jihatga e’tiborni qaratmoq zarur - huquqiy shakl doirasida nohuquqiy mazmunning mavjud bo‘-lishi mumkinligiga. Shu o‘rinda ―umuman huquq u yoki bu obyektiv-lashgan shakldan tashqarida mavjud bo‘lishi mumkinmi? degan savol tug‘ilishi tabiiy, huquq o‘zining shakligacha va o‘z shaklidan tashqa rida mavjud bo‘la olmaydi. Zero, huquqning xususiyatlari to‘g‘risi-dagi hozirgi zamon qarashlariga ko‘ra, ―tabiiy huquq deb atalgan hodisa, aslida tabiiy-ijtimoiy asoslarni anglatadi va u yuridik qoidalar mazmunini aniqlashi lozim, biroq tom asl ma’nodagi huquq hisoblanmaydi. Nersesyansning ta’kidlashicha, tabiiy va pozitiv huquqni farqlash - qonun va huquq o‘rtasidagi nisbatning bir elementi, xolos. Shu bois hozirgi kunda huquq va qonunni farqlash muam-mosining mohiyati tabiiy va pozitiv huquqni bir-biriga qarama-qarshi qo‘yish emas, balki pozitiv huquqning mazmuni va shakli o‘rtasida muvofiqlik o‘rnatishdan iboratdir. Shu nuqtai nazardan huquq va qonun o‘rtasidagi nisbatga tavsif berishda asos bo‘ladigan holatlarni ko‘rsatish mumkin: 1 Huquq va qonunni bir-biridan farqlash lozim. Shu bois, qonun (normalarning rasmiy manbalari) huquqning ifodalanish shakli, huquqni tashqi obyektivlashtirishdir, huquq esa, bu shakl va mazmunning birligidir;

2.Huquq qonungacha va qonundan tashqari mavjud bo‘la olmaydi. Shakl - bu huquq mavjudligining usuli, vositasi. ―Barcha hozirgi zamon huquq tizimlariga qonunchilik mundiri kiygizilgan (prof. Mushinskiy); 3.qonun nohuquqiy mazmunga ega bo‘lishi, ya’ni mazmunsiz, quruq, ―nohuquqiy qonun bo‘lishi mumkin. Qonunning mazmuni huquqiymi yoki nohuquqiymi - bu masala tabiiy-huquqiy asoslar yordamida, ham mazkur jamiyatning konkret-tarixiy mavjudligi sharoitlaridan kelib chiqqan holda hal etiladi. Bunday yondoshuv shakl va mazmun birligining umuiy qonuniyatlariga javob beradi. Yuridik ontologiya, gnoseologiya va aksiologiya muammolari Yuridik ontologiya, gnoseologiya va aksiologiyaning ichki birligi shu bilan belgilanadiki, uning asosida bir prinsip -formal tenglik prinsipi yotadi, bu prinsip yuridik ontologiya (huquq nima?), aksiologiya (huquqning qadr-qimmati nimada?), gnoseologiya (huquq qanday o‘rganiladi?) uchun boshlang‘ich asos sifatida tushuniladi va izohlanadi. Ontologiya nuqtai nazaridan ―huquq nima? degan savolga ―Huquq umumiy mavhum teng o‘lchov, formal erkinlik va adolatlilik komponentlarini o‘z ichiga olgan formal tenglikdir deb javob beramiz. Huquq ijtimoiy munosabatlarning huquqiy shakli sifatida ontologiya nuqtai nazaridan huquqning ushbu formal xususiyatlari - tenglik, erkinlik va adolatlilikning majmuidir. Bunda faktik munosabatlarning huquqiy shakli bo‘lgan huquqni huquqiy shakl bilan tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlarning faktik mazmuni bilan, faktik munosabatlarning o‘zi bilan aralashtirib yuborish mumkin emas. Shu sababli tenglik, erkinlik va adolat - bular faktik emas, balki huquqiy formalliklar, huquqning formal-mazmuniy xususiyatidir.

