Retsidiv jinoyatlarning kriminologik tavsifi va ularning oldini olishni tashkil etish - Huquqshunoslik - Referatlar

Retsidiv jinoyatlarning kriminologik tavsifi va ularning oldini olishni tashkil etish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

111 KB

Ko'chirib olish

Retsidiv jinoyatlarning kriminologik tavsifi va ularning oldini olishni tashkil etish Reja: 1. Retsidiv jinoyatchilik va uning kriminologik tavsifi 2. Retsidivistlarning shaxsiga xos xususiyatlar 3. Retsidiv jinoyatchilikning sabab va sharoitlari 4. Retsidiv jinoyatlarning oldini olishga oid chora-tadbirlar tizimi

Retsidiv jinoyatchilik va uning kriminologik tavsifi Retsidiv jinoyatchilik kriminologiya fanida alohida tadqiqot obyekti sifatida atroflicha o‘rganiladi. Chunki jinoyatlarning qayta-qayta sodir eti lishi natijasida jamiyat va uning a’zolariga ma’naviy zarar yetkazilishi ijtimoiy hayotdagi eng salbiy holatdir. Shuning uchun ham retsidiv jinoyatchilikning oldini olish va unga yo‘l qo‘ymaslik har bir davlatning jinoiy-huquqiy siyosatida muhim o‘rin tutadi O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 34-moddasiga ko‘ra, retsidiv jinoyat deganda, muqaddam qasddan sodir etgan jinoyati uchun sudlangan shaxs tomonidan takroran jinoyat sodir etilishi tushuniladi. «Retsidiv» so‘zi takroran, boshqatdan va bo‘lib o‘tgan ishga yana qaytish ma’nolarini anglatadi. Eng muhimi, retsidiv jinoyatlar boshqa jinoyatlardan farq qilib, jinoyat sodir qilgan shaxsga nisbatan huquqni muhofaza qiluvchi davlat organlari tegishli chora ko‘rganidan so‘ng mazkur shaxs tomonidan yana qaytadan jinoyat sodir etilishi oqibatida yuzaga kelishiga alohida e’tibor qaratilishi maqsadga muvofiqdir. Birinchi bor va takroran sodir etilgan jinoyatlarga qo‘llaniladigan ta’sir chorasidan kelib chiqqan holda, jinoyat, jinoiy jazolarni ijro etish huquqi va kriminologiya fanlari tomonidan tegishlicha tushuncha berilishi o‘quvchiga yaxshi ma’lum. Aynan retsidiv jinoyatlarning qanday ta’riflanishidan kelib chiqib, bunday jinoyatlarni sodir etuvchi «retsidivist» shaxsiga ham baho beriladi. Tabiiyki, «retsidiv jinoyatlar» tushunchasini to‘g‘ri ta’riflash nafa- qat nazariya, balki amaliy faoliyat uchun ham katta kriminologik ahamiyatga ega. Jinoyat huquqi fanida retsidiv jinoyatlarga o‘ziga xos ta’rif berilgan. Unga ko‘ra, sudlanganligi olib tashlanmagan shaxsning yangidan jinoyat sodir etishi retsidiv jinoyat hisoblanadi. Bu retsidiv jinoyatning jinoiy- huquqiy ta’rifidir. Jinoiy jazolarni ijro etish huquqida esa muqaddam ozodlikdan mahrum qilish jazosi tayinlangan shaxsga yana aynan shunday jazo tayinlanishi oqibatida penitensiar retsidiv yuzaga kelishi e’tirof etilgan. Binobarin, shaxsning to‘g‘ri yo‘lga kirishi jazo muddatining tugashi bilan bog‘liq emasligi ham aynan ushbu huquq tarmog‘ining qoidasidir.

Ma’lumki, muqaddam sudlangan har bir shaxsda qandaydir darajada o‘ziga xos bo‘lgan salbiy xislatlar yashirin holda bo‘lsa-da, saqlangan bo‘ladi va bu ma’lum bir vaziyatlarda jinoyat sodir etilishiga olib kelishi mumkin. Demak, bu ham retsidiv jinoyat deb topiladi. Kriminologiya fanida retsidiv jinoyatlarni tavsiflashga o‘zgacha yondashiladi. Ba’zi huquqshunos olimlar ning retsidiv jinoyatlar xususidagi tortishuvlari bir qator o‘ziga xos ilmiy- nazariy asoslarga ega bo‘lgan ta’riflar mavjudligini ko‘rsatadi. Kriminologiyada sudlangan-sudlanmagani, sudlanganligi olib tashlan- maganligidan qat’i nazar, shaxsning takroran jinoyat sodir etishiga olib kelgan barcha jihatlar o‘rganiladi. Bunday yondashuv ko‘pchilik mualliflar tomonidan e’tirof etilganligini ko‘rish mumkin. Biroq retsidiv jinoyatchilikni bu tariqa yoritish uni tadqiq etishda bir muncha qiyinchiliklar tug‘dirishi mumkin. Zotan, retsidiv jinoyatlar bilan bog‘liq barcha jihatlarni kriminologiyada aniq ta’riflash ushbu jinoyatlarning oldini olishda muhim omil bo‘lishini e’tibordan chetda qoldirib bo‘lmaydi. Kriminologiyada retsidiv jinoyatlar bilan bog‘liq quyidagi holatlarning tadqiq etilishini bilish lozim: 1) jinoyatlarning soniga ko‘ra - oddiy yoki takroriy retsidiv jinoyatlar (takroran sodir etilgan jinoyat hisob bo‘yicha ikkinchisi bo‘lsa) va murakkab, ya’ni ko‘p (uch yoki undan ortiq) marotaba sodir etiladigan retsidiv jinoyatlar; 2) umumiy - shaxsning birinchi bor sodir etgan jinoyatiga o‘xshamagan boshqa turdagi jinoyatni sodir etishi, masalan, bezorilik jinoyatidan so‘ng qotillik jinoyatini sodir etishi. Maxsus - bir xil jinoyatlarning takroran sodir etilishi, masalan, ketma-ket o‘g‘rilik jinoyatlarini sodir etish kabi retsidiv jinoyatlar. Maxsus retsidiv jinoyatlar o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi. Chunki bir xil jinoyatlarni takroran sodir etilishi jinoyatchilarning jinoyat sodir etishni kasb qilib olishi kabi salbiy holatga olib keladi; 3) jamiyat uchun xavflilik darajasiga ko‘ra - og‘ir bo‘lmagan, xavfli va o‘ta xavfli retsidiv jinoyatlar.

Tadqiqotlarimizning ko‘rsatishicha, o‘z xususiyatlari va miqdoriga ko‘ra, retsidiv jinoyatchilik e’tiborga olinishi lozim bo‘lgan ijtimoiy muammo sifatida ko‘rib chiqilishi talab etiladi. Ozodlikdan mahrum etish ja- zosiga hukm etilmagan shaxslar o‘rtasida retsidiv jinoyatchilikning kelib chiqishi nisbatan kam miqdorni tashkil etishi alohida kriminologik aha- miyatga ega. Ozodlikdan mahrum qilinganlarning jazo muddatiga ko‘ra tahlil etilganda, o‘rtacha muddatda (3-10 yil) jazoni o‘taganlar o‘rtasida retsidiv jinoyatning miqdori ko‘p bo‘lsa, kam muddatli (bir yilgacha) va uzoq muddatlarda jazoni o‘taganlar o‘rtasida retsidiv jinoyatlarni sodir etilishi kamroq ekanligi kuzatilgan. Retsidiv jinoyatlarning tahlili yana shuni ko‘rsatdiki, muqaddam sudlanganlarning uyushgan guruhlar tarkibiga kirib qolish holatlari kamchilikni tashkil etadi, bunday shaxslar jinoyatlarni yolg‘iz amalga oshi- rishni ma’qul ko‘radilar. Aksincha, birinchi bor jinoyat sodir etib jazo- langanlarning uyushgan guruh va guruhiy jinoyatlar sodir etilishiga qo‘shilib qolishlari nisbatan ko‘p uchrayotganligini alohida ta’kidlash joiz. Retsidiv jinoyatlarning tarkibiy tuzilishiga xos bo‘lgan yana bir holat shundan iboratki, jinoiy guruhlarda vazifalarning o‘zaro taqsimlanishi va jinoiy guruhlarga boshchilik qilish aslo retsidivist yoki muqaddam sudlangan shaxslar bilan bog‘liq emas, balki bajariladigan vazifalar (tashkilotchi, dalolatchi, ijrochi kabilar)ni taqsimlash jinoyat olamining o‘z ichki qonuniyatlari asosida kechadi. Shunday bo‘lsa-da, ba’zan ma’lum bir toifadagi muqaddam sudlangan shaxslarga guruhiy jinoyatlarni sodir etish xos bo‘lishi ham mumkin. Bunday shaxslar jumlasiga asosan yoshlar (25 yoshgacha) kirishi ko‘proq kuzatiladi. Shuningdek, talonchilik, bosqinchilik, o‘g‘rilik jinoyatlarini sodir etuvchi shaxslar ham shular jumlasiga kiradi. Chunki bu kabi jinoyatlarning sodir etilishida ko‘pchilikning ishtirok etishiga erishish jinoyatchilar tomonidan ko‘proq qo‘llaniladi. Retsidiv jinoyatlarning tarkibiy tuzilishini tahlil etish orqali yana bir muhim holat kuzatiladi. U ham bo‘lsa, jazoni o‘tab ozodlikka chiqqan shaxslar tomonidan yangi jinoyat sodir etish muddati, ya’ni shaxs ozodlikka chiqqanidan so‘ng qaysi muddatlarda jinoyat sodir etadi? Bu savolga kriminologiya o‘z tadqiqotlari

