Maishiy turmushda sodir etiladigan jinoyatlarning kriminologik tavsifi va oldini olishdagi profilaktik tadbirlar - Huquqshunoslik - Referatlar

Maishiy turmushda sodir etiladigan jinoyatlarning kriminologik tavsifi va oldini olishdagi profilaktik tadbirlar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

94.5 KB

Ko'chirib olish

Maishiy turmushda sodir etiladigan jinoyatlarning kriminologik tavsifi va oldini olishdagi profilaktik tadbirlar Reja: 1. Maishiy turmushda sodir etiladigan jinoyatlarning kriminologik tavsifi 2. Maishiy turmushda sodir etiladigan jinoyatlarning sabab va sharoitlari 3. Maishiy turmush sohasida sodir etiladigan jinoyatlarning oldini olish

Maishiy turmushda sodir etiladigan jinoyatlarning kriminologik tavsifi Maishiy turmush sohasida sodir etiladigan jinoyatlarning kriminologik tavsifi o‘ziga xos ravishda murakkabdir. Uning murakkabligining belgisi jinoyatlarning vaqt va masofa orasida (ya’ni, ularning turli-tumanligi, rivojlanishining o‘ziga xos tendensiyasi mavjudligi, keng yoyilganligi, shaxsga qarshi qaratilganligi, sodir etish usuli, joyi va sodir etish vaqti kabilar) sodir etilishidir. Ushbu ko‘rib chiqilayotgan jinoyatlar kriminologik belgilariga ko‘ra, aynan bir turdagi jinoyatlar toifasiga kiradi (sodir etish joyiga ko‘ra, maishiy xususiyatga ega qasdning mavjudligi kabilar). Shu bilan birga, turlarga bo‘linishi tarkibiga ko‘ra ham maishiy jinoyatlar bir xil emas va o‘z ichiga jinoiy-huquqiy nuqtai nazaridan zarur belgiga ega bo‘lgan (shaxsga qarshi qaratilgan va jamoat tartibini buzuvchi zo‘ravonlik va kuch ishlatilmaydigan kabilar) jinoiy qilmishlar sodir etiladi. Jinoyatchilikka qarshi kurash amaliyotining ko‘rsatishicha, zo‘ravonlik jinoyatlari ko‘proq maishiy turmush sharoitiga bog‘liq hollarda yuzaga kelmoqda. Shuningdek, zo‘ravonlik jinoyatlari umumiy jinoyatchilik tarki- bida, shu jumladan, ta’kidlanganidek, asosan maishiy sohadagi jinoyatlarda ko‘proq kuzatilmoqda. Shu bilan birga, 60 % dan ortiq shaxsga qarshi qaratilgan jinoyatlar ham maishiy turmush sharoitlarida sodir etilayotganligi ayniqsa achinarli holdir. O‘ziga xos tarzda sodir etilayotgan maishiy turmushdagi zo‘ravonlik holatlarining aynan maishiy turmushga «ko‘chishi» ko‘proq yirik aholi turar joylarida ro‘y bermoqda. Biroq mamlakatimizda bu ko‘rinishdagi jinoyatchilik qishloq joylarda ham oshib bormoqda. Buni esa qishloqdagi ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy yo‘nalishlardagi o‘ziga xos tarzda yuzaga kelayotgan jarayonlar bilan bog‘- lash mumkin. Maishiy turmush sohasida sodir etilayotgan jinoyatchilikning tahlilidan ma’lum bo‘ldiki, ushbu jinoyatlar ko‘pchilik holda ichkilikbozlik bilan yaqindan bog‘langandir. Shu bois, mamlakatimizda bu holatga alohida e’tibor qaratilib ichkilik- bozlikni yuzaga keltiruvchi bir qator sabab va sharoitlar bartaraf etilmoqda.

Ayni paytda, bu borada milliy an’analarning ichkilikbozlik bilan bog‘liq bo‘lmagan odatlarini qayta tiklash va ma’lum bir marosimlarning fuqarolar yig‘inlarining faol ishtiroklari orqali tartibga solinishi amalga oshirilmoqda. Ammo, shunga qaramay, ichkilikbozlik maishiy jinoyatchilik ko‘rsatkich- larining oshishiga ta’sir etmoqda. Biz ko‘rib chiqayotgan jinoyatchilikning asosiy manbalaridan yana biri maishiy turmush jarayonida shaxslar o‘rtasidagi nizoli holatlardir. O‘z mazmuniga ko‘ra, bu kabi vaziyatlarning quyidagi tarkibda yuzaga kelishini sanab o‘tish lozim: a) uzoq davom etgan nizolar oqibati sifatida va jinoyatchining aybi bilan amalga oshirilgan janjalli vaziyatlar; b) jabrlanuv- chining aybi bilan yuzaga kelgan nizolar oqibati; v) jinoyatchi va jabrlanuv - chilarning har ikkisi olib borgan axloqiy turmush tarzi (birgalikda ichkilik bozlik qilish va boshqalar); g) jabrlanuvchining g‘ayriqonuniy xatti-harakat- lari asosida yuzaga kelgan va kuchli zo‘riqish (stress holati) tufayli sodir etilgan jinoyatlar; d) jinoyatchining ma’lum bir shaxs orqali jamiyat uchun xavfli qilmishni sodir etishi, shaxsiy munosabatlarni hal qilishga aralashuvi oqibatida yuzaga kelgan jinoyatlar (aslida nizoli holat unga taalluqli bo‘lmasa-da, masalan ajratib qo‘yish kabilarda). Yana amaliyot tajribalariga tayanadigan bo‘lsak, maishiy turmush sha roitida yuzaga keladigan nizolar asosan uzoq vaqt davomida yetilib, vaqtida tor chegarada bo‘lgan bo‘lsa-da, asta-sekin kuchayib borishi (shaxslar o‘rtasidagi o‘zaro nizolarning vaqti-vaqti bilan kuchayishi) yoki dabdurust- dan kuchayishi (yaxshi tomonga o‘zgarmaydigan nizolar) kabilarni o‘z ichiga oladi. Vaqti-vaqti bilan takrorlanib turadigan kriminogen-nizoli vaziyatlar o‘rtacha 33 % ni tashkil etib, yarim yildan uch yilgacha, 63 % holatlarda esa uch yildan sakkiz yilgacha va undan ko‘p vaqtda yuzaga keladi. Ushbu tasnif jinoyatlarni o‘rganish jarayonida katta ahamiyat kasb etadi, chunki bu profilaktika subyektlarining, ko‘rib chiqilayotgan holatlarning o‘ziga xos jihatlarini e’tiborga olgan holda, maxsus sohaviy profilaktik chora-tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirishiga imkon yaratadi. Profilaktika vositalarini kriminogen vaziyatlar mazmuniga moslab yo‘lga qo‘yish profilaktika ishlarining