Ontologik, aksiologik va gnoseologik munosabatlarda, mavhum-umumiy teng o‘lchov, erkinlik va adolat faqat ularning formal (formal-huquqiy) ifodalanishi va ma’nosida, ya’ni faqat formal tenglik prinsipining umumiy ma’nosini ifodalash va namoyon bo‘lishining alohida shakli sifatidagina huquqni yagona, ichki o‘zviy bog‘liq tushunishni tashkil qilish hisoblanadi. Gnoseologik jihatdan bu konsepsiya huquqning muayyan tushunchasi ko‘rinishidagi qonun (pozitiv huquq) haqidagi bilimlar va haqiqatni ifodalash va nazariy jihatdan anglashning zaruriy nazariy bilish namunasidir. Shunday qilib, bu konsepsiya huquq haqidagi oddiy fikrdan haqiqiy bilimga, huquq haqidagi haqiqatni bilishga, huquqni tushunishga, ya’ni huquqning obyektiv (hokimiyatlar erki va o‘zboshimchaligiga bog‘liq bo‘lmagan) xususiyatlari, tabiati, mohiyati va uning namoyon bo‘lishi (adekvat va noadekvat) shakllari haqidagi nazariy bilimga o‘tish jarayonini ifodalaydi. Libertar huquqni tushunishning markazida huquq bilan qonun-ning aloqadorligi, huquqning obyektiv xususiyatlarini qonunning mohiyat xususiyatlari va huquqiy sifat mezonlari sifatida tushunish va izohlash muammolari, huquqiy qonun (va qonuniy huquq) tushunchalarini ishlab chiqish masalalari turadi. Bunday yondoshuvda huquq bilan qonun haqidagi axtarilayotgan haqiqat bo‘lib, huquqiy qonunning tabiati, xususiyatlari va tavsiflari haqidagi, uni harakatdagi huquq sifatida tasdiqlanishining shart-sharoitlari haqidagi obyektiv ilmiy bilim hisoblanadi. Bunday yuridik-gnoseologik yondoshuv o‘z tabiatiga ko‘ra obyektiv bo‘lgan huquqning shakllanish jarayoni bilan qonunning shakllanish subyektiv (hokimiyat erki bilan bog‘liq) jarayonining farqi va nisbatini aniqlashga va huquqni pozitivlashtirishning formal tenglik huquqiy prinsipini huquqiy tartibga solishning aniq sohalari va obyektlariga nisbatan normativ konkretlash-tirishning ijodiy jarayoni sifatida tahlil qilishga imkon beradi. Va faqat shu ma’nodagina qonun ijod etish sifatida qonunchilik haqida gapirish mumkin. Yuridik-libertar aksiologiyaga ko‘ra, harakatdagi (pozitiv) huquq bilan real mavjud davlatning qadr-qimmati yagona asos va mezon bo‘yicha, aynan huquqiy

qadriyatlardan kelib chiqish nuqtai nazaridan, belgilanadi. Bu yerda gap axloqiy, diniy va boshqa nohuquqiy qadriyatlar haqida emas, balki aynan huquqiy qadriyatlar (ularning formal-yuridik mazmuni va tushunchalari) haqida boradi. Chunki, faqat shu tarzdagina muayyan huquqiy qadriyatlar - huquqning mavhum umumiyligi (formal-tenglik prinsipi, munosabatlarning huquqiy shakli) tufayli - mutlaq va umumahamiyat kasb etadi. Huquq bu bilan o‘zining aksiologik o‘lchovida aynan huquqiy qadriyatlar-ning qat’iy muayyan shakli, lozim bo‘lishlikning boshqa shakllari (axloqiy, diniy) dan farq qiluvchi huquqiy lozim bo‘lishlikning maxsus shakli sifatida namoyon bo‘ladi. Libertar konsepsiyada gap qonun bilan mavjud real davlatning mazmuni va ahamiyatini huquq pozitsiyasidan baholash haqida, ularning huquqiy sifati haqida, ularning lozim darajadagi qad-riyat sifatidagi huquq talablariga, maqsadlariga, imperativlariga mos kelishi haqida boradi. Bunda huquq qonun (pozitiv huquq) bilan davlat uchun maqsad sifatida namoyon bo‘ladi. Bu qonun (pozitiv huquq) bilan davlat huquqning talablarini mujassam etishga va amalga oshirishga yo‘naltirilishlari lozimligini bildiradi, chunki ularning mazmun va ahamiyat kasb etish maqsadi aynan shundadir. Qonun (pozitiv huquq) va davlat faqat huquqiy hodisalar sifati-dagina qiymatga ega. Ular huquqqa qanchalik daxldor bo‘lsalar, qanchalik huquq maqsadlarini ifodalasalar va amalga oshirsalar, shunchalik huquqiy ma’no kasb etadilar va huquqiy voqelik sanaladilar. Shunday qilib, libertar yuridik aksiologiya konsepsiyasiga ko‘ra, qonun (pozitiv huquq) bilan davlatning qiymati ularning huquqiy mazmun va ahamiyat kasb etishidan iborat. Qonun (pozitiv huquq) bilan davlatga nisbatan shart bo‘lgan huquqning maqsadini quyidagi qoida tarzida ifodalash mumkin: qonun (pozitiv huquq) va davlat huquqiy bo‘lishi lozim.