doirasida kerakli javobni beradi. Jumladan, ko‘p hollarda jinoyatlar birinchi yilning o‘zidayoq sodir etiladi. Yillar o‘tgan sari esa shaxsning retsidiv jinoyat sodir etishi kamayib boradi yoki umuman jinoyat yo‘lidan qaytishini hayotning o‘zi ko‘rsatmoqda. Shu bilan birga, retsidiv jinoyatlarning qanchalik tez yuzaga kelishi retsidivistning jazoni o‘tash jarayonida o‘zini tutishiga bog‘liq. Masalan, shaxs jazoni o‘tash jarayonida qanchalik salbiy xislatlarini ko‘rsatsa, ozodlikka chiqqanidan so‘ng yangi jinoyatga qo‘l urishi ko‘proq kuzatiladi. Bu holatni profilaktika ishlarini tashkil etishda e’tiborga olish lozim. Chunki yuqorida aytib o‘tilgan shaxslarda talonchilik, bosqinchilik, daydilik va ashaddiy bezoriliklar sodir etishga moyillik saqlangan bo‘ladi. Jazoni o‘tab ozodlikka chiqqan shaxslarning qisqa vaqt ichida jinoyat sodir etishi qayta-qayta sudlangan va voyaga yetmagan shaxslarga xosdir. Retsidiv jinoyatlar ko‘p hollarda o‘g‘rilik va bezorilik jinoyatlari bilan bog‘liq yuzaga kelishi kuzatiladi. Jumladan, o‘g‘rilik jinoyatini birinchi bor sodir etgani uchun sudlangan shaxslarning uchdan ikki qismi aynan shu jinoyatni takroran sodir etadilar, bezorilik jinoyatini sodir etgan shaxslarning qariyb 60 foizi ushbu jinoyatni takroran sodir etishda ayblanganligini ham ko‘rish mumkin. Boshqa turdagi jinoyatlar, masalan, avtotransport vositalarini olib qochish, daydilik, pasport tizimini buzish kabi huquqbuzarliklarni takroran sodir etilishidan kelib chiqadigan retsidiv jinoyatlar ham miqdoran ko‘pchilikni tashkil etadi. Bir qator adabiyotlarda retsidiv jinoyatchilik alohida muammo sifatida e’tirof etilgan, chunki bu muammoning asl mohiyati retsidiv jinoyat sodir etuvchi shaxslarni alohida toifadagi jinoyatchilar deb belgilanishidadir. Haqiqatan ham retsidiv jinoyatchilik jamiyat manfaatlariga zid, shu bois ushbu jinoyatlarning oldini olishdagi profilaktika ishlarini tashkil etishda, birinchi navbatda, retsidiv jinoyat sodir etgan shaxslarni birinchi bor jinoyat sodir etgan shaxslardan farqlamoq lozim. Bunda quyidagilar e’tiborga olinishi kerak: retsidiv jinoyat sodir etishga moyil va g‘ayriinsoniy (jinoiy) xislatlarga ega shaxslarning mavjudligi; jinoiy xatti-harakatlar sodir etilishi (shu jumladan qasddan va kuch ishlatib); jinoyatni sodir etishda alohida shaklda ishtirokchilik faoliyatini amalga

oshirish uchun kishilarni, voyaga yetmaganlar, ayollar, keksa yoshdagi shaxslarni jalb qilinishi; jinoiy faoliyatga tortish uchun turli g‘ayriinsoniy usul va vositalar (garovga olish, yollash, qo‘rqitish kabi)ning qo‘llanishi. Bunday holatlar o‘z-o‘zidan retsidiv jinoyatchilikning qanchalik xavfli ekanligini anglatadi. Jinoyatlarning oldini olish faoliyatida profilaktika ta’sir choralari ushbu salbiy illatga qaratilmog‘i juda muhimdir. Retsidiv jinoyat sodir etuvchi shaxs jinoyat olamida orttirgan «tajriba- lari»ga asosalanib qonun himoyasida bo‘lgan jamiyat, inson va davlat manfaatlariga rahna soladi. Shuning uchun retsidivistlarning shaxsiga xos xususiyatlar borasida batafsil to‘xtalish maqsadga muvofiqdir. Retsidivistlarning shaxsiga xos xususiyatlar Ta’kidlab o‘tilganidek, retsidiv jinoyat sodir etuvchi shaxs alohida toifadagi jinoyatchidir. Bu umumiy tushuncha bo‘lib, retsidiv jinoyat sodir etuvchilar shaxsida jinoyatchiga xos bo‘lgan barcha xususiyatlar mavjud bo‘ladi. Mana shu o‘ziga xos xususiyatlarni bilmay turib ularga krimino logiya nuqtai nazaridan ta’rif berish bir muncha qiyin kechadi. Ta’kidlash joizki, ijtimoiy-huquqiy fanlarda retsidiv jinoyatlarni sodir etuvchi shaxslarga nisbatan qo‘llaniladigan «retsidivist» atamasi o‘zbek tilidagi ilmiy adabiyotlarda keng qo‘llanilayotganini ko‘rish mumkin. Ushbu atama tub ma’noda retsidiv jinoyatlarni sodir etuvchi shaxsni atashda qo‘llanilsa, kriminologiya fanida tushuncha sifatida o‘ziga xos ta’rifga ega. Har ikki holatda ham «retsidivist» atamasi kriminologiyada keng qo‘l- lanilishi mumkin. Shu bilan birga, kriminologiya nuqtai nazaridan unga tushuncha sifatida ta’rif berishda o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda fikr yuritish maqsadga muvofiqdir. Biz ko‘rib chiqayotgan retsidivist shaxsini o‘rganish ham alohida yondashuvni talab etadi, ya’ni retsidiv jinoyatlarni sodir etuvchilar «shaxsi» kriminologiya nuqtai nazaridan qanday mazmunni ifodalashini bilish muhimdir. Jinoyatning sodir etilishida shaxs o‘z oldiga ma’lum bir tarzda qasd qilish orqali o‘zining g‘arazli niyatiga yetishni maqsad qilib qo‘yadi.