amalga oshishi va maqsad sari aniq yo‘naltirilishini ta’minlaydi. Maishiy turmush sohasidagi jinoiy tajovuzlar asosan jinoyatchiga yaqin shaxslarga nisbatan yo‘naltiriladi (turmush o‘rtog‘i, qarindoshlar, tanishlar kabi) va bunda asosiy aloqadorlik, o‘ziga xos ifodalangan hissiyotlar bilan bog‘langan bo‘ladi (ya’ni, oilaviy, qarindosh- chilik, o‘rtoqlik). Aynan shu bayon etilganlar, maishiy turmushda sodir etiladigan jinoyat - larning o‘ziga xosligini ifodalaydi va boshqa zo‘ravonlik jinoyatlaridan aniq tarzda farq qiladi. Boshqa ko‘pgina jinoyatlar qonunni individual tarzda buzish, jamiyatga ochiqdan-ochiq hurmatsizlik orqali sodir etilishi esa maishiy jinoyatlar uchun faqat qo‘shimcha, yo‘ldosh belgilar sifatida, masalan, maishiy bezorilikda bo‘lganidek namoyon bo‘ladi. Maishiy turmushda sodir etiladigan jinoyatlar jinoyatchi va jabr - lanuvchilarning birga yashash joyida: alohida xonadonlarda (70 %), umumiy xonadonlarda - kommunalkalarda (14 %), yotoqxonalarda (6 %), ko‘cha- ko‘yda va boshqa jamoat joylarida (10 %) sodir etiladi. Bu jinoyatlarning yana bir belgisi esa ularning asosan oila va qo‘ni- qo‘shnilar o‘rtasida sodir bo‘lishidir. To‘g‘ri, bu borada, ya’ni uy-joy masalasining mamlakatimizda o‘rinli hal etilganligi aynan oila va qo‘ni- qo‘shnilar o‘rtasida bo‘ladigan nizolarning sezilarli darajada kamayishiga olib keldi. Har bir oilaga alohida xonadon tarzida qurilgan uylar, ko‘p bolali oilalarni e’tiborga olgan holda, qavatlarda va hovlilarda bolalar uchun maydonchalarning yaratilganligi ko‘p jihatdan qo‘shnilar o‘rtasida turli nizolar kelib chiqishining oldini oladi. Shuningdek, oilalarning alohida yashashiga imkon yaratilishi ularning har biri ustidan ijtimoiy kuzatuv va nazorat olib borishga yo‘l ochadi. Ayniqsa, mahallada oilalarni ijtimoiy jihat dan kuzatish, zarur hollarda biror-bir qiyinchiligi mavjud oilalarga imkoniyat yaratish ham ehtimoli bo‘lgan mojarolarga o‘ziga xos to‘siq qo‘yadi. Vaqtiga ko‘ra, maishiy turmushda sodir etiladigan jinoyatlar: oqshomda 65 %, tunda - 12 % va qolganlari kunduzi yuzaga kelishini ko‘rish mumkin. Bayram va dam olish kunlarida jinoyatlarning birmuncha oshishi kuzatiladi. Ushbu

jinoyatlarning vaqt bo‘yicha, joyi va boshqa holatlarda sodir etilishining mavjudligi barcha profilaktik chora-tadbirlarning aynan shu joylarda o‘tkazilishini talab etadi. Bunda ko‘proq ichkilikka moyil, oilada to‘polon qiluvchi, ma’muriy nazorat va profilaktika nazoratida turgan shaxslarga alohida e’tibor qaratilishi lozim. Maishiy turmushda sodir etiladigan jinoyatlarning aksariyatini bitta shaxs sodir etadi, aksincha, guruhiylik xususiyati esa kamroqdir. Tadqiqot- larning ko‘rsatishicha, faqat 3 % jinoyatlar guruhiy tarzda sodir etiladi. Buning asosiy sababi esa jabrlanuvchi va jinoyatchining yaqin aloqadaligi- dandir. Guruhiy jinoyatlar asosan maishiy bezorilik hollarida va to‘y, ma’rakalarda yuzaga keladi hamda ayrim vaziyatlarda ro‘y beradi. Maishiy turmush sohasida sodir etiladigan jinoyatlarning kriminologik tavsifini berish dastavval jinoyatchilarning shaxsini o‘rganish bilan uzviy bog‘liqdir. Bu kabi tadqiqot maishiy turmush sohasidagi jinoyatlarning yuzaga kelish sababiy bog‘lanishlarini bilish va zarur ta’sir choralarini qo‘llashga imkon yaratadi. Maishiy turmush sohasidagi jinoyatlarning 85 % ni erkaklar sodir etadi. Ular sodir etadigan jinoyatlar ayollar sodir etadigan jinoyatlardan xavfliligi bilan ajralib turadi. Kriminologiyada maishiy turmush sohasida ayollar sodir etadigan jinoyatlarni umumiy jinoyatlarni sodir etishda ishtirok etuvchi ayollar miqdoriga nisbatan o‘rganishga alohida e’tibor qaratiladi. Umuman olganda, jinoyatlarning sodir etilishida ayollar ishtiroki erkaklarga nisbatan kam. Shunga ko‘ra, umumiy jinoyatlarda ayol jinoyatchilar miqdori 12 15 % ni tashkil etadi. Shuningdek, qotillik jinoyatlarida ayollar ishtiroki - 3-4 % ni; tan jarohatlarini yetkazuvchi shaxslar ichida - 2-3 % ni tashkil etadi. Biroq maishiy jinoyatlar tarkibida odam o‘ldirish jinoyatini sodir etgan ayollar qariyb ikki barobar ko‘pdir. Ayollar va erkaklar jinoyatlari o‘rtasidagi bu kabi farqning mavjudligiga sabab ma’lum bir ijtimoiy omillar majmui ta’sirida ayol va erkaklarda o‘ziga xos bo‘lgan o‘zini tutish kabi xususiyat- larning shakllanganligidir.