Libertar huquqni tushunish sharoitida huquqiy tartibga solishning xususiyatlari Huquq mohiyatiga ko‘ra, bu - formal tenglik. Huquqiy tenglik prinsipining ma’nosini konkretlashtirish bo‘yicha huquq tushunchasiga berilgan turli ta’riflar huquqning birdan-bir yagona mohiyatini ifodalaydi. Bunda bu ta’riflarning har qaysisi huquqiy tenglik prinsipining umumiy ma’nosiga taalluqli boshqa ta’riflarni ham taqozo etadi. Bundan quyidagi tashqi farqlanuvchi ta’riflarning ichki mazmun jihatdan teng qiymatga ega ekanligi kelib chiqadi, ya’ni: huquq - bu formal tenglik; huquq - bu ijtimoiy munosabatlarda insonlar ekinligining umumiy va zaruriy shakli; huquq - bu umumiy adolatlilik va h. Bunda umumiy formal tenglik o‘lchovi, shuningdek, erkinlik va adolatlilikni taqozo etadi va, aksincha. Huquqning bu ta’riflari uning obyektiv, mohiyatiy xususiyatlari orqali yaxlit tarzda huquqning tabiatini, ma’nosi va o‘ziga xosligini ifodalaydi. Huquqning bu obyektiv mohiyat xususiyatlari uning qonun bilan farqlanishi bilan bog‘liq, ya’ni ular qonun chiqaruvchining erkiga bog‘liq emas, huquqiy hodisa sifatidagi qonunga qiyoslaganda mantiqan undan avval mavjud bo‘ladi va huquqiy qonunning muhim xususiyati sanaladi. Huquqning yuqoridagi qator ta’riflariga huquqni pozitivlashtirish jarayonida, uning qonun ko‘rinishida ifodalanishida yana bir xususiyat, yangi ta’rif - muayyan vaqtda va muayyan ijtimoiy makonda qonun sifatida rasman tan olinadigan va o‘rnatiladigan hokimiy umummajburiylik xususiyati kelib qo‘shiladi. Biroq qonun (pozitiv huquq) huquqqa mos kelishi ham, zid kelishi ham mumkin, bir tomondan, huquqni ham, ikkinchi tomondan, nohuquqiy mazmundagi talablar, ruxsat berishlik va man etishlikni ham normativ konkretlashtirish va himoyalashning, rasmiy hokimiy tan olishning shakli bo‘lishi mumkin. Faqatgina huquqni ifodalanish shakli sifatidagina qonun (pozitiv huquq) huquqiy voqelik bo‘lib hisoblanadi. Bunday qonun tufayli huquqiy tenglik (u bilan birga erkinlik teng o‘lchovining umumiyligi ham) davlat- hokimiy, umummajburiy tan olinadi va himoya qilinadi, qonuniy kuchga ega bo‘ladi. Qonun faqat huquqning obyektiv shakllangan xususiyatlarini ifodalanish shakli sifatidagina huquqiy qonunga aylanadi. Huquqiy qonun - rasmiy tan olingan,