Krimi nologiyada shaxsning g‘arazli niyati yuzaga kelishini quyidagi holatlarda ko‘rish mumkin: a) shaxs manfaatlari va dunyoqarashining torligi; b) manfaatdorlik tizimini bir yo‘nalishda qotib qolishi va moddiy manfaatning shaxs ma’naviyatidan ustunlik qilishi; d) g‘ayriinsoniy ehtiyojlarni qondirishda normadan chetga chiqish hollari va ularning yuzaga kelishiga ta’sir etuvchi omillarning mavjudligi; e) o‘z ehtiyojlarini ma’naviy buzuqlik va g‘ayriqonuniy yo‘llar bilan qondirishga moyillik va hokazo. Kriminologiyada retsidivistlarning shaxsini o‘ziga xos klassifikatsiyasi joriy etilgan. Retsidivistlarning shaxsi uning jinsi, yoshi, ma’lumoti, ijtimoiy holati, kasbi kabilar asosida klassifikatsiya qiladi. Agar ushbu xususiyat- larning har biri kriminologiya nuqtai nazaridan tahlil etilsa, retsidivistning shaxsi borasida zarur tushunchaga ega bo‘lishimiz mumkin. Kriminologiyada shaxslar yosh jihatidan quyidagi yoshlardagi guruhlarga ajratiladi. Bular: voyaga yetmaganlar (14 - 17 yosh); yoshlar (18 - 25 yosh); o‘rta yashar (30-45 yosh) va keksalar (50 yoshdan yuqori). Shulardan kelib chiqadigan bo‘lsak, retsidivistlarning asosiy qismini yoshlar va o‘rta yoshdagilar tashkil etishini kuzatish mumkin. Umumiy retsidivistlarning o‘rtacha yoshi o‘ttiz, besh va undan ortiq marta sudlanganlarning o‘rtacha yoshi esa qirqni tashkil etadi. Har to‘rt retsidivistdan uchtasi birinchi jinoyatini 25 yoshigacha sodir etgan. Yuqoridagi tahlillar retsidiv jinoyatlarning kelib chiqmasligini ta’min lash uchun asosiy e’tibor qaysi yoshdagi shaxslar bilan profilaktika ishlarini olib borish kerakligini ko‘rsatadi. Shuningdek, kriminologik tadqiqotlarni to‘g‘ri yo‘nalishda olib borishga yordam beradi. Retsidivistlarning bilim darajasi boshqa toifadagi jinoyatchilardan pastligi bilan ajralib turadi. Shaxsni shakllanishida uning bilim doirasi, dunyoqarashining kengligi katta ahamiyatga ega. Zero, ziyoli, tarbiyali va ma’naviyati yuqori shaxslar hech kachon jinoyat yo‘liga kirmasligini hayotning o‘zi ko‘rsatmoqda. Shuning uchun ham jinoyatchilikning oldini olishda shaxs tarbiyasiga alohida e’tibor qaratilishi bejiz emas.

Biroq shaxsning bilimi va ijtimoiy dunyoqarashi o‘zaro muvozanatda bo‘lmog‘i lozim. Bugungi kunda ma’lum bir jinoyatlarni (terrorizm, g‘ayri- qonuniy ravishda qurol-yarog‘ sotish, narkobiznes, iqtisodiyot sohasidagi jinoyatlar) sodir etayotgan shaxslarning intellektual darajasi yuqori bo‘lgani holda, ijtimoiy ongi pastligi bois ular tomonidan jinoyatlar sodir etilishi bir qadar ortayotganligini ko‘rish mumkin. Shaxsning mehnatga bo‘lgan munosabati uni ijobiy yoki salbiy jihatdan baholash imkonini beradi. Retsidiv jinoyat sodir etayotganlarning shax- siyatiga ushbu nuqtai nazardan yondashilsa, ularning ijtimoiy foydali mehnatga bo‘lgan munosabati past darajada ekanligini ko‘rish mumkin. Tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, jinoyat sodir etganlarning ko‘pini ishsiz yoki foydali mehnat bilan shug‘ullanmayotganlar tashkil etishi aniqlandi. Bu ko‘rsatkichlar retsidivistlarga nisbatan olinsa, ularning ko‘pchiligi jinoyat sodir etish paytida umuman ishsiz bo‘lganliklari yoki ijtimoiy foydali mehnat bilan shug‘ullanmaganliklari ayon bo‘ldi. Shuning uchun ham retsidiv jinoyatchilikning oldini olishda: jazoni ijro etish muassasalarida shaxsni mehnatga hurmat ruhida tarbiyalash; jazoni o‘tab qaytgan shaxslarni o‘z vaqtida ish bilan ta’minlash; zarur hollarda mehnat birjalari orqali ishga joylashtirishni yo‘lga qo‘yish kabi profilaktika ishlarining olib borilishi maqsadga muvofiqdir. Shaxsni ijtimoiy foydali mehnatga jalb qilish nafaqat residiv jinoyatlarni, balki umuman jinoyat chilikning kamayishiga olib keladi. Ma’lumki, shaxs eng avvalo oilada kamol topadi. Undagi asosiy xislatlarning shakllanishi va rivojlanishida oilaviy munosabatlarni to‘g‘ri shakllantirish katta ahamiyatga egadir. Shaxsning oilaviy munosabatlardan chetlashishi va oila a’zolari bilan yuzaga keladigan salbiy munosabatlar uning ruhiyatini tubdan o‘zgartirishi mumkin. Retsidivistlarning bir necha bor hamda uzoq muddatlarda jazoni o‘tashlari sababli oilalaridagi o‘zaro yaqinlikka darz ketadi va oxir-oqibatda oila parchalanib ketishi mumkin. Oilaning buzilishi ular hayotida ko‘plab uchraydi. Bu holat erkaklarga nisbatan ayollarda tezroq kechadi. Shu bilan birga, retsidivistlarning

maishiy turmushida norasmiy nikohlar ko‘p uch raydi. Bu esa oilada bola tarbiyasiga salbiy ta’sir etadi va qarovsiz qolgan bolalarning ko‘payishiga olib keladi. Retsidivist shaxsiga xos bo‘lgan yana bir holat - ularning doimiy yashash joylarining bo‘lmasligi. Erkak jinsidagi retsidivistlar orasida doimiy uy-joyga ega bo‘lmaganlar bir bora sudlanganlarga nisbatan uch marta, ayollar ichida esa to‘rt, ba’zida undan ham ko‘p ko‘rsatkichlarni tashkil etadi. Bayon etilganlardan ma’lum bo‘ladiki, ijtimoiy-foydali aloqalarning buzilishi, mehnat - ishlab chiqarish va maishiy turmushning izdan chiqishi kabi salbiy holatlar retsidivist shaxsning shakllanishida asosiy omil hisob lanadi. Bu esa retsidiv jinoyatlarning oldini olish uchun shaxsning ijtimoiy- foydali munosabatlarga yaqindan jalb qilinishini shart qilib qo‘yadi. Kriminologiyada retsidivistlarni guruhlarga ajratgan holda tadqiqot ishlarini olib borish juda muhim. Chunki guruhiy mansubligi asosida tadqiq etish orqali har bir retsidivistning o‘ziga xos xususiyatlari borasida zarur ma’lumotlar olish va ulardan huquqni muhofaza qilish organlari faoliyatida unumli foydalanish mumkin. Residivistning qaysi guruhga mansubligi: jinoyatni mast holda yoki ongli ravishda sodir etishi; jinoyatni guruh tarkibida yoki yakka tartibda sodir etishi; jazoni ijro etish yoki ma’muriy nazorat jarayonlarida jinoyat sodir etish yoki etmasligiga qarab belgilanadi. Retsidivistlarning ma’naviy-ruhiy xususiyatlariga ham alohida e’tibor qaratilishi lozim. Buning asosiy tomoni shaxsning ijtimoiy yashash tarzi bilan bog‘liq holda ma’naviy-ruhiy xususiyatlari ham o‘zgarib turishidir. Shaxsning shakllanishi ijtimoiy muhit bilan uzviy bog‘liqligini e’tibordan chetda qoldirmaslik zarur. Hozirgi ijtimoiy, iqtisodiy o‘zgarishlar jarayonida mulk, ijtimoiy huquq va erkinliklar borasida ro‘y bergan bir qator o‘zga- rishlar shaxs ruhiyatiga ta’sir etmasdan qolmaydi. Shundan kelib chiqqan holda retsidivistlarning ham ijtimoiy- ruhiy holatlari o‘ziga xos tarzda shakllanmokda. Shunday bo‘lsa-da, retsidivistlarning intellekti va madaniy saviyasi past, ijtimoiy-siyosiy dunyoqarashi faqat bir tomonlama shakllan- ganligi, qiziqishlari tor, ijtimoiy yashash tajribasi