Umumiy jinoyatchilikdagi ayollar jinoyatlarining maishiy jinoyatlardagi ishtiroki nisbatiga ko‘ra, shaxsga qarshi jinoyatlar asosiy ko‘pchilik miqdorni tashkil etadi va maishiy munosabatlarda yuzaga keladigan kriminogen-nizoli holatlarning yuqori ekanligini ko‘rsatadi. Bunday holatning mavjudligi o‘ziga xos ravishda maishiy turmushda ayol va erkakni teng ko‘rmaslik kabi o‘tmish sarqitining oqibati ham bo‘lishi mumkin. Shu bois maishiy turmushda ayollar sodir etadigan jinoyatlar va huquqbuzarliklarning oldini olishda, avvalo, ayollarning mavqeini ko‘tarish, turli cheklashlarni yo‘qotish hamda turmush sohasida ishlab chiqarishda va oilada ayollar o‘rnini to‘g‘ri belgilash lozim bo‘ladi. Tadqiqotlardan ma’lum bo‘ldiki, maishiy turmush sohasida yuzaga keladigan jinoyatlarda kriminogen faollik asosan 18-30 va 31-40 yoshli shaxslar harakatlarida kuzatiladi. Bu, albatta, ushbu yoshdagilar ijtimoiy mavqeining o‘ziga xosligi bilan e’tiborga loyiqligidir. Alohida e’tiborning 25-30 yoshlilarga qaratilishi bu yoshdagi shaxslar hayotida yuz beradigan oila-nikoh munosabatlarining yuzaga kelishi, yangi majburiyatlar va o‘zini tutish kabi o‘zaro munosabatlarning shakllanishi bilan bog‘liqdir. Aynan shu davrda oilaviy qarama-qarshiliklarning pishib yetilishi va kuchayishi ro‘y beradi. Maishiy turmushdagi bu kabi salbiy holatlar ko‘rsatkichlarining mavjudligi esa oila buzilishi satatistikasining yuqoriligini ham ifodalaydi. O‘zbekistonda aholining o‘ziga xos udum va urf-odatlari asosida oilaviy munosabatlar tashkil etilgan bo‘lsa-da, ajralish nisbati 25-30 yoshlilarga to‘g‘ri kelishi achinarli holdir. Bu esa turmushda ajralish va jinoyat sodir etilishining o‘zaro bir-biriga o‘xshash tarzda yuzaga kelayotganligining ifodasidir. Shuningdek, nikoh va oila yoshining 17-18 yoshga kamayayotganligi ham o‘ziga xos tadqiqotlar o‘tkazilishini talab etmoqda. Chunki bu yoshdagi yoshlarning oila va nikoh munosabatlariga kirib kelishi profilaktik chora- tadbirlarning alohida tarbiyalash choralarini nafaqat yoshlarga, balki shu yoshdagilarning oila qurishlariga sabab bo‘layotgan shaxslarga ham qarati- lishini talab etmoqda.

Er-xotinlarning nikohni bekor qilishiga ayrim oila-turmush munosabat- larining ta’sir etishini ko‘rish mumkin. Jumladan, ajralish holatlarining yuzaga kelishida erkakning ichkilikbozligi va ba’zida giyohvandlik vosi talarini iste’mol qilishi shaxsning shafqatsizligi, urush-janjallar, o‘ldirish bilan qo‘rqitish va shu kabi boshqa g‘ayriqonuniy xatti-harakatlarni sodir etishiga olib keladi. Ayni paytda, bu kabi salbiy omillar maishiy turmush bilan bog‘liq boshqa hollarda ham jinoyatlarning yuzaga kelishini kuchay- tiradi. Ko‘rinib turibdiki, aynan nikohning bekor bo‘lishi va uning sabablarini o‘rganish ham kriminologiya muammosi bo‘lib bormoqda. Bu o‘ziga xos aholishunoslik bilan bog‘liq muammolarning tadqiq etilishini talab etadi. Maishiy turmush sharoitida jinoyat sodir etayotganlar ma’lumotining darajasi quyidagicha ekanligini ham ko‘rish mumkin: boshlang‘ich ma’lu motga ega shaxslar - 3 %; o‘rta ma’lumotlilar - 27 %, o‘rta-maxsus va kollejni tugatganlar - 66 %; oliy ma’lumotli bakalavr va magistrlar esa bor- yo‘g‘i 4% ni tashkil etadi. Ko‘rinib turibdiki, jinoyat sodir etishdagi eng yuqori ko‘rsatkich asosan yaxshi ma’lumotga ega shaxslarga to‘g‘ri keladi. Bunda nizoli holatlar ma’lumotli yoshlar o‘rtasida yuzaga keladi. Demak, maishiy turmush sohasida jinoyat sodir etuvchilar ichida ma’lumoti va madaniy saviyasi past yoshlar boshqa tengdoshlaridan qonunga itoatgo‘y bo‘lishda orqada qolmoqdalar. Bu kabi ma’lumoti kam yoshlar asosan ishlab chiqarishda ishchi sifatida va og‘ir jismoniy mehnatda band bo‘ladilar (yuk tashuvchi, oddiy ishchi kabi). Ularning ko‘pchiligi ichkilikka va giyohvandlik vositalarini iste’mol qilishga moyildirlar. Aynan shu toifadagi shaxslar maishiy turmush sharoitida ko‘proq jinoyat sodir etishlari bilan ajralib turadilar. Bu bilan biz og‘ir mehnatning qonun buzilishiga ta’siri mavjud, degan fikrni tushunmasligimiz lozim. Ushbu holatlarning yuzaga kelishi ko‘proq (aytib o‘tilganidek, ma’lumot darajasi, ehtiyojlar, qiziqishlar bilan uzviy bog‘liqligini e’tiborga olish lozim) shaxs ning shakllanishiga salbiy ta’sir etuvchi omillarga bog‘liqligini e’tiborga olishni talab etadi.

Kriminologiya nuqtai nazaridan tavsif berishda ko‘proq hech qayerda ishlamaydigan va o‘qimaydigan yoshlarga e’tibor qaratilishi o‘quvchiga yaxshi ayon. To‘g‘ri, bozor iqtisodiyoti bilan bog‘liq holda, hozirgi kunda bekorchi yoki o‘zgalar hisobiga kun ko‘ruvchilar kabi tushunchalar o‘ziga xos yondashuvni talab etmoqda. Shu bois, bu yo‘nalishda tadqiqotlar olib borish dolzarb ekanligini ham e’tiborga olish zarur. Hozirgi kunda maishiy turmushda jinoyat sodir etuvchi shaxslar bilan olib borilgan tadqiqotlardan ma’lum bo‘ldiki, ko‘pchilik yoshlar biror-bir ishda qo‘nim topmagan, muayyan kasbga ega emas. Eng achinarlisi, ko‘p hollarda salbiy xislatlariga ko‘ra ma’muriyat tomonidan ishdan bo‘shatilgan. Shu bilan birga, bunday yoshlar o‘ta kriminogen xususiyatlarga ega bo‘lib, ko‘pchiligi og‘ir jinoyat sodir etishga moyildirlar. Maishiy turmush sohasida jinoyat sodir etuvchilarning xatti-harakatlari va o‘zlarini tutishlarini jinoiy-huquqiy jihatdan baholash ularning jinoiy tajovuzlari qaysi yo‘nalishda ekanligi va jamiyatga qarshi qaratilgan xatti- harakatlarining shakllanganlik darajasini aniqlashga imkon beradi. Ularning har uchtadan biri muqaddam turli jinoyatlari uchun sudlanganlar, shuning dek, tadqiq etilganlarning teng yarmi ikki va undan ko‘p sudlanganligi aniqlandi. 35 % dan ko‘pi aynan maishiy sohadagi jinoyatlarni qayta sodir etganliklari uchun retsidivist deb topilgan. Ya’ni, dastlab bezorilik qilgan bo‘lsalar, keyinchalik shaxsga qarshi qara - tilgan og‘ir jinoyat sodir etganlar. Masalan, maishiy sohada odam o‘ldir- ganlarning qariyb barchasi va og‘ir tan jarohati yetkazgan, muqaddam bezoriligi uchun sudlangan, yoshiga ko‘ra jinoiy tajribasi bor shaxslarning har ikkinchisi asosan 30 yoshli (ikki va undan oshiq sudlangan)larga to‘g‘ri keladi. Shu o‘rinda alohida ta’kidlash joizki, aynan shu kabi shaxslarda yosh bilan birga sudlanganlik miqdorlari ham oshib boradi. Shuningdek, jinoyatning og‘irlik holati ham oshayotganligini ko‘rish mumkin. Yana shu borada olib borgan tadqiqotlarimizning ko‘rsatishicha, re- sidivistlarning jinoyat sodir etishida ko‘proq og‘ir tan jarohatlari yetkazilishi

