Jinoyatchilik va uning kriminologik tavsifi - Huquqshunoslik - Referatlar

Jinoyatchilik va uning kriminologik tavsifi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

106 KB

Ko'chirib olish

Jinoyatchilik va uning kriminologik tavsifi Reja: 1. «Jinoyatchilik» tushunchasi va uni o‘rganishning ijtimoiy-huquqiy mohiyati. 2. Jinoyatchilik turlari 3. Jinoyatchilikning tarkibiy tuzilishi. 4. Jinoyatchilik ko‘rsatkichlari

«Jinoyatchilik» tushunchasi va uni o‘rganishning ijtimoiy-huquqiy mohiyati. Kriminologiya fanining tadqiqot doirasiga kiruvchi jinoyatchilikka atroflicha tavsif berish katta ilmiy-nazariy va amaliy ahamiyat kasb etadi. « Jinoyatchilik » tushunchasi. Jamiyat ijtimoiy hayotida o‘ziga xos salbiy holat sifatida e’tirof etiladigan jinoyatchilik bir qator xususiyatlarni o‘zida mujassamlantirgan keng ma’nodagi atama bo‘lib, kategoriya sifatida ma’lum bir mazmunga ega. Jinoyatchilik mavjud voqelikda shaxs va shaxsning jinoiy xatti- harakatlaridagi o‘zaro bog‘liqlikni bildiradi. Jinoyat sodir etuvchi shaxsning jinoyat bilan bog‘liqligi esa o‘ziga xos xilma- xillikdan iboratdir. Shu bilan birga, jinoyatchilik umumiy miqyosda jinoyatlar va ji - noyatchilarning barcha individual jihatlarini o‘zida mujasamlantirgan holda «shakllanadi» hamda barchasiga xos bo‘lgan umumiy belgilarni ham o‘zida namoyon etadi. Bu esa, jinoyatchilikning umumiy miqdorini anglatgan holda, uning sodir etilish hududi va aniq vaqtlarini ham belgilash imkonini beradi. Ushbu holatda umumiy miqdor rasman jinoyatchilikning miqdorini anglatsa- da, jinoyatchilikning «xilma-xilligi» uning turli sifatlarga ega ekanligini bildiradi. Ya’ni jinoyatchilikning umumiy miqdori yuzta deb qayd etilsa, har bir jinoyat yoki, umuman, turli qonunbuzarliklar aynan shu yuzta holatda turlicha nisbatda uchrashi mumkin. Jinoyatchilik mavjud voqelik sifatida o‘ziga xos bo‘lgan belgilar va xususiyatlarning mantiqan bog‘liqligini umumlashtiradi, ya’ni jinoyatchilik ommaviy, ijtimoiy va huquqiy jihatdan namoyon bo‘ladi. Jinoyatchilikning ushbu belgi va xususiyatlari esa uning tushunchasini ifodalaydi. Demak, jinoyatchilik qiyosiy jihatdan ommaviy bo‘lib, u yoki bu davlat jinoyat qonunchiligi bilan jinoyat deb belgilangan ijtimoiy-huquqiy munosabatlarning ma’lum bir davr oralig‘ida buzilishidir. Jinoyatning belgi va xususiyatlari umumiy, shu bilan birga, majburiy holda e’tirof etilmog‘i lozim. Ya’ni bu «jinoyatning tarkibi»ni anglatadi.

«Jinoyatchilik» tushunchasi o‘z ichiga nafaqat umumiy ma’nodagi jinoyatlarni, balki keng ma’noda guruhiy jihatdan o‘zaro mansub bo‘lgan jinoyatlarni ham o‘z ichiga oladi. Shuning uchun ham bu holatda jinoyatchilikka xos bo‘lgan umumiy (umumiy jihati), maxsus (guruhiy mansubligi) va alohida (jinoyatni) olingan tushunchalarni e’tiborga olish lozim. Shu bilan birga, jinoyatchilikning turlari va elementlari ham alohida ahamiyat kasb etadi. Jinoyatchilik turlari. Jinoyatchilikning o‘z xususiyatlariga ko‘ra quyidagi ikki turga bo‘linishi hozirgi kunda kriminologiya fani tomonidan e’tirof etilgan. Bular birinchi bor jinoyat sodir etish (birinchi bor sodir etilgan jinoyatning turlari) va qayta yoki retsidiv jinoyatlar (retsidiv jinoyatlarning turlari)dan iboratdir. Jinoyatchilikning bu ikki turi, o‘z navbatida, ayollar va erkaklar tomonidan sodir etiladigan jinoyatchilik turlariga bo‘linadi. Jinoyatchilikni shu tariqa tabaqalashtirish erkaklar va ayollar jinoyatchiligini yosh jihatdan ham ikki turga, ya’ni voyaga yetgan va yetmaganlar jinoyatchiligiga ajratishni taqozo etadi. Bugunga kelib kriminologiyada jinoyatchilikning o‘n to‘rt turi mavjud deb e’tirof etilgan bo‘lib, har bir turdagi jinoyatchilik o‘ziga xos bo‘lgan jinoyat guruhlarini mujassamlashtirgandir. Bu esa jinoyatchilikka qarshi kurashni tashkil etishdagi mavjud muammolarni aniq belgilashga yordam beradi. Bayon etilganlardan ko‘rinib turibdiki, jinoyatchilik elementlarini belgilashda «jinoyatchilikning umumiy holati» va «jinoyatchilikning miqdor ko‘rsatkichlari»ni o‘z mazmun-mohiyatiga ko‘ra ta’riflash lozim. Umuman, jinoyatchilikning quyidagi to‘rtta, ya’ni umumiy holati, darajasi, dinamikasi va tuzilishi kabi elementlari mavjuddir. Jinoyatchilikning tarkibiy tuzilishi. Ma’lumki, jinoyatchilik oddiy arifmetik yig‘indi sifatida miqdoran ko‘rib chiqilmaydi, balki shu jinoyatlar o‘rtasidagi «o‘zaro bog‘liqlik» xususiyatlaridan kelib chiquvchi tarkibiga ko‘ra baholanadi. Jinoyatlarning turlicha bo‘lishi va ular o‘rtasidagi «o‘zaro bog‘liqlik» jinoyatchilikning tarkibiy tuzilishini bildiradi. Ta’kidlanganidek, jinoyatchilikning tarkibiy tuzilishi ma’lum bir vaqt oralig‘ida u yoki bu hududiy birlikda sodir etilgan alohida turdagi yoki toifadagi