yetarli emas va jamiyat hayotiga qo‘shilishga xohishi yo‘qligini hozirda ham ko‘rish mumkin. Retsidivistlarga baho berishda ularning dunyoqarashlaridan kelib chiqish lozim. Bu toifadagi jinoyatchilarda jamiyatdagi mavjud ijtimoiy va ma’naviy qadriyatlar, ya’ni burch, mehnat, oila, o‘zgalarga va o‘zlariga bo‘lgan munosabat past darajada shakllangan, ularda mehnatdan daromad olishdan ko‘ra birovlar hisobiga yashash, mehribonlik o‘rniga rahmsizlik, odamiylik o‘rniga shafqatsizlik ko‘proq rivojlangan. Ba’zida retsidivistlar tomonidan kishilarni jinoyat sodir etishga jalb qilinishiga o‘ziga xos fikrlar bildirilishini ko‘rish mumkin. Bunday hamkorlik jinoyatchilar olamida jamoaga hurmat, do‘stlik va o‘zaro yordam deb talqin etilsa- da, aslida retsidivistga xos bo‘lgan manmanlik va o‘z manfaatlarini o‘ylash yotadi. Retsidivist shaxslarning o‘zgalarga bo‘lgan munosabatlarida ham bu holat saqlanib qolganligini ko‘rish mumkin, bu boshqalarni mensimaslikda namoyon bo‘ladi. Ehtiyojlari ko‘proq «bu ham o‘zimizdan» degan naql asosida qondiriladi va o‘zaro muloqotlari muqaddam sudlanganlar, ichkilikka ruju qo‘yganlar va yengil tabiatli ayollar bilan kechadi. Retsidivist shaxsiga xos bo‘lgan yana bir xususiyat - ularning ehtiroslari boshqa shaxslarga nisbatan tezroq junbushga kelishi. Ularda, birinchi bor sudlanganlardan farqli o‘laroq o‘ziga xos ruhiy holatlar kuzatiladi. Masalan, jahldorligi, o‘zini idora qila olmasligi va vaziyatga qarab kayfiyatlarining o‘zgarib turishi va hokazolar. Retsidivist shaxslarning ko‘pchiligi irodasi bo‘shligi bilan ham ajralib turadi, ayniqsa, qiyinchiliklarga bardosh berish, qo‘yilgan maqsadga erishish uchun kurashishda o‘z zaifliklarini ko‘rsa- tadilar. Xulosa qilib aytish mumkinki, jamiyatda qabul qilingan normalardan chetga chiqish kabi g‘ayriinsoniy qilmishlarning barchasi retsidivist shaxsiga xos bo‘lgan xislatlardir. Retsidivistlarning shaxsini tiplarga ajratish bir qator murakkabliklarni yuzaga keltiradi. Bu borada barcha shaxslarning xususiyatlarini birdek e’ti borga olish imkoniyati mavjud emas. Shunday bo‘lsa-da, retsidivistlarning shaxsini tiplarga

ajratish umumiylik asosida amalga oshiriladi. Ularning qaysi tipga taalluqliligidan kelib chiqqan holda har biriga aniq ta’rif berish mumkin bo‘ladi. Retsidivistlarning shaxsini tiplarga ajratishda har bir jinoyatchiga xos bo‘lgan umumiy jihatdan kelib chiqqan holda ish ko‘rish maqsadga muvo- fiqdir. Shu bilan birga, har bir jinoyatchining o‘ziga xos xislatlari va dunyoqarashining turli darajada shakllanganligini e’tiborga olish lozim. Bayon etilganlardan kelib chiqqan holda retsidivistlarning shaxsini quyi dagi uchta tipga ajratish mumkin: 1) ashaddiy kriminogen tiplar; 2) beqaror tiplar; 3) tushkunlik holatidagi tiplar. Ta’kidlash joizki, retsidivist o‘zi mansub bo‘lgan tiplarning asosiy xususiyatlarini o‘zida mujassamlashtirgan bo‘ladi. Bu o‘rinda ushbu uchta tip bilan cheklanish lozim, degan fikrdan yiroqmiz. Zero, retsidivist shaxsiga xos xususiyatlar xilma-xil ekanligini unutmaslik lozim. Ashaddiy kriminogen, ya’ni jinoiy faol tipdagi retsidivistlar adabiyot- larda qayd etilgan «ijtimoiy xavfli», «ashaddiy», «o‘jar» va «davomiy kriminogen» kabi tiplarga yaqin turishi bilan farqlanadi. Ushbu tipga mansub shaxslar asosan yoshlar (21 - 28 yosh) bo‘lib, ularda jinoiy faollikni yaqqol ko‘rish va bu faollik davom etishi mumkin. Ushbu tipdagi retsidivistlarga jinoyat yo‘liga voyaga yetmasdan kirish, qonunni o‘ta ashaddiy ravishda buzish, jazoni o‘tash jarayonida o‘zini salbiy tomondan ko‘rsatish kabilar xosdir. Aynan shu tipdagi shaxslar orasidan ashaddiy kriminogen retsidi- vistlar yetishib chiqishi ko‘plab kuzatilgan. Jinoiy faol retsidivistlar tomonidan sodir etiladigan jinoyatlarda faollik yaqqol ko‘zga tashlanadi. Bular davomli retsidiv, g‘arazli va qasddan sodir etiladigan jinoyatlardagi maxsus retsidiv, jinoyat sodir etishda o‘ziga xos usullarni qo‘llash va jinoyatlarni yashirish bilan bog‘liq retsidiv jinoyatlar. Aynan shu tipdagi retsidivistlarning uyushgan guruhlarga kirib qolishi ham ko‘plab kuzatiladi. Bunda ular dalolatchi, tashkilotchi va faol ishtirokchi vazifasini bajaradilar. Jinoiy faol retsidivistlar jazoni o‘tab ozodlikka chiqqanlaridan so‘ng bir yilgacha, ayrim hollarda esa bir oygacha bo‘lgan muddatlarda takroran jinoyat

sodir etadilar. Ular ma’naviy va huquqiy dunyoqarashlarining juda sayozligi bilan ajralib turadilar va qonunni buzish orqali o‘z manfaatlariga mos ishlarni amalga oshirishga intiladilar. Eng muhimi, jinoiy faol retsidi vistlar tasavvurida «yashash faqat jinoyat sodir etishdan iboratdir», degan aqida mavjud bo‘ladi. Jinoiy faol retsidivistlar boshqa jinoyatchilar orasida eng xavflisi hisoblanganligi bois ularga nisbatan doimiy ravishda profilaktik chora- tadbirlarni qo‘llash talab etiladi, shuning uchun ham bu toifadagi jinoyat- chilarga alohida e’tibor qaratish lozim. Shu bilan birga, jinoiy faol retsidivistlar ustida jazoni ijro etish muas - sasalarida jazo o‘tayotganlarida hamda jazoni o‘tab bo‘lib ozodlikka chiqqan dastlabki kunlardanoq alohida nazorat o‘rnatish maqsadga muvofiqdir. Beqaror tipdagi retsidivistlar ikki yoki uch bora retsidivist deb topilgan shaxslar o‘rtasida uchraydi. Bular asosan yoshlardan (18 - 20 yosh) iborat bo‘lib, ular tomonidan sodir etiladigan huquqbuzarliklar ko‘proq ma’muriy va intizomiy yo‘nalishlarda uchrashi bilan e’tiborlidir. Chunki ularning ko‘pchiligi ichkilikka moyil bo‘ladilar. Jinoiy faoliyatlari esa u qadar ko‘zga tashlanmaydigan darajada bo‘ladi. Jinoiy faoliyat bilan shug‘ullanishda yo‘l tanlash va o‘z kuchi hamda tajribalaridan unumli foydalanishga qodir emasliklari bilan ajralib turadilar. Biroq jinoyat sodir etishda kutilmagan va beqaror holatlarni «tufha» etishi mumkin. Jinoiy qilmishlari esa vaziyatga qarab namoyon bo‘ladi. Ko‘p hollarda qo‘riqlanmayotgan mulkni o‘g‘irlash yoki mast kimsa- larni tunash kabi jinoyatlarni sodir etadilar. Vaziyatga qarab ularda jinoiy qasd dabdurustdan yuzaga keladi, bunda spirtli ichimlik uchun pul topish yoki boshqa ehtiyojlarini qondirish asosiy maqsad hisoblanadi. Ushbu tipdagi retsidivistlar shaxsiy xususiyatlariga ko‘ra turlichadir. Faol retsidivistlardan farqli o‘laroq, ma’naviy va huquqiy dunyoqarashlari ma’lum darajada shakllangan bo‘ladi. Mehnat qilishda ham xilma-xillikni ko‘rish mumkin. Ko‘pchiligi doimiy ish joyiga ega bo‘lmasa-da, mehnat unumdorliklari yuqoriligi bilan ajralib turadi.