kuzatilgan. Bu kabi qilmishlarning miqdori yuqoriligini ham ko‘rish mumkin. Maishiy turmushda sodir etiladigan jinoyatlarning sabab va sharoitlari Maishiy turmushda sodir etiladigan jinoyatlar o‘ziga xos sabab va sharoitlarga egaligi bilan ajralib turadi. Bu kabi jinoyatlarda asosan ichkilikbozlik va giyohvandlikka moyil shaxslarning sababchi bo‘lishlarini ko‘rish mumkin. Ma’lumki, shaxsning ichkilikka moyilligi ularning shaxsida madaniyat- sizlik, ma’naviy xislatlarning cheklanishi, ehtiyojlarning o‘ta sayozligi kabi illatlarni keltirib chiqaradi. Shu bilan bog‘liq holda, ba’zi shaxslardagi moddiy yetishmovchilik ularni bir guruh shaxslar bilan ichkilik topish va ichkilikbozlik qilishga boshlaydi, tabiiyki, bu kabi holatlarning ko‘pchiligi oxir-oqibat mushtlashish va jinoyat sodir etishga olib keladi. Ba’zi oilalarda ota-onalar, farzandlar, xushtorlar va umuman er-xotin o‘rtasida yuzaga keladigan rashk holatlari mavjud bo‘ladi. Bu kabi rashk agar ruhiyatdagi mavjud kasalliklar bilan bog‘liq bo‘lsa, ayniqsa xatarli kechadi va og‘ir oqibatlarga olib keladi (masalan, rashk talvasasi kabi). Umuman olganda, shaxslarga xos ruhiy kasalliklar va ularning ochiq shakldagi xatarli kechishi katta ijtimoiy xavf tug‘diradi. Aynan shu holat, yuqorida ta’kidlanganidek, «rashk talvasasi» orqali yuzaga kelsa, oqibat juda salbiy bo‘lishi mumkin. Masalan, fuqaro V. surunkali ruhiy kasalga chalingan va ko‘p muddat kasalxonada davolangan, uyda bo‘lgan paytlarida esa o‘z rafiqasini va onasini urgan hamda qo‘shnilarini qo‘rqitib kelgan. Uyda yashovchilarning V. ni maxsus kasalxonaga joylashtirish to‘g‘risidagi talablarini ma’muriyat oqibatsiz qoldirgan. Natijada mash’um bir kuni onasi va xotinini o‘ldirgan hamda uyni yoqib yuborishga tajovuz qilgan. Ichkilikbozlik va giyohvandlik vositalarini iste’mol qilish insonlar turmushi va dam olishi yoki bo‘sh vaqtlarning behuda sarflanishi va qiziqarli marosimlarning tashkil etilmasligi bilan uzviy bog‘liqdir. Shu bois, mahal- lalarda ushbu vazifaning bajarilishini ta’minlash maqsadga muvofiqdir. Chunki fuqarolarning dam olishi, hordiq chiqarishi va turli marosimlar, sport

musobaqalarini vaqtida tashkil etilishi g‘oyatda muhimdir. Yuqorida alohida ta’kidlanganidek, giyohvandlik maishiy turmush munosabatlariga katta xavf soladigan illat bo‘lib qolmoqda. Giyohvandlik vositasining yo‘qligi oqibatida shaxslarda yuzaga keladigan «giyohvandlik xumori» (abstinensiya) paytida shaxs o‘ta xavfli bo‘lishi mumkin va u turli janjallar hamda tajovuzkorliklarni sodir etadi. Giyohvand shaxsida turli noxush o‘zgarishlar yuzaga keladi, ayniqsa shaxs hissiyotlari jahldorlik, tez jahli chiqishi, affekt holatga o‘tish, zo‘ravonlikka moyillik kabilar asosida keskin o‘zgaradi. Giyohvandlikka ruju qo‘yish shaxsning ijtimoiy va ma’naviy jihatdan yolg‘izlanishiga olib keladi. Giyohvandlar asta-sekin ijtimoiy foydali mehnat qilishdan chetga chiqib qoladilar, atrofdagilar bilan til topisha olmaydilar, o‘ziga xos tor doiradagi ehtiyojlari ta’siriga tushadilar, o‘z yaqinlari, qarindoshlari bilan nizoli vaziyatlarga keladilar, o‘zini o‘ylovchi va o‘zi bilan o‘zi bo‘lish holatiga tushib qoladilar. Atrofdagilarning ayblashlari bois, odamovi bo‘lib qoladilar hamda faqat o‘zlariga o‘xshash odamlarga yaqinlashadilar. Giyohvandlikka bog‘lanish va ularni ochiq holatda topa olmasligi hamda pul daromadlarining yo‘qligi bois, ko‘pchilik giyohvandlar aynan maishiy turmush sohasidagi jinoyatga qo‘l uradilar. Ma’lum bo‘ldiki, jamiyat uchun foydali mehnat bilan shug‘ullanmaydigan shaxslar sodir etadigan jinoyatlar umumiy miqdordagi barcha ro‘yxatga olingan jinoyatlarning beshdan bir qismini tashkil etadi. Bu kabi jinoyatchilar nafaqat o‘zlari jinoyat qiladilar (shu jumladan, maishiy turmush sohasida ham), balki jinoyat sodir etishga yaqinlari, qarindoshlari va, eng achinarlisi, voyaga yetmaganlarni jalb qiladilar. Tabiiyki, ichki ishlar organlarining aynan shu toifadagi jinoyatchilarni vaqtida aniqlashi va ularga nisbatan o‘z vaqtida tegishli chora ko‘rishlari katta profilaktik ahamiyatga ega tadbir hisoblanadi. Yana jinoiy statistika ma’lumotlariga murojaat qilsak - qasddan odam o‘ldirishning uchdan ikkiga yaqini, og‘ir va o‘rtacha og‘ir tan jarohatlarini yetkazish, to‘satdan va rashk orqasida janjal va shu kabi maishiy turmush bilan bog‘liq holda yuzaga keladi. Har to‘rtdan bir bezorilik xonadonlarda va

