Harbiy jinoyatlarni sodir etuvchi shaxslarning kriminologik tavsifi - Huquqshunoslik - Referatlar

Harbiy jinoyatlarni sodir etuvchi shaxslarning kriminologik tavsifi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

100.5 KB

Ko'chirib olish

Harbiy jinoyatlarni sodir etuvchi shaxslarning kriminologik tavsifi Reja: 1. Harbiy jinoyatlarni sodir etuvchi shaxslarning kriminologik 2. Harbiy xizmatga chaqiriluvchilarning axloqiy-ruhiy jihatdan yetarlicha tayyorlanmaganligi tavsifi 3. Harbiy xizmatchilar sodir etadigan jinoyatlarning oldini olishdagi asosiy yo‘nalishlar 4. Ayrim turdagi harbiy jinoyatlarning oldini olish chora-tadbirlari

Harbiy jinoyatlarni sodir etuvchi shaxslarning kriminologik Harbiy xizmatchilarning jamiyat manfaatlariga qarshi qaratilgan xatti- harakatlarining markaziy bo‘g‘inida o‘ziga xos ruhiy xususiyatlarga ega jinoyatchining shaxsi turadi. Jinoyatchi shaxsini kriminologiya nuqtai nazari dan tavsiflash, uni baholash bilan bog‘liq bo‘lmagan holda aytish mumkinki, harbiy xizmatga chaqirilganlar safida, biz avvalgi paragrafda aytib o‘tgani- mizdek, o‘ziga xos salbiy axloqiy-ruhiy xususiyatlarga ega shaxslar ham uchrashi mumkin. Bu kabi xususiyatlar vaziyat taqozosi bilan (har doim bo‘lmasa ham) shaxsning jinoyat sodir etishiga olib keladi. Kuzatuvlarimizdan ma’lum bo‘ldiki, u yoki bu salbiy qusur va illatlarga ega shaxslar harbiy xizmatni o‘tash faoliyatida o‘ziga xos tanlov asosida huquqbuzarliklarni sodir etishga intiladilar. Shunga ko‘ra, aytish mumkinki, ayrim intizomsiz harbiylarda bir xil bo‘lmagan jinoyatlarning sodir etilishini ko‘rish mumkin. Ta’kidlash joizki, xizmatga qadar shaxsga xos bo‘lgan salbiy odatlar, qo‘pollik, o‘zini tuta bilmaslik yoki tez o‘zgaruvchanlik kabilar bois, ularda gap qaytarish va atrofdagilarni haqoratlash singari xulq namoyon bo‘lishi mumkin. Bayon etilganlardan ko‘rinib turibdiki, bunday toifadagi shaxslar asosan o‘zaro munosabatlarga kirishish jarayonida ruhiy qiyinchiliklarga duch kelishlari mumkin. Agarda ularga yuklatilgan vazifalar ko‘pchilik bilan bo‘ladigan munosabatlarga bog‘liq bo‘lmasa, sanab o‘tilgan salbiy odatlar umuman ko‘zga tashlanmasligi mumkin. Aksincha, agarda bunday shaxslarga xos salbiy odatlarning talab dara jasida oldi olinmasa, uning ta’sir doirasi kengayadi va gap qaytarish odatlari ko‘payadi. Shuningdek, zarur darajadagi tarbiyaviy talablar qo‘yilmasa, bu kabi odatlar jinoyatga o‘sib o‘tishi mumkin. Gap qaytarish va buyruqni bajarmaslik odatlariga ega shaxs qo‘pol tarzda intizomsizlikni, huquq- buzarlikni sodir etarkan, bunda hech qanday qiyinchilik sezmaydi. Shu bilan birga, boshqa ruhiy xususiyatlarga ega nojo‘ya qilmishlar ham mavjuddir.