Ushbu tipdagi retsidivistlarning asosiy qismi noahil oilada tarbiyalan- ganliklarini kuzatish mumkin. Do‘stlari, tanish-bilishlari ichida sudlanganlar yoki sudlanmaganlar ham uchraydi. Shuningdek, bir qator beqaror retsidi- vistlarning atrofidagilar bilan yaxshi munosabatda bo‘lish holatlarini ham ko‘rish mumkin. Bu tipdagilar barcha residivistlar orasidan 30 - 35 foizni tashkil etishi aniqlangan. Beqaror retsidivistlarga xos bo‘lgan xususiyatlarning turli-tumanligi ularning faoliyatini umumiy tarzda bashorat etishga imkon bermaydi. Umuman olganda, bu tipdagi retsidivistlar ijtimoiy xavfliligi bo‘yicha faol retsidivistlarga nisbatan katta xavf tug‘dirmaydi. Aytib o‘tilganidek, beqaror retsidivistlarning atrofdagilar bilan bir muncha yaxshi munosabatda bo‘lishi va tanish-bilishlari o‘rtasida yaxshi fazilatli shaxslarning mavjudligini e’tiborga olgan holda profilaktika ishlarini yo‘lga qo‘yish kutilgan natijani berishi mumkin. Bu esa retsidiv jinoyat chilikning oldini olishda ijobiy natijalarga olib keladi. Shu o‘rinda beqaror retsidivistlar tomonidan takroran jinoyat sodir etilishiga sabab bo‘luvchi ba’zi omillar xususida ham to‘xtalish lozim. Jumladan shaxslar o‘rtasida uzoq davom etayotgan o‘zaro nizo va qarama- qarshiliklar, jazoni o‘tab bo‘lganidan so‘ng ozodlikdagi muhitga ko‘nika olmaslik va boshqalar. Shundan kelib chiqqan holda profilaktik chora- tadbirlarni o‘tkazish, bu kabi jinoyatchilar tomonidan takroran jinoyat sodir etilishining oldini olishga yordam beradi. Uchinchi tip retsidivistlar tushkunlik tipidagi retsidivistlardir. Ularni avvalgi ikki tipdagi retsidivistlarning yakuniy natijasi deb qarash mumkin. Ushbu tipdagi retsidivistlarga to‘rt va undan ko‘p marta sudlanganlik to‘g‘ri keladi. Ulardan ko‘pchiligining yoshi qirqdan oshgan bo‘ladi. Tushkunlik tipidagi jinoyatchilarning jinoyat sodir etishi ichkiliklik bilan bog‘liq holda oddiy usullar orqali amalga oshiriladi. Ko‘p hollarda maqsad faqat ko‘ngilxushlik uchun pul topishdan iborat bo‘ladi. Shuningdek, ji noyatlar asosan vaziyat taqozosiga ko‘ra sodir etiladi, avvaldan puxta rejalashtirilmaydi. Bunday holatlar muqim ishlamaslik va ma’muriy nazorat talablarini buzish asosida kelib chiqadi.

Tushkunlik tipidagi retsidivistlar shaxsiyatida ishonchsizlik, umidsizlik va ma’naviy dunyoqarashida befarqlik yuzaga keladi, qonunlarni hurmat qilmaslik, jamiyatga hurmatsizlik kabi salbiy xislatlar uchraydi. Oilaviy sharoiti va mehnatga bo‘lgan munosabatida o‘z o‘rnini topa olmaydilar. Shu bois ochiqdan-ochiq foydali mehnatdan bo‘yin tovlaydilar. Retsidivist shaxslar kayfiyatida uchraydigan bunday holatlar, oz bo‘lsa-da, jamiyat uchun muntazam ravishda xavf tug‘dirishi mumkin. Shuning uchun ham ularga nisbatan umumiy, shuningdek, maxsus pro - filaktika choralarini doimiy ravishda qo‘llash lozim. Chunki ular ko‘p holda o‘g‘rilik, qaroqchilik, talonchilik jinoyatlarini kutilmaganda sodir etishlari mumkin. Eng muhimi, bunday shaxslar bilan profilaktika ishlarini olib borishda faqat jazolash emas, balki ishontirish metodlarini ham qo‘llash ko‘zlangan maqsadni berishi mumkin. Masalan, ichkilikka ruju qo‘ygan, giyohvandlik kasaliga mubtalo bo‘lganlarni davolash va shu kabi boshqa ijtimoiy yor- damlar ko‘rsatishni tashkil etish maqsadga muvofiqdir. Retsidivist jinoyatchilarning biz ko‘rib chiqqan tiplari va ularning o‘ziga xos xususiyatlarini bilish, birinchidan, kriminologiyada jinoyatchilarning shaxsi bo‘yicha olib boriladigan tadqiqotlarning samarali bo‘lishiga yordam bersa, ikkinchidan, jinoyatchilikning oldini olishda zarur chora-tadbirlarni aniq amalga oshirishga imkon yaratadi. Retsidiv jinoyatchilikning sabab va sharoitlari Har bir jamiyatda retsidiv jinoyatlarning yuzaga kelishi ma’lum sabab va omillar ta’sirda kechadi. Har qanday holatda umumiy jinoyatchilikning sabab va sharoitlari bo‘lganidek, aynan residiv jinoyatlarni keltirib chiqaruvchi sabab va sharoitlar ham mavjud bo‘ladi. Shu o‘rinda ta’kidlash joizki, retsidiv jinoyatlarning boshqa jinoyat larning sodir etilishidan farqli ravishda, alohida o‘ziga xos sabablari mavjud deb hisoblamaslik lozim. Aksincha, retsidiv jinoyatlarning yuzaga kelishiga shart- sharoit yaratuvchi ayrim muhit mavjudligini e’tibordan chetda qoldirmaslik orqali

xulosa chiqarish maqsadga muvofiqdir. Retsidivistning dunyoqarashida jamiyatda amal qiladigan huquqiy munosabatlarga bo‘lgan salbiy qarashlarning yuzaga kelishi ikki, ya’ni subyektiv va obyektiv omillar orqali kechadi. Subyektiv omillar jumlasiga retsidivist shaxsiga xos bo‘lgan (jinsi, yoshi, ma’lumoti, shaxsiy xislatlari) xususiyatlar kirsa, obyektiv omil sifatida jamiyatda mavjud bo‘lgan tashkiliy, tarbiyaviy, huquqiy yo‘nalishlardagi kamchiliklarni e’tirof etish mumkin. Retsidiv jinoyatlarning yuzaga kelishida tabiiyki, jinoyat va jinoyatchi shaxs o‘rtasidagi uzviy bog‘liqlikni nazardan chetda qoldirmaslik zarur. Retsidivistning jinoyat sodir etishiga nafaqat mavjud muhit, balki uning shaxsiyatida mavjud bo‘lgan salbiy xususiyatlar ham ta’sir ko‘rsatadi. Demak, yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek, retsidivist jinoyatchini chuqur o‘rganish uchun avvalo uning shaxsi va butun bosib o‘tgan hayotini atroflicha tahlil etish lozim. Ushbu jinoyatchilar shaxsining shakllanishida subyektiv muhit muhim o‘rin tutadi. Obyektiv omillar jumlasiga kiruvchi turli holatlar esa retsidiv jinoyatlar sodir etilishida asosiy, hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Zero, obyektiv omillar faqat muqaddam sudlanganlar hayot tarzi, ayniqsa, ozodlikdan mahrum etilganligi bilan bevosita bog‘langanligini ko‘rish mumkin. Retsidiv jinoyatchilikning yuzaga kelishi yoki kelmasligi shaxsning jazoni ijro etish vaqtida va jazoni o‘tab qaytgandan so‘ng ijtimoiy ko‘nik- malarini shakllantirish bilan uzviy bog‘liq. Bular quyidagi holatlar bilan ifodalanadi: 1) mahkumlar jazoni o‘tab bo‘lganlaridan so‘ng mavjud ijti- moiy-siyosiy hayotga ma’naviy-ruhiy tomondan tayyor emasligi; 2) ishga joylashish jarayonida katta qiyinchiliklarga duch kelishi; 3) maishiy turmush qulayliklarining yaratilmaganligi; 4) jazo o‘tash mobaynida yaqin qarindosh- lari bilan aloqalarining yo‘qolganligi; 5) ozodlikda yashashdagi hayotiy ko‘nikmalarning yo‘qolganligi (kiyim-kechak, ro‘zg‘or tutish, maoshni zarur ishlar uchun taqsimlashni bilmaslik kabilar). Sanab o‘tilgan holatlarni bartaraf etish shaxsni