jinoyatlarning miqdorini umumiy jinoyatlar hisobida tutgan o‘rnini ifodalaydi. Agar jinoyatlarning umumiy holati va miqdor ko‘rsatkichlari jinoyatchilikning soni va sifatini ko‘rsatsa, jinoyatchilikning tarkibiy tuzilishi uning sifat darajasini anglatadi. Umuman olganda, jinoyatchilikning sanab o‘tilgan barcha elementlari, o‘z mohiyatiga ko‘ra, jinoyatchilikning miqdor va sifat o‘zgarishlarini tahlil etishga yordam beradi. Jinoyatchilikning tarkibiy tuzilishini bilish bu ijtimoiy-salbiy illatni ilmiy bilishga imkon yaratadi. Ushbu uzviy bog‘liqlikni atroflicha o‘rganish esa jinoyatchilikka qarshi kurashni tashkil etishda katta ahamiyatga ega. Ushbu masalani hal etishda quyidagi ikki yo‘nalishda ish olib borish taqozo etiladi. Birinchisi, jinoyatchilikning ichki tomondan o‘zaro bog‘liqligi va ularning bir butun muammo ekanligi, ikkinchisi, jinoyatchilikning ijtimoiy xavflilik darajasi va jamiyat hayotidagi mavjud u yoki bu ijtimoiy muno- sabatlarda tutgan o‘rni. Jinoyatchilik dinamikasi. Jinoyatchilikning ushbu elementi ma’lum bir vaqt oralig‘ida uning harakatlanishi (o‘zgarishi) hisoblanadi. Jinoyatchilik dinamikasi (harakati) deganda faqat jinoyatchilik miqyosi bilan bog‘liq harakat tushuniladi. Biroq bu ushbu tushunchaning tor ma’nosidir. Jinoyatchilik ijtimoiy-huquqiy illat sifatida. Kriminologiya jinoyat chilikni ijtimoiy hayotdagi illat sifatida o‘rganadi va uning huquqiy jihatdan mavjudligini ham inobatga oladi. Jinoyatchilik jamiyat uchun xavfli ijtimoiy- huquqiy illat bo‘lib, salbiy xususiyatga ega. Demak, jinoyatchilik mavjud ijtimoiy voqelikdir. Uning ijtimoiyligi shaxslar tomonidan jamiyatda o‘rnatilgan yashash qoidalarini buzishga qaratilgan nojo‘ya harakat (yoki jinoyat)larning mavjudligi bilan belgilanadi. Jinoyatchilik muammolariga ijtimoiy tomondan yondashilsa, uning ijtimoiy xavfliligini belgilash imkoni yuzaga keladi. O‘z navbatida, jinoyatchilikning ijtimoiy mohiyati uning jamiyat manfaatlariga mos kelmasligi bilan ifodalanadi. Shuning uchun ham jinoyatchilikning yuzaga kelishi har bir jamiyatning hayot tarzi bilan uzviy bog‘liqdir. Ijtimoiy jihatdan nojo‘ya xatti-harakat (yoki jinoyat) qonun asosida

belgilanadi va qonun asosida jazolanadi. Bu esa jinoyatchilikning mohiyatini belgilaydi. Shundan kelib chiqqan holda aytish mumkinki, ji noyatchilikning ijtimoiy-huquqiy hodisa sifatida tadqiq etilishi kriminologiya nuqtai nazaridan e’tirof etilgan. Jinoyatchilikni o‘rganishning mohiyati. Har bir ijtimoiy voqelik, shuningdek, jinoyatchilikni o‘rganish ham o‘z mohiyatiga ega. Zotan, krimi - nologiya jinoyatchilikni mavjud voqelik, «yaxlit bir organizm» sifatida o‘rganadi. Ushbu «organizm» asosan ijtimoiy va huquqiy jihatdan o‘rganiladi. Bu o‘rinda jinoyatchilik umuman yaxlit holatda, uning o‘ziga xos alomatlari ham aynan umumlashgan holda hamda faqat ijtimoiy-huquqiy yo‘nalishda o‘rganiladi, degan fikr kelib chiqmasligi lozim. Ma’lumki, u yoki bu hodisaning mohiyati uning o‘ziga xos ichki va umumiy tavsifi berilishini taqozo etadi. Shuning uchun ham jinoyatchilikni o‘rganishda uning ichki, ijtimoiy va tashqi xususiyatlari huquqiy jihatdan o‘rganiladi, degan fikrga ham kelmaslik kerak. Jinoyatchilikning birinchi yoki ikkinchi tomondan ko‘rib chiqilishi mohiyatni anglatadi deyish noo‘rindir. Jinoyatchilikni faqat bir tomondan, ya’ni ijtimoiy- huquqiy tomondan yaxlit voqelik sifatida o‘rganish lozim. Shuningdek, jinoyatchilikni o‘rganish mohiyat jihatidan uning o‘ziga xos bo‘lgan barcha «ko‘rsatkichlarini» mavjudligida ham emas. To‘g‘ri, har bir holatda mohiyat chuqur ma’noga, voqelik esa ko‘p qirrali mazmunga ega va mohiyat ham, voqelik ham bir-biri bilan o‘zaro mutanosiblik asosida shakllanadi, ya’ni mohiyat u yoki bu voqelikni keltirib chiqaradi va ifoda- laydi, voqelik esa mohiyat bilan e’tiborlidir. Ijtimoiy hayotda jinoyatchilik mavjud bo‘lganligi uchun ham aynan mohiyat jihatidan o‘rganiladi. Chunki jinoyatni mohiyat jihatidan o‘rganish ijtimoiydir, uning mavjudligi esa huquqiy jihatdan belgilanganligidadir. Jinoyatchilikda mohiyat va voqelik chambarchas bog‘langan. Zotan, falsafa nuqtai nazaridan kelib chiqilganda, mohiyat voqeliksiz mavjud emas va mohiyatning o‘zi ham mavjud voqelik ekanligini e’tibordan chetda qoldir- maslik zarur. Shu bilan birga, mohiyat voqelikka xos bo‘lib, doimiy ravishda o‘zgarib turishi mumkin (ya’ni mohiyat