konkretlashtirilgan va himoyalangan, qonuniy kuchga kirgan huquqdir, ya’ni huquqning obyektiv xususiyatlariga ega bo‘lgan pozitiv huquqdir. Huquqni ―pozitivlashtirish, uni qonunga aylanishining haqiqiy jarayoni huquqning obyektiv xususiyatlari va talablarini e’tiborga olishning zarurligi bilan bir qatorda boshqa ko‘p obyektiv va subyektiv omillar (ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy, madaniy omillar, qonun ijod etish) ga ham bog‘liq. Va qonunning huquqqa zidligi tuzum tomonidan huquqni inkor etish, qonun chiqaruvchining huquqqa zid pozitsiyasi yoki turli xatolar va yanglishishlar, past darajadagi huquqiy va qonun ijod etish madaniyatining oqibati bo‘lishi mumkin. Huquqqa zid qonunga qarshi kurashda erkinlik, huquq va davlatchilikning tarixiy rivojlanishida qonun yaratish faoliyati (huquqni ―pozitivlashtirish jarayoni) ning ham, qonunning huqu qqa zidligi ustidan obro‘li, samarali kontrol (turli hokimiyatlar o‘rtasidagi tiyib turish va muvozanatda saqlash tizimi, qonunning huquqiy mazmuni ustidan umumiy sudlov, konstitutsiyaviy sudlov, prokuror kontroli) ning maxsus institutlari, tartiblari va qoidalari qaror topgan. Qonun (pozitiv huquq) ning umummajburiylik xususiyatida 2 ta farqlanuvchi, biroq o‘zaro aloqador jihat - rasmiy-hokimiy va huquqiy jihatlar bor. Birinchi jihat shundan iboratki, qonun rasmiy hokimiyatning qoidasi sifatida uning tomonidan qo‘llab-quvvatlanadi va himoya qilinadi, qonun buzilganda tegishli davlat sanksiyasi bilan ta’minlanadi. Bunday qarashda qonunning umummajburiyligi - bu faqat hokimiyatning o‘z xohishicha ish tutishi, uning buyruqlari, qoidalarining majburiyligi oqibatidek ko‘rinadi. Mana shu yerda hokimiyatning majburiy ko‘rsatmasi, buyrug‘i bu huquqdir deb tushunuvchi legizmning ildizlari yotadi. Ikkinchi jihat shundan iboratki, qonunga umummajburiylik (qonuniy kuch) ning berilishi uning shunchaki qandaydir birorta umummajburiy, biroq huquqqa zid qoida va voqelik bo‘lganligi uchun emas, balki faqat aynan huquq sifatida namoyon bo‘lishi bilan bog‘liq. Qonun u faqat aynan huquq sifatida namoyon bo‘lganligi bois umummajburiylikka (qonuniy kuchga) ega bo‘ladi, shunchaki qandaydir umummajburiy va huquqiy bo‘lmagan qoida (voqelik) bo‘lgani uchun emas. Chunki, hokimiyatlar (va legistlar) faqat

qonunning umummajburiyligi haqida gapirib qolmay, shu bilan birga uni huquq deb ham ta’kidlaydilar. Qonunning o‘zini huquq deb sanalishiga bo‘lgan bunday talabi(intilishi)da shunday prinsipial holat namoyon bo‘ladiki, qonun (pozitiv huquq) da huquqning mohiyatidan farqli bo‘lgan o‘zining xususiy mohiyati yo‘q. Hokimiyatning umummajburiy qoidalari va hujjatlari haqida shuni aytish kerakki, ularga oid xususiy nomlar va yagona umumiy nomlanish yo‘q, shu sababli ular ―huquq so‘ziga turli sifat belgilarini qo‘yish orqali nomlanadilar (masalan, ―pozitiv huquq, ―amaldagi huquq, ―rasmiy huquq, ―o‘rnatilgan huquq va h.). Qonunning huquqiy tabiati va mohiyatini tan olish pozitsiyasidan shu narsa aniqki, umummajburiy kuchga faqat huquqiy qonungina ega bo‘lishi kerak. Aks holda huquqiy mohiyatning yo‘qligini, kuch va zo‘rlik vositasida har qanday o‘zboshimchalikni huquqqa aylantirish mumkinligini tan olishga to‘g‘ri keladi. Biroq, huquqning obyektiv tabiati u inkor qilinadigan yerda ham namoyon bo‘lishi mumkin: hatto tiraniya, despotiya, totalitar mohiyatga ega hujjatlar ularning mualliflari va nazariyotchilari tomonidan ―huquq, ―adolat sifatida targ‘ib qilinadi. Huquq tushunchasi bilan qonun shaklini huquqqa zid maqsadlarda suiste’mol qilish imkoniyatlari, tabiiyki, huquqning insonlar ijtimoiy hayotida amal qilishi va uni ifodalashning zaruriy umummajburiy shakli sifatida o‘z tabiatiga ko‘ra huquqiy hodisa bo‘lgan qonunning roli va ahamiyatini kamaytirmaydi. Bu yerda ikki tomonlama vazifaning birligi shundaki , faqat huquqgagina qonuniy kuch beriladi va shu bilan birga qonun faqat va doimo huquqiy bo‘lishi kerak. Huquq bilan qonunning nisbatida va farqlanishida qonunning umummajburiyligi uning huquqiy tabiati bilan belgilanadi va huquq obyektiv xususiyatlarining umumahamiyat kasb etishi oqibati, ijtimoiy ehtiyojning va tegishli rasmiy hujjatlar va qoidalarda huquq prinsiplari va talablariga majburiy rioya etish, konkretlashtirish va himoyalash zaruriyatining ko‘rsatkichi hisoblanadi. Va aynan shuning uchun ham, mantiq qoidasiga ko‘ra, huquq - bu rasmiy-hokimiy umummajburiylikning natijasi emas, balki, aksincha, bu majburiylik – huquq (huquqning umum-ahamiyatli ijtimoiy ma’nosini ifodalashning davlat-hokimiy shakli)ning oqibatidir. Bunday umummajburiylik huquqning yana bir zaruriy ta’rifi sifatida