to‘g‘ri yo‘lga boshlashga yordam berishini e’tiborga olish lozim. Umuman olganda, retsidiv jinoyatlarning sodir bo‘lishiga ta’sir etuvchi obyektiv omil qanday ifodalanishi lozim? Ushbu omillarni sanab o‘tishda dastlab jazoni ijro etishdagi ayrim nuqsonlarni e’tiborga olish joizdir. Birinchidan, jazoni o‘tash jarayonida shaxs ruhiyatiga ta’sir qiluvchi ayrim salbiy omillarning mavjudligi. Bu asosan ozodlikdan mahrum etish kabi jazoni ijro etishda ko‘proq kuzatiladi. Ushbu jarayonda mahkum oddiy turmush tarzidan uzoqlashadi, ijtimoiy foydali aloqalardan uzilib qoladi, jazoni ijro etish muassasalaridagi mavjud yashash tarziga ko nikib qoladi va jazoni o‘tab, ozodlikka chiqqanidan so‘ng ijtimoiy ko‘nikma hosil qilishga qiynaladi va hokazo. Jamiyatdan ajralgan holda yashash shaxsning ijtimoiy faolligini susay- tiradi va moslashishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shu bois ular ozodlikka chiqqanidan so‘ng turmush qiyinchiliklarini yenga olmaydilar va oldingi hayot tarziga qaytish istagida bo‘ladilar. Ikkinchidan, qonunchilikning takomillashmaganligi va zamon talabiga javob bermasligi hamda qonun talablarida jamiyat ehtiyojlarini to‘liq aks ettira oladigan normalarning yo‘qligi ham jazoni ijro etishda zarur natijalarni bermasligi mumkin. Uchinchidan, jazoni ijro etishni tashkil etishdagi xato va kamchi- liklarning mavjudligidir. Jazoning asosiy maqsadi adashgan shaxsni to‘g‘ri yo‘lga solishdir. Shuning uchun qonunchilik va sud amaliyotida jamiyat taraqqiyotiga mos keladigan jazolar yaratilib, hayotga joriy etilishi lozim. Jazodan maqsad nafaqat shaxsni ma’lum bir davrga huquqlaridan cheklash, balki ushbu cheklanishlar orqali tarbiyalashni ham hisobga olmog‘i lozim. To‘rtinchidan, jazoni ijro etish muassasalarida tarbiyaning samarali usul va vositalarini yetarli darajada qo‘llamaslik oqibatida residiv jinoyatlarning yuzaga kelishi. To‘g‘ri, jazoni ijro etish muassasalarida shaxsning shakl- lanishiga ta’sir etuvchi turli tarbiyaviy usul va vositalar joriy etiladi. Biroq, shu o‘rinda, mahkumga atrofdagilarning salbiy ta’sirini ham e’tibordan chetda qoldirmaslik zarur. Shu bilan birga, mahkumlarning dunyoqarashini shakllantirishda jazoni ijro

etish qonunchiligidagi normativ hujjatlar talab- lariga rioya etilishi zarur va shu orqali mahkumlarning mehnat sharoitini yomon tashkil etish, qoniqarsiz tarbiya olib borish, qonunda belgilanmagan ta’sir choralarini qo‘llash kabi holatlar ro‘y berishining oldini olish mumkin. Jazoni ijro etish jarayonidagi kamchiliklardan tashqari, mahkumning jazoni o‘tab ozodlikka chiqqanidan so‘ng ijtimoiy ko‘nikma hosil qilish jarayonidagi kamchiliklarni ham e’tibordan chetda qoldirmaslik lozim. Ko‘p hollarda ozodlikka chiqqan shaxslar maishiy turmush, ishlab chiqarish jarayoniga kirishib ketishlarida qiyinchiliklarga duchor bo‘ladilar va oqibatda oila hamda jamoadan yakkalanib yana jinoyat yo‘liga kirib ketadilar. Bu jarayon bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida ayniqsa qiyin kechadi. Yuqoridagi kamchiliklar bu borada zarur bo‘lgan va davlat tomonidan ishlab chiqila- digan maxsus nazorat-boshqaruv tizimini tashkil etilishini taqozo etadi. Shundan kelib chiqqan holda hozirgi kunda O‘zbekistonda bir qator tadbirlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, ichki ishlar vazirligi tizimida voyaga yetma- ganlarning ijtimoiy ko‘nikmasini amalga oshirishda faoliyat ko‘rsatuvchi bo‘linmalar tashkil etilganligini ko‘rsatish mumkin. Retsidiv jinoyatchilikning yuzaga kelishidagi yana bir muhim holat, bu jazoni ijro etib ozodlikka chiqqan shaxsning turli jinoiy guruhlar yoki oddiy hollarda jinoyatchi shaxslar ta’siriga tushib qolishidir. Bu holatning yuzaga kelishiga esa huquq-tartibot organlarining qonunda belgilangan tartibda zarur profilaktika choralarini qo‘llamasligi hamda bu borada keng jamoatchilikni jalb qilishda kamchiliklarning mavjudligi sabab bo‘lmoqda. Jazoni ijro etish muassasalari va huquq-tartibot organlari o‘rtasida tarbiyaviy ishlarni olib borish o‘zaro muvofiqlashtirilmagani va militsiya idoralari tarkibiga kiruvchi profilaktika xizmati faoliyatida aniq maqsadga qaratilgan hamkorlikning yo‘qligi ham residiv jinoyatlarning ko‘payishiga sezilarli darajada ta’sir etadi. Tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, ichki ishlar organlari faoliyatida ma’muriy nazoratni o‘rnatish bo‘yicha tashkiliy ishlarning sust olib borilishi ozodlikka chiqqan mahkumlarni to‘g‘ri yo‘lga solishga salbiy ta’sir ko‘rsa- tadi. Ayniqsa, tegishli shaxslarni to‘liq ma’muriy nazoratga olmaslik yoki bu borada kechikib

faoliyat ko‘rsatish hamda ma’muriy nazorat qoidalarining bajarilishini muntazam ravishda tekshirishni yo‘lga qo‘ymaslik tarbiya ishlarining ta’sirini kamaytiradi. Demak, ozodlikka chiqqan shaxslar o‘rtasida barcha turdagi profilaktika ta’sir choralarini kompleks tarzda qo‘llash va ma’muriy nazorat talablarining bajarilishini ta’minlash retsidiv jinoyatlarning oldini olishda katta ahamiyatga egadir. Retsidiv jinoyatlarning oldini olishga oid chora-tadbirlar tizimi Retsidiv jinoyatlarning oldini olish va ularga yo‘l qo‘ymaslik har bir jamiyatda amalga oshiriladigan ijtimoiy profilaktik chora-tadbirlarning uzviy qismi hisoblanadi. Retsidiv jinoyatlarning oldini olish, biz yuqorida ko‘rib chiqqanimizdek, o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Shuning uchun ham kriminologiya naza riy otida ushbu faoliyatga alohida e’tibor qaratiladi va doimiy ravishda tadqiqotlar olib boriladi. Retsidiv jinoyatlarning oldini olishda katta aha- miyatga ega bo‘lgan umumiy, maxsus va yakka tartibdagi profilaktik chora- tadbirlarni amaliy jihatdan takomillashtirib borishni hayotning o‘zi isbot- lamoqda. Retsidiv jinoyatlar va ularning yuzaga kelishiga ta’sir etuvchi turli omillarning mavjudligi hamda ularning oldini olishni tashkil etishdagi o‘ziga xos muammolar ushbu masalaning qanchalik dolzarb ekanligini anglatadi. Zero, sodir etilgan jinoyat uchun jazolangan shaxsni yana jinoyat yo‘liga kirmasligining oldini olish nafaqat jinoyatchilikning oldini olishdagi, balki ijtimoiy hayotdagi dolzarb muammo ekanligi ilmiy-nazariy jihatdan o‘z isbotini topgan, deyishga to‘liq asoslar mavjud. Bundan ko‘zlangan asosiy maqsad umuman jinoyatchilikning oldini olish bilan birga, jinoyat sodir etgan shaxsning takroran jinoyat sodir etmasligini va shu orqali davlat tomo nidan qo‘llanishi mumkin bo‘lgan jazoning qo‘llanmasligini ta’minlashdan ham iboratdir. Chunki shaxs manfaatlarini himoya qilish davlat siyosatidagi eng oliy maqsad ekanligini esda tutish zarur. Hech shubha yo‘qki, retsidiv jinoyatlarning oldini olishdan asosiy maqsad, jinoyat yo‘liga kirgan shaxsni to‘g‘ri yo‘lga solishdir. Ushbu maqsadga erishish esa jazoni tayinlash va ijro etishda qulaylik tug‘diruvchi tizim orqali ish ko‘rishni