yotoqxonalarda sodir etiladi. Shuningdek, qasddan sodir etiladigan zo‘ra- vonlik jinoyatlari va bezorilik jinoyatlari maishiy turmush va dam olish sharoitida yuzaga keladi hamda asosan dam olish kunlari va oqshom paytlari sodir etiladi. Demak, profilaktika tadbirlari ham aynan shu davrlarda olib borilishi lozim. Maishiy turmushdagi jinoyatlar asosan oila a’zolari, qo‘ni-qo‘shnilar, qarindoshlar va yaqin tanishlar o‘rtasidagi nizolar orqali sodir etiladi, shuningdek bu kabi holatlarga tegishli organlarning o‘z vaqtida malakali tarzda e’tibor qaratmasligi oqibati hamdir. Masalan, Toshkent shahrida joylashgan korxonalardan birining tibbiy qismiga o‘qotar quroldan jarohatlangan shaxs keltiriladi. Ushbu jinoyat bo‘yicha shubhalangan qo‘shnisi ham ushlanadi. Tergov jarayonida ma’lum bo‘ladiki, ular ko‘pdan beri o‘zaro yomon munosabatda bo‘lganlar, ular o‘rtasida bir necha bor janjal va mushtlashishlar ham bo‘lgan. Ularning bu xatti-harakatlarini o‘z vaqtida mahalla faollari bir necha bor muhokama ham etgan. Shu bilan birga, ularni profilaktika inspektori profilaktika hisobiga ham olgan. Shunday bo‘lsa-da, qotillik sodir etildi. To‘g‘ri, profilaktika inspek- toriga tegishli jazo berildi. Biroq ushbu holatning oldini olishga imkoniyat bo‘lgani holda jamoatchilik va mas’ul shaxsning bilimi yo‘qligi tufayli, shu jinoyat sodir bo‘ldi deyishga to‘liq asos mavjud. Maishiy turmush sohasida sodir etilayotgan jinoyatlarning oldini olishdagi salbiy holatlardan biri ichki ishlar organlarining tegishli xodimlari va jamoatchilik hamkorligining talab darajasida emasligidir. Shu bilan birga, fuqarolar o‘rtasida pasport tizimini yaxshilash, profilaktika hisobiga qo‘yish ishlarini talab darajasida yo‘lga qo‘ymaslik, shuningdek operativ-axborot hisoblaridan unumli foydalanmaslik kabilar ham jinoyatga yo‘l ochadi. Ichki ishlar organlarining barcha xizmat sohalari faoliyatlarini tashkil etishdagi o‘zaro hamkorlik maishiy turmush sharoitida sodir etiladigan jinoyatlarning oldini olishda katta ahamiyatga egaligini unutmaslik darkor.

Maishiy turmush sohasida sodir etiladigan jinoyatlarning oldini olish Maishiy turmushda sodir etiladigan jinoyatlarning oldini olishda ijtimoiy hayot, turmush, dam olish, mehnat qilishni ta’minlash, ushbu vazifalarni bajarishdagi turli parokandalik va qarama-qarshiliklarga yo‘l qo‘ymaslikni doimiy ravishda maqsad sari rivojlantirish, takomillashtirish va bir me’yorda tashkil etish g‘oyatda muhimdir. Bu yo‘nalishdagi umumiy profilaktika choralari ko‘p qirrali bo‘lib, hokimiyat idoralari faoliyatini hamda davlat tizimiga kiruvchi barcha kuch va vositalar hamkorligini yo‘lga qo‘yish katta ahamiyatga egadir. Shu o‘rinda ta’kidlash lozimki, mehnatni tashkil etish nafaqat shaxsning ma’lumot olishi va dunyoqarashining shakllanishi, ma’naviy ehtiyojlarining ta’minlanishiga ta’sir etadi, balki odamning madaniyati, maishiy turmushda o‘zini tutishi, dam olishdagi o‘zaro munosabatining shakllanishiga ham yordam beradi. Ushbu yo‘nalishlardagi pala-partishlik o‘z vaqtida turli qarama- qarshiliklarni keltirib chiqaradi, shuningdek ikki tomonlama moslashishni yuzaga keltirib, o‘ziga xos b o‘lgan shaxsning «ikki tomonlama» shakllani shiga olib keladi. Ya’ni, shaxs bir tomondan ilg‘or ishchi va intizomli xodim bo‘lishi, ikkinchi tomondan esa - oilada janjalkash va maishiy turmush sharoitida to‘polonchi bo‘lib qolishi mumkin. Hududiy va mintaqaviy jihatdan ushbu masalalarni hal etishda hokimiyatlarning talabchanligi asosida va o‘z boshqaruvidagi korxona, muassasa va tashkilotlardan, shu jumladan malakali mehnatni tashkil etilmagan joylardagilardan zarur masalalarni hal etilishiga erishish ham profilaktika ishlarida katta e’tiborga loyiqdir. Mehnat qilayotganlarga esa, ijtimoiy-foydali mehnat bilan shug‘ul- lanayotganlarga yordam berish maqsadida, bosqichma-bosqich mehnat sharoitlarini yaxshilab borish va qulayligini ta’minlash hamda qilinayotgan mehnatning jamiyat va o‘z manfaatlari uchunligini tushuntirib borish kabi tadbirlarni yo‘lga qo‘yish lozim. Shu o‘rinda mamlakatimizning ayrim o‘ziga xos jihatlarini, ayniqsa muayyan hududdagi ijtimoiy xususiyatlarni hisobga olgan holda, nafa- qaxo‘rlar, o‘quvchi