jihatidan o‘rganish va o‘rganishga bo‘lgan munosabat ham). Ko‘rinib turibdiki, jinoyatchilik mohiyatining o‘zgarishi bilan birga, uning mavjudligi ham o‘zgaradi yoki nihoyasiga yetadi. Mohiyat jinoyatchilikning mavjudligini o‘rganish bilan bog‘liqdir. Shundan kelib chiqqan holda aytish mumkinki, jinoyatchilikni mohiyat jihatidan o‘rganish tadqiqotning barcha yo‘nalishlarida uni ijtimoiy-huquqiy voqelik sifatida e’tirof etishni talab etadi. Jinoyatchilik tizimi. Ilmiy tadqiqot ishlarini olib borishda har qanday tadqiq etilayotgan obyektni chuqur o‘rganish uning tarkibiy tuzilishini aniq belgilash bilan bog‘liqdir. Biroq tadqiq etilayotgan obyekt (voqelik, jara- yon)ni o‘ziga xos tarkibiy tuzilishi yoki yaxlitligicha o‘rganish ham mumkin. Bu kabi yo‘nalish ham jinoyatchilikni o‘rganishda aniq ifodasini topmog‘i zarur. Gap shundaki, «tizim» atamasi turli sohalarda juda keng qo‘llaniladi va turli ma’nolarda ishlatiladi. Tizim nima, degan savolga javob topish uchun esa, birinchi galda, «tizimsizlik» degan iboraning mazmunini bilish lozim. Shu o‘rinda jinoyatchilikni misol tariqasida oladigan bo‘lsak, uning «tizimi» qanday yoki «tizimsizligi» nimalarda ifodalanadi, degan savol tug‘i- lishi tabiiy. Jinoyatchilik ko‘p hollarda jinoyatlarning umumlashgan miqdori sifatida e’tirof etiladi. Vaholanki, bu o‘rinda jinoyatchilikni «tizim» sifatida ko‘rib chiqish mumkin emas. Binobarin, jinoyatchilik umumiy va yaxlit voqelik sifatida bir qator jinoyatlar xususiyatlarini integral bog‘liqligini ifodalovchi yaxlit voqelikning ifodasidir. Bundan ko‘rinib turibdiki, barcha umumlashgan miqdor va tarkiban xilma- xillik integratsiya, ya’ni o‘zaro bir-biriga bog‘liq bo‘lgan xusu- siyatlarning yaqinlashuvidir. Aynan shu bir-biri bilan yaqinlik va aloqadorlik «tizim» tushunchasining ifodasidir. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda xulosa qilish mumkinki, jinoyatchilik ma’lum bir tizim asosida yoki tizimsiz holda tadqiq etilishi mumkin. Ma’lumki, jinoyatchilik uchun xos bo‘lgan xususiyat uning bir-biriga o‘zaro bog‘liq bo‘lgan kompleks elementlarining mavjudligidir. O‘z vaqtida jinoyatchilik jamiyatdagi mavjud hodisa yoki sharoit bilan bog‘liq bo‘lgan keng qamrovli

tizimdan iboratdir (jamiyatning ijtimoiy tizimi). Jinoyat chilikning turlari (qiyosan olganda elementlari), o‘z xususiyatlariga ko‘ra, umumiy tizimning bir tarmog‘i hisoblanadi. Shu bilan birga, ayrim turdagi jinoyatlar ham jinoyatchilik tizimiga kiruvchi elementdir. Shunga ko‘ra, jinoyatchilik o‘z tarkibiga bir-biriga bog‘liq elementlarni mujassamlantirgan holda bir butun tizimni tashkil etadi. Jinoyatchilik doimiy harakatdir, ya’ni keng miqyosidagi ijtimoiy sharoitda o‘zgaradi va o‘ziga xos ko‘rinishga yoki mazmunga ega bo‘lib boradi. Jinoyatchilikning mazmun va mohiyatiga ko‘ra o‘zgarishi uning ele - mentlarining ham shaklan o‘zgarishiga olib keladi. Jinoyatchilik element- larini o‘zgarishi esa ayrim turdagi jinoyatlar va, umuman, jinoyatchilik turlarining o‘zgarishiga hamda shakllanishiga olib keladi. Bunda jinoyat chilikning voqelik sifatidagi «tashqi» o‘zgarishlari ro‘y beradi. Jinoyatchilikni alohida voqelik sifatida ko‘rib chiqish lozim. Chunki uning o‘zi alohida sifatlarga ega va ushbu sifatlar uning elementlarida mavjud bo‘lmasligi mumkin (ba’zi hollarda uning bir sifati bir yoki bir necha elementlarda uchramasligi mumkin). Ushbu holat o‘ziga xos tizim sifatida faqatgina jinoyatchilikka xos bo‘lgan faoliyatni anglatadi. Zero, jinoyatchilikning jamiyat hayotiga zid bo‘lgan ijtimoiy voqelik kabi sifatini nazarga olmoq zarur. Umuman olganda, jinoyatchilik jamiyat ta’siri ostida, jamiyat nuqtai nazaridan kelib chiqqan holda doimiy ravishda o‘zgarib turishini ko‘rish mumkin. Biroq, ta’kidlash joizki, hech bir jamiyat jinoyatchilikning rivojlanishini istamaydi, balki jinoyatchilikni illat sifatida «yo‘qotish» chorasini ko‘radi. Shu tariqa jinoyatchilik o‘zining keng qamrovli o‘rnini boshqa ijobiy o‘zgarishlar uchun «bo‘shatib berishga» majbur bo‘ladi. Bu kabi jarayon ijtimoiy jamiyatdagi mavjud jinoyatchilikni «siquv» ostiga oladi va jinoiy bo‘lmagan ijtimoiy tizim jinoyatchilikka o‘zaro qarama-qarshi kuch sifatida shakllanadi. Aynan shu ijtimoiy tizim jinoyatchilikka qarshi kurash kabi ijobiy voqelikni yuzaga keltirishi va jinoyatchilikning barham topishiga sharoit yaratishi mumkin.

Yashirin (latent) jinoyatchilik. Hozirgi kunda kriminologiyada yashirin (latent) jinoyatlar deyilganda, jinoyatga daxldor ishlarni qonun asosida ko‘rib chiqishga va tergov harakatlarini yuritishga vakolatli davlat organlariga xabar kelmagan yoki tegishlicha axborot-hisob yuritish ro‘yxatidan o‘tmagan jinoyatlarni tushunish e’tirof etiladi. Ushbu umumiy tushuncha orqali yashirin jinoyatchilikning oddiy, oraliq va sun’iy yashirinlik kabi guruhlari belgilangan. Birinchi guruhga kiruvchi jinoyatlar to‘g‘risidagi xabar tegishli davlat organlariga yoki shaxsga ma’lum bo‘lmaganligi bilan izohlanadi. Ikkinchi guruhdagi holatda esa jinoiy xatti- harakatlar oqibatida ro‘y bergan hodisa jinoyat deb idrok etilmaydi va noaniqligicha qoladi. Uchinchi guruhdagi jinoyatlarda esa jinoyatchilik ho- latlari g‘ayriqonuniy tarzda inkor qilinadi va tegishlicha ro‘yxatga olinmaydi. Sanab o‘tilgan holatlarning har birida o‘ziga xos umumiylik mavjud bo‘lib, u ham bo‘lsa jinoyatchilik yoki unga taalluqli xabarning yo‘qligi, shuningdek, obyektiv voqelikdan kelib chiqqan holda sun’iy hamda qasddan yashirish holatlarning mavjudligidir. Aynan shu kabi xabar kelmaydigan yoki yashirin jinoyatlar, yuqorida ta’kidlanganidek, jinoyatchilikning yashirinlik holatini ifodalaydi. Jinoyatchilikning yashirinlik holati va, ayniqsa, uning miqdori (miqyosi) hozirgi kunda kriminologiya nuqtai nazaridan eng dolzarb muammo hisoblanadi va ushbu muammo kam o‘rganilganligi bois jahon olimlarining e’tiborini o‘ziga qaratmoqda. Yashirin jinoyatchilikning miqdorini aniqlash va unga baho berish esa mutaxassislar tomonidan jinoyatchilikka umumiy baho berishda katta ahamiyatga ega ekanligi e’tirof etilgan. Ta’kidlash joizki, yashirin jinoyatchilikning mavjudligi va uning miqyosi, yashirin jinoyatchilikni keltirib chiqaruvchi sabab hamda sharoitlar xilma-xilligi bilan ajralib turadi. Yashirin jinoyatchilikning guruhlarga bo‘linishi ham ularning sodir etilishiga turli sabab va sharoitlarning ta’siridir. Har doim ham jinoyatchilikning umumiy holati yoki miqyosi to‘g‘risida aniq ma’lumotlarga ega bo‘lish qiyin. Shuning uchun ham qonunchilik, ushbu holatni inobatga olgan