chiqadi (aynan qonun ko‘rinishidagi huquq). Bu ta’rifning ma’nosi shuki, nafaqat huquqiy qonunning majburiy, balki shu bilan birga faqat huquqiy qonungina umummajburiyligidan hisoblanadi. Huquqning obyektiv xususiyatlarini aks ettiruvchi uning boshlang‘ich ta’riflari bilan mazkur qo‘shimcha ta’rif o‘rtasidagi asosiy farq shundaki, huquqning obyektiv xususiyatlari qonun chiqaruvchining erkiga bog‘liq emas, huquqning obyektiv tabiati bilan anglashilinuvchi huquqiy qonunning umummajburiyligi esa, qonun chiqaruvchining erkiga va qator obyektiv sharoitlarga (jamiyatning rivojlanish darajasi, huquqiy qonunlarni paydo bo‘lishi va amal qilishi uchun zarur obyektiv sharoitlarning mavjudligi va b.) ham bog‘liq. Huquqning qonunga mos kelishida huquqning barcha aytilgan ta’riflari (huquqning qonundan farqlanishi va huquqning qonunga muvofiq kelishi) substansional ahamiyatga ega, huquqiy qonun mohiyatining turli jihatlarini ochib beradilar, umumiy yagona tushuncha tarkibiga kiradilar. Pozitiv huquq (huquqiy qonun) umumiy tushunchasining eng qisqa ilmiy ta’rifi o‘z ichiga kamida ikki ta’rifni olishi kerak: birinchisi - huquq bilan qonunni farqlovchi ta’rif, ikkinchisi -huquqning qonunga mos kelishini belgilovchi ta’rif. Huquqning obyektiv talablariga mos keluvchi pozitiv huquq (qonunning huquqqa mos kelishi) deb formal tenglik normalarining umummajburiy tizimiga, qonuniy kuchga ega erkinlikning teng o‘lchovi (shakli, normasi, prinsipi) ga, qonun kuchiga ega adolatlikka aytiladi. Yoki tenglik, erkinlik va adolatlilikning umummajburiy shaklidir. Soddaroq aytganda, huquq formal tenglik prinsipiga mos keluvchi rasman o‘rnatilgan va davlat himoyasi bilan ta’minlangan normalar tizimidir. Mazkur ilmiy ta’rif (definitsiya)lar umumiy xarakter kasb etadi va pozitiv huquqning barcha tiplari va tizimlari (hozirgi zamon va o‘tmishdagi ichki davlat va xalqaro huquq tizimlari) ga tarqaladi, faqat bu nisbiy bo‘lib, ular huquqning obyektiv tabiati va talablariga qanchalik mos kelishi e’tiborga olingan holda yuz beradi, ya’ni ular o‘zboshimchalikni emas, balki haqiqatan ham huquqni ijobiylashtirishni e’tiborga olishlari nuqtai nazaridan ifodalaydilar. Shu sababli mazkur ilmiy ta’riflar amaldagi turlicha pozitiv huquq tiplari va tizimlarining huquqiy sifatini tekshirish va baholashda