taqozo etadi. Ushbu tizimning eng muhim bo‘g‘ini - jazoni ijro etish muassasalarida tarbiyaviy ishlarni zamonaviy pedagogika yutuqlariga tayangan holda yo‘lga qo‘yishdan iborat. Bu jarayonning asosiy maqsadi mahkumlar dunyo- qarashini ijtimoiy yashash qoidalariga mos ravishda shakllantirish, qonunga hurmat va halol mehnat qilish ruhida tarbiyalash hamda jamiyatda o‘zini tutishga mas’uliyat bilan yondashish kabi xislatlarni yuzaga keltirishdan iborat. Jazoni ijro etish muassasalarda o‘rnatilgan tartib-intizom, o‘qish va tarbiya ishlari esa ushbu maqsadga erishishda zaruriy shart hisoblanadi. Retsidiv jinoyatlarning oldini olishga qaratilgan yana bir muhim jarayon - mahkumlarni yangi hayotga tayyorlash jarayoni. Bu jarayon davomida mahkumlar bilan kelgusi hayotini yo‘lga qo‘yish xususida suhbatlar o‘tka- zish va ushbu suhbatlar orqali ularning qayerda mehnat qilishi, qanday faoliyat bilan shug‘ullanishi mumkinligini aniqlash lozim. Aynan shunday suhbatlar natijasida mahkumni to‘g‘ri yo‘lga kirganligi yoki hamon g‘ayriijtimoiy fikrda ekanligini aniqlab, xulosa chiqarish mumkin bo‘ladi. Yangi hayot tarziga qaytish bo‘sag‘asida turgan va o‘z yashash joyiga qaytishni xohlamaydigan nogironlar, keksa yoshdagilar, voyaga yetmaganlar, alohida xavfli retsidivistlar, uch yoki undan ko‘p marta qasddan jinoyat sodir etgan va ma’muriy nazorat o‘rnatilishi lozim bo‘lgan shaxslar, o‘z jinoiy maqsadlaridan ochiqdan-ochiq qaytishni istamayotgan mahkumlar nazoratga olinishi va ular bilan alohida tarbiyaviy ishlarni yo‘lga qo‘yish talab etiladi. Agar ushbu mahkumlar yordamga muhtoj emasliklarini bildirgan taqdirda ham zarur darajada ma’naviy va tashkiliy yordam ko‘rsatish ish samarasini oshirishga imkon beradi. Jazoni o‘tab qaytgan shaxslarning xulqi, salbiy va ijobiy xislatlarini bildiruvchi ma’lumotnomalar tegishli tarzda huquqni muhofaza qiluvchi organlarning hududiy bo‘linmalariga taqdim etilishi kerak. Bunday ma’lu motlar shaxslar bilan yakka tartibdagi profilaktika ishlarini olib borishda katta ahamiyatga ega.

Jazoni o‘tab ozodlikka chiqqan shaxslar o‘zlari istiqomat qilgan joy- lariga kelishgach, profilaktika inspektorlari ularning yashashlari, mashg‘u- lotlari va maqsadlari bilan yaqindan tanishib, zarur bo‘lgan yordamni ko‘rsatishlari kerak. Tabiiyki, bunday yo‘l tutish, o‘z mohiyatiga ko‘ra insonparvarlik belgisidir. Umumiy profilaktika choralari orqali faoliyat ko‘rsatuvchi ichki ishlar organlari maxsus, ya’ni yakka tartibdagi profilaktika choralarini ham yonma-yon olib borishlari lozim. Yakka tartibda profilaktika ishlarini olib borish profilaktika inspektorlari tomonidan jinoyatni takroran sodir etishga moyil shaxslarni o‘z vaqtida aniqlash imkonini beradi. Takroran jinoyat yo‘liga kirgan shaxslar sodir etadigan jinoyatlarning ijtimoiy xavfi esa yuqori bo‘lishi mumkin. Albatta, takroran jinoyat sodir etishga moyil shaxslarni o‘z vaqtida aniqlash jazoni ijro etish muassasalari, jinoyat qidiruv apparatlari, profi laktika inspektorlari, jamoat tartibini saqlash xizmatining barcha tarmoqlarini hamkorlikda ish olib borishlarini talab etadi. Jazoni ijro etishdan boshlab to oddiy turmush tarziga ko‘nikma hosil qilishigacha bo‘lgan davrda shaxs ma’lum bir shakllanish jarayonini boshdan kechiradi. Aynan ushbu jarayon natijasida shakllangan shaxsni atroflicha o‘rganish barcha turdagi profilaktika ta’sir choralarini qo‘llashda katta ahamiyatga ega. Jazoni o‘tab qaytgan shaxslar bilan ish va yashash joylarida o‘tka- ziladigan profilaktika ishlari bilan bir qatorda retsidiv jinoyatlarni keltirib chiqaruvchi sabab va sharoitlarni ham e’tibordan chetda qoldirish mumkin emas. Ma’lumki, bunday sabab va sharoitlar shaxsning dam olishi yoki bo‘sh vaqtini nimalarga sarflashi bilan uzviy bog‘liqdir. Chunki muqaddam sudlanganlar jinoyatga da’vat qiluvchi shaxslar bilan tanishishlari, ichkilik yoki giyohvandlikka ruju qo‘yishlari, qimorbozlik yoki axloqan buzuq muhitga tushib qolishlari mumkin. Shuning uchun ham muqaddam sud- langanlarning bo‘sh vaqtlarini qanday o‘tkazayotganliklari doimiy diqqat markazida bo‘lishi taqozo etiladi. Retsidiv jinoyatlarning oldini olishda ochiq tarzdagi ma’muriy nazorat o‘rnatish ham katta ahamiyatga ega. Ma’muriy nazorat orqali jazoni o‘tab qaytgan shaxslarga ta’sir o‘tkazish bir qator salbiy holatlar yuzaga kelishi- ning oldini

oladi. Ichki ishlar va davlatning boshqa bir qator boshqaruv organlari amalga oshiradigan va majburiy-tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lgan ma’muriy nazorat ishlarini yuritish qonunda belgilanganidek, faqat alohida toifadagi shaxslarga nisbatan joriy etiladi. Ma’muriy nazorat o‘rnatishdan asosiy maqsad esa takroran jinoyat sodir etilmasligini ta’minlashdan iborat, shuningdek, shaxsning qadr- qimmati va boshqa huquqiy manfaatlariga zid bo‘lmasligini ham talab etadi. Eng muhimi, shaxsning yashash, ish joyida, oilasida hamda o‘qish joyidagi obro‘yiga ta’sir etmasligini ta’minlashga alohida e’tibor berish zarur. Retsidiv jinoyatlarning oldini olish tizimining tarkibiy qismi hisob- lanuvchi ma’muriy nazorat jarayonida joriy etiladigan cheklashlar bilan qanoatlanmaslik lozim. Har bir cheklash yoki qo‘yilgan har bir talab albatta tarbiyaviy ishlar, tushuntirish, yordam ko‘rsatish kabi choralar bilan bir- galikda olib borilmog‘i maqsadga muvofiqdir. Retsidiv jinoyatlarning oldini olish amaliyoti tahlilidan ma’lum bo‘ladiki, ma’muriy nazorat ozodlikka chiqarilgan shaxslar bilan ishlashda samarali natijalar beradi. Ishning samaradorligini yanada oshirish uchun ichki ishlar idoralarining tegishli xizmatlari va jazoni ijro etish muassasa- larining o‘zaro hamkorligini kuchaytirish lozim. Tegishli xizmat sohalari tomonidan qonunlar va normativ hujjatlar talablarining yetarli darajada bajarilmasligi bir qator salbiy holatlarni keltirib chiqaradi. Tadqiqotlarimizning ko‘rsatishicha, ba’zan ichki ishlar organlari tomonidan shaxsning ijtimoiy ko‘nikmasini shakllantirishda yetarli e’tibor qaratilmaydi. Masalan, o‘z yashash joyida ro‘yxatdan o‘tgan 35,7 % shaxs- largagina zarur yordam ko‘rsatilgan, 54,2 % shaxslarga asossiz ravishda yordam ko‘rsatilmagan, 4,2 % ozodlikka chiqqanlar esa umuman ro‘yxatdan o‘tmay yashaganlar. Aynan shuning oqibatida 17,3 % muqaddam sudlangan shaxslar yashash joyida ro‘yxatdan o‘tmaganliklari uchun ishga joylasha olmaganlar, 10,5 % shaxslarning hunari bo‘lmaganligi, 12,6 % shaxslar foydali mehnatdan bo‘yin tovlaganliklari, 27,3 % shaxslar esa o‘z hunar va kasblariga mos ish topa