holda, u yoki bu jinoiy ish yuzasidan jinoyat ishi qo‘zg‘atilishini va bunda faqat jabrlanuvchining arizasi e’tiborga olinishini ko‘zda tutadi. Shuningdek, ba’zi jinoyat ishlari sud tomonidan dastlabki ter gov yoki surishtiruv ishlari o‘tkazilmay ham ko‘rib chiqilishi mumkin. Tabiiyki, bunday hollarda jinoyatlar birlamchi ro‘yxatdan o‘tmagan bo‘ladi. Voyaga yetmaganlar tomonidan sodir etiladigan ba’zi jinoyat ishlari mahalliy boshqaruv idoralarining komissiyalari tomonidan ko‘rib chiqiladi. Shu bois ham bir qator jinoyatlar umumiy statistika ma’lumotlariga kir- masligi kuzatiladi. Shu o‘rinda jinoyatchilikka qarshi kurashni amalga oshirishga mas’ul bo‘lgan davlat idoralarining o‘z xizmat vazifalariga mas’uliyatsiz xodimlari aybi bilan ham ayrim jinoyatlar umumiy hisobga olinmagan hollarni uchratish mumkin. Asossiz ravishda jinoyat ishi qo‘zg‘atmaslik, jinoyat ishini harakatdan to‘xtatish, «oqlash» hukmini chiqarish kabilar shular jumlasidandir. Shuning uchun ham jinoyatchilikni o‘rganishda uning umumiy holatini ko‘rsatishga salbiy ta’sir etuvchi omillarni inobatga olmaslik mumkin emas. Bu kabi vaziyatlarda yashirin jinoyatlar to‘g‘risida aniq ma’lumotlarga ega bo‘lish zarur, chunki yashirin jinoyatlarni sun’iy ravishda ko‘payishiga ta’sir etuvchi salbiy holatlar jinoyatchilikka umumiy baho berishga ta’sir etmasligi lozim. Bir qator olimlarning fikricha, jinoyatchilik o‘zida xilma-xil ma’lumot larni mujassam etgan ijtimoiy illat sifatida e’tirof etiladi. Bu fikrga to‘liq qo‘shilish qiyin. Zotan, keyingi paytlarda an’ana tusiga kirib qolgan va jinoyatchilik xususidagi ma’lumotlarni faqat absolut yoki qiyosiy tomondan cheklash hamda kriminologiya nuqtai nazaridan tizimga xos bo‘lmagan tarzda belgilanishidan tashqari bo‘lgan imkoniyatlar ham mavjudligini esda tutish lozim. Shuningdek, yashirin jinoyatchilikka xos bo‘lgan doimiylikni, shu bilan birga, zarur vaziyatlarda asta-sekinlik bilan o‘zgara olish xususiyatlarini ham e’tiborga olish zarur. To‘g‘ri, jinoyatchilikka umumiy ta’rif berishda ba’zi hollarda uning yashirin xususiyati e’tiborga olinmaydi. Fikrimizcha, ushbu holatda mualliflar latent jinoyatlarning mohiyatini bir qadar bo‘rttirib ko‘rsatishga harakat qilganlar. Zotan, u yoki bu voqelikni tahlil

etishda ushbu voqelikka xos bo‘lgan barcha ma’lumotlarni to‘plash shart emas. Eng asosiysi, voqelikni ilmiy bilishning to‘g‘ri yo‘lini topmoq kerak. Jinoyatchilikni ilmiy bilishda mavjud va tahlil etish mumkin bo‘lgan ma’lumotlar asosida ish ko‘rish maqsadga erishishdagi katta omil bo‘lishini inobatga olish lozim. Shuning uchun ham jinoyatlarni tahlil etishda matematik metodlarga tayanish maqsadga muvofiqdir. Chunki matematik metodlar va qiyoslash orqali «cheklangan» miqdor asosida umumiy miqdordagi vaziyat aniq tahlil etiladi. Tabiiyki, jinoyatchilikning umumiy holati xususida fikr yuritilganda uning latentlik holati ham inobatga olinadi. Jinoyatchilikning o‘zaro bog‘liqligi. Jinoyatchilik jamiyatdagi mavjud ijtimoiy-huquqiy munosabatlar bilan uzviy bog‘liq. O‘z navbatida ushbu ijtimoiy- huquqiy munosabatlar asosida yuzaga keladigan salbiy holatlar jinoyatlarning kelib chiqishida yetakchi o‘rin tutadi. Ko‘rinib turibdiki, jinoyatchilikning yuzaga kelishi ma’lum bir qonu- niyatlar asosida kechadi. Shuning uchun ham aynan shu kabi bog‘liqlikni jinoyatchilikni keltirib chiqaruvchi sharoit sifatida e’tirof etish lozim. Demak, jinoyatchilik jamiyat hayoti bilan bog‘liq va jamiyat hayotidagi barcha salbiy illatlar jinoyatchilikni keltirib chiqaradi. Jamiyat hayotidagi salbiy illatlar, o‘z navbatida, uning manfaatlariga mos kelmaydigan holatlardir. Aynan shunday holatlar qonun asosida muvofiqlashtiriladi va chegaralanadi. Bu esa ijtimoiy yashash tarzi talab- laridan kelib chiqib yaratiladi. Buning uchun jamiyat hayotida ro‘y beradigan jinoyat bilan bog‘liq voqelik va holatlarni to‘g‘ri aniqlash darkor. Faqat shundagina shaxs va jamiyat manfaatlariga zid jinoiy xatti-harakatlarni to‘g‘ri belgilash mumkin. Jinoyat shaxs va jamiyat manfaatlaridagi mavjud qarama-qarshiliklar oqibatida yuzaga keladi. Xo‘sh, bu qarama-qarshiliklarni tugatish mumkinmi? Bu muammoni hal etish esa ma’lum chora-tadbirlarni qo‘llash orqali amalga oshirilishi mumkin. Shu o‘rinda jamiyat manfaatlariga zid bo‘lgan barcha xatti-harakatlar, umuman