gap haqiqatan ham huquqni pozitivlashti-rilishi haqida ketayaptimi-yo‘qmi yoki huquq va qonun shakllari tiraniya, despotiya, totalitarizmning majburiy qoidalarini va o‘z - boshimchalikni yashirish uchun huquqqa zid maqsadlarda foydalanayot-ganligini aniqlashda o‘lchov va mezon bo‘lib hisoblanadi. Huquqni tushunishning libertar formal-yuridik konsepsiyasi huquqning obyektiv mohiyatiy xususiyatlarini ochishga imkon beradiki, ularning qonunda mavjudligi uni qonuniy voqelik, ya’ni huquq mohiyatiga mos keluvchi voqelik, huquqiy mohiyatning tashqi namoyon bo‘lishi va amalga oshirilishi sifatidagi jihat deb xarakterlashga imkon beradi. Qonun (pozitiv huquq) ni huquqiy voqelik sifatida tushunish o‘z ichiga qonunning umummajburiyligi muammolarini, uning davlat himoyasi bilan ta’minlanligi, huquqbuzarlarga nisbatan majburlov choralarini qo‘llash imkoniyatini oladi. Qonun (pozitiv huquq) sanksiyalarining bunday o‘ziga xosligi yuridik gnoseologiyaga ko‘ra, qonun chiqaruvchining erki (o‘zboshimchaligi) bilan emas, balki huquqning obyektiv tabiati (uning umumahamiyatliligi) bilan belgilanadi. Huquqning obyektiv umumahamiyat kasb etishi davlat tomonidan tan olinishi, normativ konkretlashishi va himoya qilinishi umumiy zaruriyati (rasmiy-hokimiy umummajburiylik bilan to‘ldirili-shi) ni shu bilan birga huquq bilan davlatning zaruriy bog‘liqligini ifodalaydi. Yuridik-libertar huquqni tushunishga ko‘ra, davlat umumahamiyatli huquqni tegishli sanksiyaga ega umummajburiy qonun darajasiga ko‘tarish uchun, huquqiy qonunni joriy etish va himoyalash uchun zarur bo‘lgan huquqiy institut sifatida namoyon bo‘ladi. Bunday yondoshuvga ko‘ra, majburlov faqatgina huquqiy qonunda nazarda tutilgan davlat sanksiyasi shaklidagina huquqiy bo‘ladi. Libertar-yuridik nazariyaga ko‘ra, davlat va huquq - ijtimoiy hayotda insonlar erkinligining mavjudligi, tegishlicha normativ institutsional tan olinishi, ifodalanishining umumiy va zaruriy shakllaridir. Erkinlik (individlar erkinligi) tarixan ibtidoiy jamiyat-ning parchalanishi va uning ozod kishilar va qullarga bo‘linishi jarayonida paydo bo‘lgan. Ibtidoiy jamiyatdagi hokimiyat institut-lari va normalar o‘rniga kelgan davlat va huquq bu erkinlikni xususiy va ommaviy-hokimiy munosabatlarda individlarning huquq layoqatliligi ko‘rinishida

normativ va institutsional tan olish, ifodalash va himoyalashning zaruriy (va hozirga qadar birdan-bir yagona) shakli hisoblanadilar. Erkinlikning butun jahon tarixiy jarayoni (qullikdan feodalizmga va kapitalizmga, so‘ng postsotsia-listik va postkapitalistik sivilizmga o‘tish) bir vaqtning o‘zida bu erkinlikning mavjudligi, mustahkamlanishi va amalga oshirili-shining zaruriy huquqiy va davlat shakllari taraqqiyoti hamdir.

Adabiyotlar ro‘yhati: 1 Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. -Т.: Ўзбекистон. 2003. 2 Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. -Т.: Шарқ. 1998. 3 Каримов И.А. Ўзбекистонда демократик ўзгаришларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамияти асосларини шакллантиришнинг асосий йўналишлари. -Т.: Ўзбекистон. 2002.. 76 б. 4 Каримов И.А. Бизнинг бош мақсадимиз - жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир. Халқ сўзи, 2005 йил 29 январ. 5 Каримов И.А. Янги ҳаѐтни эскича қараш ва ѐндашувлар билан қуриб бўлмайди. Халқ сўзи. 2005 йил 17 феврал 6 Каримов И.А. Инсон, унинг ҳуқуқ ва эркинликлари ҳамда манфаатлари - энг олий қадрият. Халқ сўзи. 2005 йил 8 декабр. 7 Исламов З.М. Общество. Государство. Право. Т.: Адолат 2001. С. 8 Исломов З.М. Ҳуқуқ тушунчаси, моҳияти, ижтимоий вазифаси. Ўқув қўлланма.Т.: ТДЮИ нашри.2004.139 б.

O'xshashlar

Huquqning mohiyati

Huquqning mohiyati va sotsial normalar

Huquqning paydo bo'lishi, mohiyati

Jinoyat protsessining tushunchasi va mohiyati

Qonuniylik tushunchasi, mohiyati va vazifalari