yoshlar va boshqa toifadagi aholi qatlamlarining yashash sharoitlarini yaxshilash va ular ongida qiyinchiliklarga qarshi turish hislarini uyg‘otish hamda bu kabi qiyinchiliklarda yaqinlari yoki tug‘ishganlariga ayb yuklamaslikni singdirish g‘oyatda ahamiyatga egaligini e’tiborga olish lozim. Shuningdek, turmushdagi bir qator jinoyatlarning ish vaqtida sodir etilishi va bunda ayrim shaxslarning shu paytda ishda bo‘lmaganliklarini e’tiborga olgan holda, ularning ish joylarida mehnat intizomini yaxshilashga doir profilaktika ishlarini olib borish lozim. Bu ko‘p jihatdan hayotimizdagi turli yo‘nalishlar bilan bog‘liqdir, shu bois, bu kabi masalalarni joyida hal etishga mehnat jamoalari, turli organlar va jamoatchilikni jalb etish maqsadga muvofiqdir. Maishiy turmushda sodir etiladigan jinoyatlarning oldini olishda yashash joylarida tashkil etiladigan tarbiyaviy ishlar muhim o‘rin tutadi va bunda dam olish jarayonlarini samarali tomonga burish lozim. Bu tadbirlarni ham umumijtimoiy chora sifatida asosan joylardagi hokimiyatlar faoliyatlari bilan uzviy bog‘liq tarzda kompleks yondashuv asosida amalga oshirish talab etiladi. Aholining huquqiy jihatdan o‘zini tutish samaradorligini oshirishda omma o‘rtasida g‘oyaviy, mehnat va ma’naviy tarbiyaning o‘zaro birligini ta’minlash lozim. Bunda asosiy e’tibor asosan maishiy turmushda jinoyat sodir etishga moyil shaxslarga qaratilmog‘i zarur. Aynan shu kabi shaxslarda o‘zgalarning huquq va manfaatlariga hurmat bilan qarashni hamda jismoniy kuch ishlatishdek g‘ayriqonuniy xatti-harakatlar bilan nizolarni hal etmaslik odatlarini shakllantirish katta ahamiyatga ega. Shuningdek, ichkilik ichishda ham chegarani bilish va umuman iste’mol etmaslikka boshlash tarbiyaning muhim jihatlaridan biridir. Maishiy turmush sohasida oilaning tutgan o‘rni va uni tuzishga jiddiy munosabatda bo‘lish hamda saqlashga alohida e’tibor bergan holda oila zaminida yuzaga kela digan barcha jinoyatlarga yo‘l qo‘ymaslikka intilishni targ‘ib qilish zarur. Turmush o‘rtog‘iga qarshi bo‘lgan jinoyatlar asosan zo‘ravonlik (odam o‘ldirish, tan jarohati yetkazish, qiynash, maishiy bezorilik) jinoyatlaridan iboratdir. Bu kabi jinoyatlar umumiy jinoyatchilikning 10 % dan ko‘prog‘ini

tashkil etadi. Turmush o‘rtog‘ini o‘ldirish barcha odam o‘ldirish jinoyat larining 39 % ni tashkil etadi. Barcha tan jarohati yetkazishning 17 % turmush sharoitida yuzaga kelganini ko‘rish mumkin. Mamlakatimizda oila va uning asoslarini mustahkamlashga alohida e’tibor qaratilayotganligi umumijtimoiy profilaktika tadbirlaridan biridir. Shu bilan birga, shaxsni ma’naviy va ma’rifiy kamol toptirish hamda oliy ma’lumot olishini yo‘lga qo‘yish, ular ongida bo‘sh vaqtni unumli va madaniyatli tashkil etish kabilarni shakllantirish ham alohida o‘rin tutadi. Bu borada ham, aytib o‘tilganidek, mahalliy hokimiyatlar mas’uliyati talab etiladi. Chunki ular boshqaradigan umumta’lim maktablari, litsey, kollej kabilarning faoliyatlarini yaxshilash hamda voyaga yetmaganlarning turli shakldagi o‘quvlarini tashkil etish kabilar muhim profilaktik ahamiyatga egadir. Yakka tartibdagi profilaktik chora-tadbirlarning o‘tkazilishi umumijti moiy profilaktikaning tarkibiy qismi ekanligini e’tiborga olgan holda mehnat jamoalari (shu jumladan, tijorat va tegishli mulk shaklidagi jamoalarda ham) va jamoatchilik tashkilotlari tomonidan fuqarolarning yashash joylarida aynan yakka tartibdagi profilaktikaga alohida e’tibor qaratilishi lozim. Ular har bir shaxsni yaqindan bilishlari, uning tabiati, qiziqishlari, intilishlari kabilarni e’tiborga olgan holda, tarbiyaning barcha kuch va vositalarini tarbiyalashga joriy etish va zarur hollarda foydali dam olishga jalb etishni ham yo‘lga qo‘yishlari zarur. Bu borada mahalliy hokimiyatlardagi doimiy komissiyalarning faolligini oshirish kerak. Shu bilan birga, mehnat va o‘quv yurtlari jamoalarining madaniy- ommaviy hamda sport ishlaridagi yutuqlarini baholash, jinoyatchilikka qarshi kurash bo‘yicha olib borilayotgan ishlarning holati, shu bilan birga, aynan huquqbuzarlarni madaniy-ommaviy va sport tadbirlariga jalb qilishga e’tibor qaratishning ta’minlanishini ham e’tiborga olish lozim. Bu kabi yondashuv ularning samaradorlik darajasini aniqlashga imkon beradi hamda tegishli hokimiyat tarmoqlariga tarbiya bilan bog‘liq kamchiliklar yuzasidan zarur takliflar beriladi.

Umumiy yotoqxonalarda ham huquq-tartibotni saqlash alohida aha miyatga ega. Biroq ayrim yotoqxonalarda tarbiyani yo‘lga qo‘yishda ba’zi bir kamchiliklar mavjud, xususan ommaviy-madaniy ishlar va sport tadbir- larini tashkil etishga e’tibor bermasdan, ichkilikbozlikka, jamiyatga qarshi xatti-harakatlar qiluvchi shaxslarning yashashiga yo‘l qo‘yilmoqda. Shuning dek, tarbiyaviy ishlarni olib boruvchi murabbiy, ya’ni turli jamoalar va ishlab chiqarish sexlari boshliqlari, brigadirlar, o‘quv yurtlari rahbarlari, shuning dek tijorat sohasida xizmat ko‘rsatuvchi tarmoq boshliqlari, xususiy muassasa egalari kabilar bilan ishlash ham talab darajasida emas. Tarbiyaning yomonligi kriminogen vaziyatlarni keltirib chiqarishi mumkinligini e’tibordan chetda qoldirmaslik zarur. Demak, barcha sohalarda tarbiya ishlariga mas’ul xodimlar jinoyatchilikning sabab va sharoitlarini to‘g‘ri anglamoqlari, shu bilan birga, maishiy turmush sohasidagi jinoyat chilikni bartaraf qilish bilan bog‘liq profilaktik chora-tadbirlarni o‘tkazish mahoratlarini egallashlari maqsadga muvofiqdir. Maishiy turmushda yuzaga keladigan jinoyatlarning oldini olishdagi ijtimoiy profilaktika, albatta, kishilarni yashash joylari bilan ta’minlashdagi zarur muammolarni hal etish bilan uzviy bog‘liqdir. Sir emaski, O‘zbekis- tonda davlat mustaqilligigacha umumiy yashash xonadonlarining mavjudligi o‘ziga xos kriminogen vaziyatlarni yuzaga keltirgan. Shu bois, mamla- katimizda yangi jamiyat qurish muammolaridan biri sifatida aynan fuqa- rolarni uy-joy bilan ta’minlash muammosini hal etishga alohida e’tibor qaratildi. Shunga ko‘ra, hozirgi kunda umumiy xonadonlarda yashash miqdori nisbatan kamaymoqda. Bu bilan umumiy xonadonlarda profilaktika choralarini o‘rganish tadqiqotlari o‘z mohiyatini yo‘qotdi deyish noto‘g‘ri bo‘ladi. Zotan, umumiy xonadonlarda yashash hollari hozirgi kunda ham uchraydi va bu muammoni tadqiq etish hozirda ham dolzarbligini saqlab qolmoqda. Maishiy turmush sohasida jinoyat sodir etuvchi kimsalarning huquqiy ongida zo‘ravonlik qilishning noto‘g‘ri tushunilishi shaxs madaniyatining pastligi bilan uzviy bog‘liqdir. Ularning dunyoqarashiga ko‘ra, xafa qilgan odamni albatta