olganda, nojo‘ya harakat va jinoyatlarning oldini olish chora- tadbirlarini qo‘llash katta ahamiyatga ega. Profilaktik chora-tadbirlarni qo‘l- lash orqali shaxs, jamiyat va davlat manfaatlari o‘rtasidagi mavjud karama- qarshiliklarni bartaraf etishga erishish mumkin va ta’kidlash joizki, bunda ushbu qarama-qarshiliklar hamda qo‘llaniladigan chora-tadbirlarni ilmiy asoslantirish maqsadga muvofiqdir. Bunday muammolarni hal etish o‘ziga xos murakkab jarayondir. Jinoyatchilikning o‘zaro bog‘liqligida eng asosiy bo‘g‘in shaxsning xatti-harakatlari ekanligini yodda tutish zarur. O‘zaro bog‘liqlikning aniq vaziyatlarda qanday namoyon bo‘lishini anglash uchun jamiyatdagi mavjud ijtimoiy-huquqiy munosabatlar (tashqi omil) va shaxs harakatlari (ichki omil)ning o‘ziga xos xususiyatlarini aniq ifodalash zarur. Bu esa jinoyatchilikka qarshi kurashni kriminologiya nuqtai nazaridan va falsafiy jihatdan chuqur tahlil etishga keng imkoniyat yaratadi. Albatta, bunda tadqiqot faqatgina mavjud qarama-qarshiliklarning o‘zini emas, balki ushbu qarama-qarshiliklar oqibatida kelib chiquvchi salbiy holatlarni ham tadqiq etishni taqozo etadi. Jinoyatchilik oqibatida kelib chiquvchi salbiy holatlar turlicha bo‘lishi mumkin. Salbiy holatlar jamiyatning ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy hayotining turli sohalarida yuzaga keladi va jamiyat taraqqiyotiga jiddiy ta’sir ko‘r- satadi. To‘g‘ri, jinoyatchilikning jamiyat taraqqiyotiga ko‘rsatayotgan salbiy ta’sirining nafaqat miqdori, balki ma’naviy zararini ham e’tiborga olish kerak. Shuning uchun ham jinoyatchilikning jamiyatga keltiradigan, ko‘r- satadigan zararini raqamlar asosida hisoblash noto‘g‘ridir. Ayrim g‘ayriqonuniy xatti-harakatlar «kam ahamiyatliligi» tufayli umu miy hisobga olinmaydi va e’tibordan chetda qoladi. Bunday holatlar jamiyat da mavjud bo‘lgan ijtimoiy-huquqiy munosabatlarga ta’sir etadi. Oqibatda jamiyat taraqqiyotida jinoyatchilik ta’sirida o‘ziga xos sharoit yuzaga keladi. Bu jamiyatga bevosita yoki ma’lum bir jihatdan qo‘shimcha chora-tadbirlarni joriy etish vazifasini yuklaydi. Bu, birinchidan, jinoyatchilikning yuzaga kelishi bo‘lsa, ikkinchidan, yuzaga kelgan jinoyatchilikni tugatish bilan bog‘liq harakatlarni qoplash yoki jamiyatga

yetkazilgan ma’naviy zararni tugatishda o‘z ifodasini topadi. Binobarin, jinoyatchilikning jamiyatga salbiy ta’sirini baholash uchun ko‘rsatilgan har ikki holatni ham inobatga olish talab etiladi. Shunga ko‘ra, jinoyatchilikka oid salbiy oqibatlarning oldini olishda qo‘yilgan maqsad jamiyat xavfsizligini ta’minlash uchun uning miqyosini chuqur o‘rganishni shart qilib qo‘yadi. Jamiyat xavfsizligini ta’minlash miqyosi, o‘z mazmuniga ko‘ra, «umumijtimoiy» va «individual miqyos» kabi tushunchalarning o‘zaro bog‘- liqligini ham ifodalaydi. Ya’ni ijtimoiy yoki individual vaziyatlarda jinoyatchilikning salbiy ta’siri aniq ifodalanishi va jamiyat hamda uning har bir a’zosiga yetkazilayotgan zarar to‘g‘ri belgilanishi lozim. Bu esa ma’lum bir ilmiy asoslangan metodlar asosida amalga oshiriladi. Bular jamiyat a’zolarining fikrini bilish, ularning «xavfsizlik miqyosini» aniqlash, «jamiyat xavfsizligi miqyosini» to‘g‘ri ifodalash va shu orqali xavfsizlikni ta’min- lashga erishish, shu bilan birga, jamiyatning har bir a’zosini jinoiy tajovuzlardan saqlashni ta’minlash va boshqalar. Ta’kidlash joizki, ko‘p hollarda jinoyatchilikning oqibatlari faqat nazariy jihatdan e’tiborga olinadi va baholanadi. Biroq jinoyatchilik oqibatlarini baholashda o‘ziga xos bo‘lgan «xarajatlarni qoplash»ga yetarlicha baho berilmaydi. Fikrimizcha, bunga alohida e’tibor qaratilishi lozim va bugungi kunda bu muammoni yechish bo‘yicha zarur ilmiy tavsiyalarni chuqur ilmiy-nazariy asoslarga tayangan holda ishlab chiqishga jiddiy e’tibor qaratish kerak. Shu maqsadda jinoyat natijasida jamiyatga yetkazilgan zararni qoplash borasida zarur bo‘lgan ilmiy tavsiyalarni yaratish zarur. Bu vazifa juda murakkab va dolzarbdir. Jinoyatchilikning yuzaga kelishi va dinamikasi nuqtai nazaridan yondashilganda uning nafaqat bugungi kundagi, balki kelgusida keltirib chiqarishi mumkin bo‘lgan salbiy oqibatlarini ham inobatga olish lozim. Jinoyatchilik ijtimoiy-huquqiy munosabatlarning o‘zgarishiga ham ta’sir etishi mumkinmi? Shunday bo‘lsa, ijtimoiy-huquqiy o‘zgarish qay tarzda namoyon bo‘ladi? Ushbu savollarga javob topish ham fan oldida turgan katta vazifalardan biri bo‘lib qolmoqda. Bu muammolarni hal etish ijtimoiy rivojlanish jarayonini boshqarishda