olmaganliklari uchun ishga joylasha olmaganlar. Jazoni ijro etish muassasalaridan ozod bo‘lgan shaxslarning to‘g‘ri yo‘lga kirganligini ko‘rsatuvchi natija ularning ijtimoiy ko‘nikma hosil qilganligidir. Chunki shaxs jazoni ijro etish muassasasida o‘rnatilgan tartib va qoidalardan farqli o‘laroq, yangi turmush tarziga qaytadi. Tabiiyki, bunday vaziyatlarda oddiy turmush tarziga moslashish ham jismonan, ham ruhan qiyin kechadi. Ruhan ko‘nikish esa shaxsning avvalgi odatlari, xislatlari va sifatlarini qaytadan shakllanishini o‘z ichiga oladi. To‘g‘ri, jazoni o‘tab ozodlikka chiqqan shaxsning kelgusida hayot yo‘lini to‘g‘ri tanlashi uchun tavsiya berishda u yashashi lozim bo‘lgan mu- hitni inobatga olish va quyidagilardan kelib chiqqan holda maslahat berish lozim. Birinchidan, ozodlikka chiqayotgan shaxs qanday muhitga boradi, ikkinchidan, ijtimoiy muhit unga qanday qulaylik yoki qiyinchiliklar tug‘dirishi mumkin, uchinchidan, o‘zi mustaqil tarzda qaysi yo‘lni tanlaydi. Ushbu holatlar bo‘yicha shaxs bergan javoblar asosida uning ijtimoiy moslashishi qanday kechishi xususida taxminiy xulosa chiqarish mumkin. Albatta, ushbu xulosalar asosida aniq bashorat qilish qiyin, lekin shaxsning huquqiy talablarni bajarishi lozimligini inobatga olib ish ko‘rish takroran jinoyat sodir etish darajasini kamaytirishi mumkin. Shaxsning ijtimoiy ko‘nikishi uchun bir qator obyektiv sabablar ham ta’sir etishi mumkin. Masalan, shaxs qaysi turdagi jazoni ijro etish muas sasasida jazoni o‘taganligi. Aytaylik, shaxs alohida turdagi jazoni o‘tash muassasasida jazoni o‘tagan bo‘lsa, umumiy turdagi jazoni ijro etish muassasasida jazoni o‘tagan shaxsdan farqli ravishda oddiy hayot tarziga qiyinchilik bilan ko‘nikma hosil qiladi. Shuningdek, shaxs qanchalik ko‘p muddatda jazoni o‘tagan bo‘lsa ham bu jarayon qiyin kechadi. Bu, retsidiv jinoyatlar faqat alohida turdagi jazoni o‘tash muassasalarida yoki qamoqda jazoni o‘taganlar orasida ko‘p uchraydi, degani emas. Bu borada olib borilgan tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, 45 % retsidivistlar jazoni umumiy turdagi koloniyalarda o‘taganliklari aniqlangan, ularning qariyb 74 % bor- yo‘g‘i uch yilgacha muddatga jazoni o‘taganlar. Yuqorida keltirilganlardan

retsidiv jinoyatlar jazoni ijro etilishining o‘ziga xos tabiati bilan uzviy bog‘langanligini ko‘rish mumkin. Jinoyatchi shaxslarning jazoni ijro etish muassasalaridagi shaxsiy yig‘majildlari tadqiqoti va tahlilining ko‘rsatishicha, jinoyatchilik ko‘p hollarda ayrim shaxslarning yashash manbai hisoblangan. Shu bois jinoyat chilikni kasb qilib olish holatlari ko‘plab kuzatilmoqda. Bunga yo‘l qo‘yishda jamiyatning ham ma’lum miqdorda aybi bor, deyish mumkin. Zero, jamiyatda shaxsning huquqiy himoyasi yoki uni ish bilan ta’min - lashning talab darajasida bo‘lmasligi jinoyatchilikning oshishiga olib keladi. Sir emaski, jazoni o‘tab ozodlikka chiqqan shaxs albatta yordamga muhtoj bo‘ladi va bu masalaga davlat hamda jamoatchilik mas’uliyat bilan yondashmog‘i lozim. Ushbu holat ilmiy-nazariy jihatdan tahlil qilinganda 14,7 % shaxslarda mehnat jamoalariga ishonmaslik, 17,3 % shaxslarning ma’muriyat bilan o‘zaro nizolari bo‘lganligi, 18,4 % holatda ish haqining kamligi, 12 % ish o‘rinlarining qisqartirilishi kabi vaziyatlarni sabab qilib ko‘rsatish mumkin. Bay on etilganlardan xulosa qilib aytish mumkinki, retsidiv jinoyat larning kelib chiqmasligini ta’minlash yo‘lidagi maqsadga erishish uchun ilmiy asoslangan tizimni takomillashtirib borish va, eng muhimi, retsidiv jinoyatlarga yo‘l qo‘ymaslikni ta’minlovchi subyektlar faoliyatini muvofiq- lashtiruvchi qonun hujjatlarini mazmunan boyitib borish maqsadga muvofiqdir.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1.O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 1992. 2.Mejdunarodniy pakt o grajdanskix i politicheskix pravax. Mejdunarodnaya zashita prav i svobod cheloveka. Sbornik dokumentov. M.: Yurid.lit., 1990 g. 3.Osnovniye prinsipi nezavisimosti sudebnix organov. Mejdunarodniye prava i svoboda cheloveka: Sbornik dokumentov. M: Yurid.lit., 1990 g. 4.Vseobshaya deklaratsiya prav cheloveka. – Prava cheloveka. Osnovniye mejdunarodniye dokumenti: Sbornik dokumentov. M.: Mejdunarodniye otnosheniya. 1989 g. – S. 134-142. 5. Konvensiya o pravovoy pomoshi i pravovix otnosheniyax po grajdanskim, semeynim i ugolovnim delam. (Xo‘jalik va huquq Xozyaystvo i pravo. – Tashkent. 1997, №1-2. S. 58-76). 6. Ugolovno-protsessualniy kodeks Respubliki Uzbekistan. – T.: Adolat, 1999. 7. «O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o‘zgartishlar va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasining 2001 yil 7 dekabrdagi Qonuni. 8. Jinoiy jazolarni liberallashtirish munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat, Jinoyat protsessual kodekslari hamda Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksiga o‘zgartishlar va qo‘shimchalar kiritish haqida. O‘zbekiston Respublikasining 2001 yil 29 avgustdagi Qonuni.

O'xshashlar

Iqtisodiyot sohasidagi jinoyatlarning kriminologik tavsifi va ularning oldini olish

Jazoni ijro etish muassasalarida sodir etiladigan jinoyatlarning kriminologik tavsifi

Maishiy turmushda sodir etiladigan jinoyatlarning kriminologik tavsifi va oldini olishdagi profilaktik tadbirlar

Ehtiyotsizlik oqibatida sodir etiladigan jinoyatlarning kriminologik tavsifi va oldini olishdagi profilaktika tadbirlari

Giyohvandlik bilan bog‘liq jinoyatlarning kriminologik tavsifi hamda oldini olish chora tadbirlari