jazolash lozim. Aynan shu holatning mavjudligi esa profi laktik chora-tadbirlarni amalga oshirishda e’tiborga olinishi lozim hamda maxsus profilaktika tadbirlarini o‘tkazishda shaxsning ruhiyatidagi zo‘ra- vonlik qilish illatlarini yo‘qotish uchun alohida tarbiyaviy choralarni qo‘llash talab etiladi. Shu bilan birga, nizoli vaziyatlarda o‘zini qanday tutishni o‘rgatish zarur. Shaxsga nisbatan yakka tartibdagi profilaktik chora-tadbirlarni qo‘llash esa, avvalo, u yoki bu hududiy birliklarda amalga oshiriladigan kompleks krimi nologik rejalarda o‘z ifodasini topmog‘i lozim. Ushbu kompleks profilaktika tadbirlarining amalga oshirilishini ta’minlashda tarmoqlararo rejalar ishlab chiqish va ushbu rejalar orqali ish olib boruvchi har bir subyektning aholi yashash joylarida olib boradigan ishlarini muvofiqlashtirish ham ko‘zda tutilmog‘i lozim. Ta’kidlash joizki, ko‘pgina mahalliy hokimiyatlar va ularning bo‘lim- larida ishlab chiqiladigan tadbirlar rejasida aynan maishiy turmush masalasi bilan bog‘liq tadbirlar belgilanmaydi. Natijada oila-turmush muammolari yuzasidan amalga oshirilishi lozim ishlar e’tibordan chetda qoladi. Mustaqillik sharoitida davlatimizda milliy qadriyatlarni tiklashga alo hida e’tibor qaratilmoqda. Eng muhimi, mahalliy o‘zini o‘zi boshqarishda mahalla kengashlari faoliyatlarining yo‘lga qo‘yilishi juda ko‘p muammo larni hal etishga imkon yaratdi. Ayniqsa, turli ijtimoiy muammolarni jamoatchilik kengashlari bilan joyida muhokama etish va zarur yechimini topishda keng imkoniyatlar mavjud ekanligidan kelib chiqqan holda, profilaktika ishlarini tashkil etish oila-turmush bilan bog‘liq muammolarni hal etishga yordam berishini ko‘rish mumkin. Shuningdek, «Mahalla» jamg‘armasining tashkil etilishi aynan bu borada amalga oshiriladigan barcha profilaktika ishlarini olib borishda muhim moddiy manba bo‘lib hisoblanadi. Eng muhimi, bu tadbirlarni amalga oshirishda jamoatchilik e’tiborini maishiy turmushdagi nizolar, ichkilikbozlik, alkogolizm va giyohvandlik, foydali mehnat bilan shug‘ullanmaslik kabi illatlarga qarshi kurashni maqsad sari yo‘naltirilgan yakka tartibdagi profilaktika ishlarini tashkil etishga qaratish lozim. Aynan

yashash joylarida yakka tartibdagi profilaktika ish larini yo‘lga qo‘yish shaxsga nisbatan muhim ta’sir chorasi sifatida katta ahamiyatga egaligini va ularni turli kriminogen vaziyatlar ta’siridan ajra- tishga xizmat qilishini unutmaslik zarur. Maishiy turmush yo‘nalishlarida ichki ishlar organlari olib boradigan kompleks profilaktika ishlarini tashkil etishda viktimologiya bo‘yicha amalga oshiriladigan chora-tadbirlar alohida ahamiyatga egadir. Ushbu profilaktika yo‘nalishi o‘ziga xos tarzda umumiy va maxsus profilaktika choralarini olib boruvchi subyektlarning oila sharoitida, shaxsiy turmush va jamiyat hayoti bilan bog‘liq jarayonlar hamda yo‘nalishlarda jinoyat qurboni bo‘lgan jabrlanuvchilar bilan bog‘liq viktim holatlarni aniqlash va kriminogen holatlarni yo‘qotish bilan bog‘liqdir. Maishiy turmushdagi jinoyatlarning oldini olish tizimida viktimologiya profilaktikasi o‘ziga xos o‘rin tutadi va asosan turli guruhdagi jabrlanuv chilarning jinsi, yoshi, o‘zini tutishi, mavqei va boshqa viktim holatlarning yuzaga kelishiga ta’sir etuvchi shaxsiy xususiyatlar hisobga olinadi. Maishiy turmush bilan bog‘liq jinoyatlarda jabrlanuvchilarning axloqiy- ruhiy jihatlari turlicha bo‘lishi kuzatiladi. Shu bois, ularni quyidagi ikki guruhga bo‘lish orqali o‘rganish samara berishini ko‘rish mumkin. Ya’ni: 1) o‘ziga xos axloqiy-ruhiy jihatlari salbiy bo‘lgan fuqarolar va bu jihatlar orqasidan viktimlik holatining kelib chiqishi; 2) o‘zining yaxshi jihatlari bilan tavsiflanuvchi shaxslar va ularning ehtiyotsizliklar va boshqa xususiyatlar tufayli tajovuz qurboni bo‘lishlari. Birinchi guruhdagi jabrlanuvchilar, o‘z xususiyatlariga ko‘ra, maishiy turmushda jinoyat sodir etuvchilar bilan bir xildirlar. Ularning ichkilikbozlik, xudbinlik, o‘ziga xos primitiv ehtiyoj va qiziqishlarga ega bo‘lib, o‘zlarining oila va turmush munosabatlaridagi ijtimoiy muhim vazifalarni ikkinchi darajaga qo‘yadilar. Ularning ko‘pchiligida turli nuqsonlar (ruhiy xastaliklar, ruhiy xastaliklarga xos chetga chiqishlar kabilar) bo‘lib, muayyan holatlarda ruhiy anomaliyani keltirib chiqarishi mumkin. Ikkinchi guruhdagi jabrlanuvchilarni jinoyat sodir etilishiga mos sharoitni