zarur bo‘lgan qarorlar chiqarilishiga olib keladi. Jinoyatchilikning jamiyatga yetkazadigan zararlari, yuqorida aytib o‘tilganidek, moddiy va ma’naviy ko‘rinishlarda bo‘ladi. Tabiiyki, bu kabi zarar jamiyat a’zolariga jismoniy, ruhiy, ma’naviy tomondan ta’sir etishi bilan birga, siyosiy, g‘oyaviy, huquqiy va ma’naviy jihatdan umumjamiyat manfaatlariga ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Demak, jinoyatchilik kishilik jamiyati taraqqiyotiga raxna soluvchi jarayondir, u shaxsning ma’naviy kamolotiga ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Oqibatda shaxsning ruhiy holati buziladi. Bu kabi o‘zgarishlar esa fanda kriminogen oqibatlar deb yuritiladi. Falsafiy nuqtai nazardan qaralganda jamiyatda ijtimoiy munosabatlarni muvofiqlashtirilishi birinchi galda shaxs manfaatlarini, ya’ni uning xavfsiz- ligi, daxlsizligi, mulkiy huquqlarini ta’minlashga qaratilishi lozim. Shundan kelib chiqqan holda jamiyatda umumiy murosani yuzaga kelishini davlat joriy etadigan qonunlar bilan uzviy bog‘lash maqsadga muvofiqdir. Jamiyat manfaatlarini ifodalovchi qonun talablariga jinoiy tajovuz qilish va, umuman, jinoyatchilikning mavjudligi bu yo‘nalishda fan, shu jumladan kriminologiya fani tomonidan zarur va ilmiy-nazariy jihatdan yetuk tavsiyalar yaratilishini taqozo etadi. Jinoyatchilik ko‘rsatkichlari Kriminologiya nuqtai nazaridan jinoyatchilik ko‘rsatkichlari, ya’ni miqdori quyidagi to‘rt yo‘nalish orqali baholanadi: a) jinoyatchilikning umumiy holati; b) tuzilishi; d) dinamikasi; e) darajasi. Shuningdek, jinoyatchilik ko‘rsatkichlari uning oqibatida yuzaga keladigan moddiy yoki ma’naviy zararning hajmi, shakli va xususiyatlarini ham o‘z ichiga oladi. Ba’zan jinoyatchilikka qarshi kurashga jalb etilgan yalpi moddiy xara- jatlar ham jinoyatchilikning ko‘rsatkich ifodasi sifatida e’tirof etilganligini ko‘rish

mumkin. «Jinoyatchilikning ko‘rsatkichlari» tushunchasi borasida huquqshunoslar orasida o‘ziga xos turlicha yondashuvlar mavjud. Shundan kelib chiqqan holda, bu tushunchani to‘g‘ri anglash uchun, uni keng yoki tor ma’noda talqin etish maqsadga muvofiqdir. «Jinoyatchilik ko‘rsatkichlari» tushunchasi keng ma’noda o‘z ichiga nafaqat jinoyatchilikning umumiy miqdorini, balki tizimi va dinamikasini ham oladi hamda sanab o‘tilgan har bir jihatlarni o‘zida mujassamlashtiradi. Tor ma’noda esa jinoyatchilik umumiy miqdorining u yoki bu davr oralig‘idagi yoki tarixiy bosqich davomidagi holati tushuniladi. Shu o‘rinda «jinoyatchilikning holati» faqat jinoyatchiliknimi yoki uning turli ko‘rinish- larinimi, shuningdek, faqat jinoyatchilikning turli ko‘rinishlarinimi yoki jinoyatchilarni ham e’tiborga oladimi, degan haqli savollar tug‘ilishi tabiiy va o‘rinlidir. Chunki bu kabi muammolarning aniq yechimini topmay turib, masalaning mohiyatini ochib berish mumkin emas. Jinoyatchilikning holati o‘z ichiga sodir etilgan jinoyatchilik va jinoyat sodir etgan shaxslarning umumiy miqdorini oladi. Biroq bir qator huquqiy adabiyotlarda bu fikrga umumiy aniqlik kiritilishi va jinoyatchilikning umumiy holati hamda jinoyatchilikning miqdori aniq ifodalanishi lozimligi taklif etilganligini ham ko‘rish mumkin. Jumladan, jinoyatchilikning miqdori u yoki bu hududiy birlikda sodir etilgan jinoyatlar miqdorini aholi jon boshiga nisbati bilan ifodalanadi. Miqdoriy ko‘rsatkichlar faqat raqamlarga nisbatan qiyosan aniqlanadi. Zotan, jinoyatchilikning aniq miqdorini aholining barcha qatlamlari bo‘yicha emas, balki amaldagi jinoyat qonunchiligi bo‘yicha jinoiy javobgarlikka tortilishi mumkin bo‘lgan yoshdagi shaxslarning umumiy miqdori asosida belgi- lanishini ham inobatga olish lozim. Bayon etilganlardan kelib chiqqan holda aytish mumkinki, ba’zi mualliflarning jinoyatchilikning umumiy holati va miqdori u yoki bu hududiy birlikda ma’lum bir shaxslar tomonidan sodir etilgan jinoyatlar yig‘indisi degan

fikrlari masalani oydinlashtirmaydi. Binobarin, jinoyatchilikning umumiy holatini belgilovchi ko‘rsatkichlari nafaqat ma’lum bir davr oralig‘idagi (yilning aniq birvaqt oralig‘i), balki aniq bir sanaga to‘g‘ri kelishini ham e’tiborga olish mumkinligini unutmaslik maqsadga muvo fiqdir. Bu esa jinoyatchilikning umumiy holatini ma’lum bir vaqt mobaynida belgilashga berilgan to‘g‘ri javob deb topish mumkin. Zotan, jinoyatchilikni doimiy ravishda ham miqdor, ham sifat belgilari asosida o‘zgarib turishi mumkinligini yodda tutish zarur. Bu kabi yondashuv ma’lum bir davr ichida jinoyatchilikning umumiy holati tushunchasini jinoyatchilik dinamikasidan farqlashga imkon yaratadi. Demak, jinoyatchilikning umumiy holati sodir etilgan barcha jinoyatlar va jinoyatchilarning umumiy miqdori asosida belgilanadi. Bu esa jinoyat chilikning miqdor jihatidan belgilanishini umumiy (absolyut) va nisbiy (koeffitsiyent) ko‘rsatkichlar orqali qayd etishga imkon yaratadi. Jinoyat chilik miqdorini aniqlash quyidagi yo‘nalishlar orqali amalga oshiriladi: a) tergov ishlari yakunlanib, hukm chiqarilgan jinoyatlar; b) jinoyatchi shaxslarga nisbatan jinoiy javobgarlik va jazo qo‘l- lanilmagan jinoyatlar (amnistiya, jinoiy javobgarlikni ma’muriy javobgarlik yoki jamoatchilik ta’sirini qo‘llash kabi holatlar asosida); d) sodir etilgan, ammo ochilmagan jinoyatlar. Jinoyatchilarning umumiy sonini aniqlashda esa: a) mahkumlar; b) jinoiy javobgarlikdan ozod qilingan shaxslar inobatga olinadi. Jinoyatchilikning umumiy holati yaxlit atama bo‘lib, o‘z ichiga ma’lum bir tushunchalarni jamlaganligini ko‘rish mumkin. Ya’ni, yuqorida ta’kid- laganimizdek, o‘z ichiga mazmun jihatidan mustaqil bo‘lgan bir qator faoliyat yo‘nalishlarini olishi bilan birga, nafaqat miqdor, balki sifat ko‘r- satkichlariga ham egaligini unutmaslik zarur. Bular: jinoyatchilik umumiy holatining tizimi; jinoyat oqibatida yetkazilgan zarar hajmi; jinoyatchilikning umumiy tizimida uyushgan, residiv jinoyatlar miqyosini e’tiborga olinishi kabilardir. Ushbu holatlar

jinoyatchilik tizimini atroflicha tahlil etishda alohida ahamiyatga ega. Jinoyatchilik darajasi bir qator koeffitsiyentlar asosida belgilanadi. Bu koeffitsiyentlar turlicha bo‘lishi bilan birga, jinoyatchilik bilan bog‘liq aniq holatlarni ifodalashda o‘ziga xos o‘rin tutadi. Jinoyatchilik koeffitsiyenti (aniqrog‘i, jinoyatlar) aholining jinoiy tajovuzlardan jabrlanishining kri- minogen koeffitsiyenti jumlasiga kiradi. Jinoyatchilik koeffitsiyenti umumiy jinoyatlar miqdorining aholi jon boshiga taqsimlanishi natijasida kelib chiqqan miqdorni umumiy miqdorga ko‘paytirish orqali aniqlanadi. Masalan, 2004-yilda N. shahrida 1000 ta jinoyat sodir etilgan. Shaharda 500000 nafar aholi istiqomat qiladi. Ushbu holatda har 1000 nafar aholiga ((1000/500000) x 1000k = 2) ikkitadan jinoyat to‘g‘ri keladi. Jinoyatchilikning umumiy holatini ifodalashda yashirin (latent) jinoyatlarni e’tiborga olmaslik aslo mumkin emas. Jinoyatchilikning umumiy holatini belgilashda katta ahamiyatga ega bo‘lgan ushbu vaziyatlarni to‘g‘ri idrok etish uchun ularni ikki guruhga (guruhiy mansubligi) ajratish maqsadga muvofiqdir. Birinchi guruhni aniqlanmagan, huquqni muhofaza qiluvchi davlat idoralari tomonidan rasman qayd etilmagan jinoyatlar tashkil etadi. Tabiiyki, bunday holatlarning mavjudligi hisobga olish va qayd etish ishlarining talab darajasida emasligidir. Shu bilan birga, mansabdor shaxslarning jinoyatchilik to‘g‘risidagi ayrim ma’lumotlarni o‘z maqsadlari yo‘lida (sun’iy ravishda «barqarorlik ta’minlanganligini» bo‘rttirib ko‘rsatish, jinoyatchilik to‘g‘risi- dagi ma’lumotlarni ataylab yashirish kabilar) atayin ko‘rsatmasliklari oqibatidir. Ta’kidlash joizki, davlat organlari tomonidan rasman hisobdan o‘tka- zilgan jinoyatlar umumiy jinoyatlarning bir qismini tashkil etadi. Agar umumiy jinoyatlarni aysbergga qiyoslasak, aniqlangan jinoyatlar uning suvda ko‘rinib turgan qismidir. Aslida aysbergdek jinoyatchilikning to‘rtdan uch qismi ko‘rinmay qoladi. Jinoyatchilikka qarshi kurash amaliyotining ko‘rsatishicha, o‘g‘rilik jinoyatlarining ko‘pchiligida shunday vaziyatlarni uchratish mumkin. Xalqaro miqyosdagi tajribaga asoslanadigan bo‘lsak, unda sodir etilgan barcha

jinoyatlarning o‘ndan birigina rasman ro‘yxatdan o‘tayotganligi achinarli holdir. Ikkinchi guruh jinoyatlarga e’tibor qaratilsa, jamiyat hayotida yuzaga keladigan ba’zi ijtimoiy-xavfli qilmishlarning jinoyat qonunchiligida rasman jinoyat deb topilmaganligi, biroq ushbu qilmishlar oqibatida jamiyat juda katta ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy va madaniy zarar ko‘rayotganlik holatlari mavjudligini ko‘rish mumkin. Ma’lumki, bu holatlar ko‘proq ekologiya, xalqaro, «oq yoqali» (mansabdorlik), iqtisodiy (g‘ayriqonuniy moliyaviy ishlar, zarar keltiruvchi bitim va shartnomalar tuzish, sun’iy korxonalar tuzish, narx-navoni sun’iy ravishda oshirish, qalbaki buyumlarni sotuvga chiqarish kabilar) va kompyuter sohalaridagi bir qator jinoyatlarda kuzatiladi. Shuning uchun ham bu kabi jinoyatlarni ilmiy jihatdan o‘rganish va ularga qarshi kurashni tashkiliy asoslarini yaratish shu kunning dolzarb muammosi bo‘lib qolmoqda. Ko‘rinib turibdiki, jinoyatchilikning latent (yashirin)lik holati og‘ir oqibatlarni keltirib chiqarishi mumkin. Biroq latentlik holati jinoyat chilikning miqyosi, shakli va tizimi, jamiyatga, davlatga hamda fuqarolarga yetkazayotgan moddiy va ma’naviy zarari borasida aniq xulosalar chiqa- rishga imkon bermaydi. Latentlik holatida jinoyatchilikni yuzaga keltiruvchi va sodir bo‘lishiga shart- sharoit yaratuvchi muhitini aniqlash imkoniyati bo‘lmaydi, shuningdek, sodir etilgan jinoyat uchun jazoning muqarrarligi prinsipini hayotga joriy etish imkoniyati yo‘qoladi. Natijada jinoyatchilar va har bir fuqaro ongida jazodan qutilib qolish yoki jinoyat qilishga moyillik hissi shakllanadi. Bu esa jamiyat yoki davlat miqyosida jinoyatchilikka qarshi kurash chora- tadbirlari va, umuman, jinoyatchilik borasida ilmiy bashorat ishlarini tashkil etishga imkon bermaydi. Jinoyatchilik tizimi to‘g‘risida fikr yuritganda ham, avvalo, ushbu tushunchaga ta’rif berish zarurati mavjud ekanligiga e’tibor qaratish lozim. Ayniqsa, kriminologiya nuqtai nazaridan ko‘rib chiqilayotgan har bir muam- moni tub ma’nosida yoritish g‘oyat ahamiyatlidir. Chunki jinoyatchilikka qarshi kurashni tashkil etishda nazariy jihatdan ma’lum bir mazmunga ega bo‘lgan tushuncha asosida amaliy faoliyatni yo‘lga qo‘yishda bu qoidaga amal qilish

jinoyatchilikka qarshi kurashishda nazariya va amaliyot birdamligini ta’minlaydi. Shundan kelib chiqqan holda jinoyatchilik tizimiga to‘g‘ri ta’rif berish lozim. Jinoyatchilik tuzilishi u yoki bu davlat hududida ma’lum bir vaqt oralig‘i yoki tarixiy davr jarayonida sodir etilgan turli jinoyatlarning guruhiy mansubligi asosida umumlashtirilganligidir. Bu o‘rinda guruhiy mansubligi ijtimoiy demografiya (aholishunoslik), jinoiy-huquqiy va kriminologiya nuqtai nazaridan belgilanadi. Jinoyatchilik tizimi uni sifat jihatidan ta’riflashga imkon yaratadi, ya’ni jinoyatchilikning ijtimoiy xavflilik darajasi nuqtai nazaridan ko‘rib chiqishda hamda tahlil etishda muhimdir. Umumlashtirilganlik xususiyati esa jinoyatchilikning ijtimoiy xavflilik darajasini ifodalashga imkon yaratadi (ya’ni u yoki bu guruhiy man- subligidan kelib chiqqan holda). Shuning uchun ham jinoyatchilik tizimining ko‘rsatkichlari ularning xavflilik darajasi va og‘irlik xususiyatlarini (o‘ta og‘ir, og‘ir, o‘rtacha og‘irlikda va jamiyat uchun xavf tug‘dirmaydigan turlarini) ifodalashda katta ahamiyatga ega. Jinoiy-huquqiy jihatdan jinoyatchilik tizimi o‘ziga xos ko‘rsatkichlar orqali ifodalanishi mumkin. Bular quyidagilar: a) Jinoyat kodeksining ma’lum bir boblari (moddalari) asosida; b) shaklan; d) jazoning xususiyati asosida; e) ishtirokchilik shakli; f) retsidiv jinoyatlar; g) jinoyat subyektining o‘ziga xosligi (voyaga yetmagan, maxsus subyekt va h. k.).