yaratuvchi shaxslarga kiritish mumkin. Shu bilan birga, sharoit yaratishda bilmaslikdan tortib to tajovuzkorlikni qo‘zg‘atishga moyillikkacha bo‘lgan xatti- harakatlardan iborat o‘ziga xos keng imkoniyatlarni vujudga keltiradi. Ko‘p hollarda viktimogen holat sifatida, o‘z xususiyatiga ko‘ra, huquqiy, lekin jabrlanuvchining kelib chiqadigan oqibatlarni oldindan ko‘ra bilmasliklari bois, maishiy turmush jinoyatlarini sodir etuvchi huquqbuzar- ning psixofiziologiya xususiyatlarini hisobga olmaslik va bunda uni tartibga chaqirish va noroziliklarni haqorat sifatida qabul qilishlarini ko‘rsatish mumkin. Maishiy turmush jinoyatlarining kelib chiqishi oqibatida erkaklarga nisbatan ko‘proq ayollarning jabrlanishi hisobga olinsa, unda profilaktik chora-tadbirlarni ko‘proq ayollar o‘rtasida olib borish talab etiladi. Bu esa, umumijtimoiy profilaktika chorasi sifatida iqtisodiy va madaniy-tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lib, ayniqsa oila-turmush sohasida, erkak hamda ayolning teng huquqliligi, xafagarchilikni yo‘qotish, ayollarni uyni tutishga yaratilgan degan qarashlarga barham berish kabi chora-tadbirlarni amalga oshirishni talab etadi. Ayollarning viktim holatlarga tushib qolishining oldini olishga qara tilgan ijtimoiy-iqtisodiy tadbirlarni madaniy-tarbiyaviy tadbirlar bilan bog‘liq tarzda olib borish va bunda jinslar o‘rtasida mavjud fikrlash va o‘zini tutishdagi salbiy illatlarni yo‘qotishga alohida e’tibor qaratish lozim. Ma’lumki, insoniyat tarixida jamoatchilik bilan birga yashash va zarur ijtimoiy masalalarni birgalikda hal etish muhim o‘rin tutgan va hozirda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. Oila va turmush sohasida ham muhim masalalarni jamoa bo‘lib hal etish katta ahamiyatga ega. Shu bois, O‘zbekistonda maishiy turmush muammo- larini hal etishda jamoa asosida turmush sharoitini yaxshilash, o‘zaro ijtimoiy nazoratni o‘rnatish kabilarga alohida e’tibor qaratilmoqda. Bu kabi jamoa hamkorligini maishiy turmushda bo‘ladigan nizolar va umuman jinoyatchilikning oldini olishda joriy etish maqsadga muvofiqdir. Shuningdek, ushbu muammoni kriminologiya nuqtai nazaridan tadqiq etish ham dolzarb bo‘lib borayotganini unutmaslik lozim.

Shu kabi shahar va qishloq joylarda jamoa bo‘lib ish ko‘rishning yangi hayotiy jarayonlar asosida isbotlangan turli hovli to‘ylarini o‘tkazish, obodonchilik ishlarida umumxalq hasharlarini tashkil etish va ayrim oilalarga alohida yordam ko‘rsatish kabilarni takomillashtirib borish ham zarur. Bu kabi ishlarni o‘ziga xos tahlil qilish va olingan natijalar asosida zarur xulosalarga kelmoq lozim. Bu borada ichki ishlar organlarida qaytadan isloh qilingan profilaktika xizmatlari va ularning joylardagi xodimlari olib bo- rayotgan faoliyat yetakchi o‘rin tutmog‘i lozim. Chunki profilaktika xizmatlari har qanday jinoyatchilikka qarshi kurashda jamoatchilik faoliya tini muvofiqlashtirish ishlariga mas’uldirlar va bunda eng mas’uliyatli vazifa profilaktika inspektorlari zimmasidadir. Aynan profilaktika inspektorlari maishiy turmushda jinoyat sodir etishga moyil shaxslarni aniqlaydilar va ular bilan tegishli tarbiya-profilaktika ishlarini olib boradilar. Shuning asosida ishga joylashishga yordam ko‘rsa- tish, jazoni ijro etish muassasalaridan ozod qilingan shaxslar ustidan zarur bo‘lgan hollarda ma’muriy nazorat o‘rnatadilar. Hozirgi kunda militsiya faoliyatini aholi bilan yanada yaqinroq olib borish maqsadida mahalla guzarlarida tashkil etilgan militsiya tayanch punktlari ishini yaxshilash esa maishiy turmushda yuzaga keladigan ko‘ngil- sizliklar, turli nizolarni o‘z vaqtida bilish va zarur choralar ko‘rilishiga imkon yaratishini unutmaslik lozim. Binobarin, profilaktika inspektorlarining ish- larini yanada yaxshilash maishiy turmushda sodir etiladigan barcha huquqbuzarliklarning oldini olishda muhim o‘rin tutishini e’tibordan chetda qoldirmaslik zarur.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1.O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 1992. 2.Mejdunarodniy pakt o grajdanskix i politicheskix pravax. Mejdunarodnaya zashita prav i svobod cheloveka. Sbornik dokumentov. M.: Yurid.lit., 1990 g. 3.Osnovniye prinsipi nezavisimosti sudebnix organov. Mejdunarodniye prava i svoboda cheloveka: Sbornik dokumentov. M: Yurid.lit., 1990 g. 4.Vseobshaya deklaratsiya prav cheloveka. – Prava cheloveka. Osnovniye mejdunarodniye dokumenti: Sbornik dokumentov. M.: Mejdunarodniye otnosheniya. 1989 g. – S. 134-142. 5. Konvensiya o pravovoy pomoshi i pravovix otnosheniyax po grajdanskim, semeynim i ugolovnim delam. (Xo‘jalik va huquq Xozyaystvo i pravo. – Tashkent. 1997, №1-2. S. 58-76). 6. Ugolovno-protsessualniy kodeks Respubliki Uzbekistan. – T.: Adolat, 1999.

O'xshashlar

Ehtiyotsizlik oqibatida sodir etiladigan jinoyatlarning kriminologik tavsifi va oldini olishdagi profilaktika tadbirlari

Uyushgan jinoyatchilikning kriminologik tavsifi va ularning oldini olishdagi profilaktik chora tadbirlar

Jazoni ijro etish muassasalarida sodir etiladigan jinoyatlarning kriminologik tavsifi

Iqtisodiyot sohasidagi jinoyatlarning kriminologik tavsifi va ularning oldini olish

Terrorizmning kriminologik tavsifi va uning oldini olishdagi profilaktika chora tadbirlari