Kriminologiya nuqtai nazaridan esa jinoyatchilik tizimi quyidagilarda ifodalanadi: a) hududiy birlik asosida (viloyat, tuman, alohida olingan hudud yoki joy); b) ishlab chiqarish tarmoqlari, boshqaruv yoki jamoatchilik ishlarini tahlili asosida; d) sodir etilayotgan xatti-harakatlarning o‘ziga xos xususiyatlari va qasd (davlatga qarshi, g‘arazli, jismoniy kuch ishlatib, ekologiya sohasida, xalqaro va h. k.); t) joyi va vaqti; f) jinoyat sodir etish quroli (vositasi) qo‘llanishi bo‘yicha; g) tarqalganlik miqyosi asosida (ko‘p, oz va bir xil miqyosda). Shuningdek, jinoyatchi shaxsiga nisbatan o‘ziga xos yondashuv mavjud va bu, asosan, ijtimoiy-demografik tomondan (jinsi, yoshi, oilaviy ahvoli, mehnat faoliyati kabilar) tavsiflanadi. Shuni alohida e’tiborga olish kerakki, kriminologiya fanida jinoyatchilik tizimi umumiy va qisman, ya’ni ma’lum bir yo‘nalishlarda o‘rganilishi e’tirof etilgan. Umumiy jihatdan jinoyatchilik barcha guruhiy belgilari asosida umum- lashtirilgan holda o‘rganilsa, qisman o‘rganishda alohida yo‘nalish bo‘yicha jinoyatchilikning o‘ziga xos xususiyatlari tahlil etiladi (masalan, qasddan yoki ehtiyotsizlik orqasida va jinoyatlarni umumiy miqdorda sodir etilgan jinoyatlarga nisbati, ma’lum bir davr oralig‘ida jinoyatchilarning jinsi yoki yoshini tahlil etish kabilar). Jinoyatchilikning dinamikasi ham o‘ziga xos xususiyatga ega. Krimino logiya fanida jinoyatchilik dinamikasi quyidagicha ta’riflanadi. Jinoyatchilik dinamikasi (o‘zgarish sur’ati) ma’lum bir vaqt oralig‘ida jinoyatchilik tizimiga xos bo‘lgan asosiy ko‘rsatkichlarning o‘sishi yoki kamayishi bo‘yicha yuzaga keladigan harakatlanishdir. Masalan, bir oy, yil choragi, yarim yillik, o‘n yillik kabi vaqtlar oralig‘ida u yoki bu turdagi jinoyatlar va, umuman, jinoyatchilikning o‘sishi

hamda kamayishi borasidagi harakatlanish tahlil etiladi. Jinoyatchilik dinamikasi nazariy jihatdan fanda yetarlicha tahlil etilgan va uning asosiy xususiyatlari o‘rganilgan. Ta’kidlash joizki, jinoyatchilikning dinamikasi, ya’ni o‘sishi yoki kamayishiga juda ko‘p omillar ta’sir etadi. Ushbu omillar ikki guruhga ajratilgan, bular ijtimoiy va huquqiy omillardir. Ijtimoiy omillar o‘z ichiga jinoyatchilikning sabablari va sharoitlari, aho- lining demografik qatlamlari va ularning migratsiyasi (aholini ko‘chib yurishi) kabi jarayonlar tahlilini olsa, huquqiy omillar - jinoyat, jinoyat- protsessual, ma’muriy-huquqiy yo‘nalishlarda jazo tizimining o‘zgarishi, ya’ni ayrim jinoiy yoki ma’muriy- huquqiy qilmishlar uchun qo‘llaniladigan jazo turlarini kuchaytirish yoki yengillashtirishni hamda aybni kvalifikatsiya qilishda joriy etiladigan yangicha yondashuvlarni o‘z ichiga oladi. Jinoyatchilik dinamikasi huquqni muhofaza qiluvchi davlat organlari faoliyatida olib boriluvchi hisob va qayd etish ishlari bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, jinoyatchilikka qarshi kurashning tashkiliy asoslarini ishlab chiqishda katta ahamiyatga ega.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1.O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 1992. 2..Mejdunarodniy pakt o grajdanskix i politicheskix pravax. Mejdunarodnaya zashita prav i svobod cheloveka. Sbornik dokumentov. M.: Yurid.lit., 1990 g. 3. .Osnovniye prinsipi nezavisimosti sudebnix organov. Mejdunarodniye prava i svoboda cheloveka: Sbornik dokumentov. M: Yurid.lit., 1990 g. 4. Vseobshaya deklaratsiya prav cheloveka. – Prava cheloveka. Osnovniye mejdunarodniye dokumenti: Sbornik dokumentov. M.: Mejdunarodniye otnosheniya. 1989 g. – S. 134-142. 5. Konvensiya o pravovoy pomoshi i pravovix otnosheniyax po grajdanskim, semeynim i ugolovnim delam. (Xo‘jalik va huquq Xozyaystvo i pravo. – Tashkent. 1997, №1-2. S. 58-76). 6. Ugolovno-protsessualniy kodeks Respubliki Uzbekistan. – T.: Adolat, 1999. 7. «O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o‘zgartishlar va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasining 2001 yil 7 dekabrdagi Qonuni. 8. Jinoiy jazolarni liberallashtirish munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat, Jinoyat protsessual kodekslari hamda Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksiga o‘zgartishlar va qo‘shimchalar kiritish haqida. O‘zbekiston Respublikasining 2001 yil 29 avgustdagi Qonuni.

O'xshashlar

Terrorizmning kriminologik tavsifi va uning oldini olishdagi profilaktika chora tadbirlari

Harbiy jinoyatlarni sodir etuvchi shaxslarning kriminologik tavsifi

Iqtisodiyot sohasidagi jinoyatlarning kriminologik tavsifi va ularning oldini olish

Retsidiv jinoyatlarning kriminologik tavsifi va ularning oldini olishni tashkil etish

Kriminologiya fan sifatida