Bunda harbiy xizmatchi oldindan o‘ziga maqsad qo‘yadi, muayyan vaqt tayyorgarlik ko‘radi, o‘ziga xos sharoit yaratishga kuch sarflaydi va qiyin- chiliklarni yengishga harakat qiladi. Bunga misol qilib, mayda tashma- chilikni va shu kabi boshqa nojo‘ya qilmish hamda jinoyatlarni ko‘rsatish mumkin. Bunday nojo‘ya qilmish va jinoyatlarni o‘ziga xos ravishda xo- hishga qarab sodir etiladigan huquqbuzarliklar deyish mumkin. Chunki bunday xatti-harakatlarni asosan tarbiyasiz va ma’naviy saviyasi past shaxslar sodir etishi kuzatiladi. Jinoyatchilikni shaxsning butunligicha olinganligida amalga oshiriladi- gan qilmishi deb olsak-da, bu umumiylikda shaxsga xos barcha qusurlar birdek amalda bo‘ladi deyish aslo mumkin emas. Shaxsning jamiyat man- faatlari uchun zid xatti- harakatlari quyidagi invidiual-ruhiy xususiyatlarda namoyon bo‘lishini ko‘rish mumkin. Harbiy xizmatga chaqiriluvchilarning axloqiy-ruhiy jihatdan yetarlicha tayyorlanmaganligi armiyada xizmat qilishni to‘g‘ri tushunmaganlik yoki anglamaslikdan, boshliqlar to‘g‘risida noto‘g‘ri tasavvurga ega bo‘lish, aniq harbiy mutaxassislik va og‘ir mehnatga salbiy qarash kabi kamchiliklar orqasida yuzaga keladi. Hatto askarlar safida harbiy xizmatning ahamiyatini to‘g‘ri anglab yetmagan hamda ichki ishonch bilan harbiy faoliyatga oid maqsad va vazifalarini anglamay, bu vazifalarni o‘z vazifasi sifatida qabul qilishni xohlamaydiganlar ham uchrab turadi. Ba’zilar harbiy xizmatni o‘zlarining burchlari sifatida emas, balki majburan xizmat o‘tash deb qabul qiladilar. To‘g‘ri, bunday tushunchali shaxslar juda ozchilikni tashkil etishini ham hisobga olmoq lozim. Zotan, bunday holatni e’tiborga olmaslik va zarur darajada baholamaslik shaxsiy tarkib ichida intizomga va harbiy tartibni ta’minlashga salbiy ta’sir etishini ham unutmaslik zarur. Ko‘pchilik askar va zobitlarning harbiy xizmatga vijdonan yondashishi zaminida, bunga qarama- qarshi ayrim harbiy mutaxassisliklarni tan olmaslik, o‘z xizmat vazifalarini bajarishda zarur bo‘lgan jismoniy va axloqiy-ruhiy jihatdan tayyorlanmaslik kabi illatlarni ham uchratish mumkin.

Ba’zi armiya yoshidagi yigitlarda o‘zlarini ta’minlash, kiyim-kechak- larini tayyorlash va o‘z tashqi qiyofasining talab darajasida bo‘lishini ta’min lashga ham uquvlari yo‘qligi e’tiborga loyiqdir. Chunki bu huquqbuzarlikka olib kelmasa-da, harbiylar o‘rtasida bo‘ladigan o‘zaro munosabatlarda salbiy holatlarni keltirib chiqarishida o‘ziga xos o‘rin tutadi. Eng salbiy jihati boshliqlar va bo‘ysunuvchilar o‘rtasidagi munosabatlarning buzilishiga olib keladi. Mehnatga bo‘yin egmaslik. Harbiy xizmatchilar o‘rtasidagi mehnatga bo‘lgan munosabat va intizomning o‘zaro bog‘liqligi juda ko‘p olimlar nazaridan chetda qolmaganligi kriminologik tadqiqotlardan yaxshi ma’lum. Misol tariqasida esa quyidagilarni ko‘rsatish mumkin. Alohida olingan bo‘linmada birinchi yili xizmat qilayotgan askarlarning armiyagacha bo‘lgan mehnat faoliyati va xizmatda o‘zini tutishi tadqiq etilgan bo‘lib, bunda intizomsiz askarlarning ko‘pchiligi harbiy xizmatgacha bo‘lgan davrlarida o‘qish va ayniqsa mehnat faoliyatida beqaror bo‘lganlar va bir necha marotaba ish joylarini o‘zgartirganlar va shuningdek tijorat sohasida ham faoliyat ko‘rsatishga ulgurganlar. Tabiiyki, aynan shu toifadagi askarlarda intizomsizlik holatlari to‘rt barobar ko‘p bo‘lgan. Bu kabi askarlarda xizmat paytida ham mehnatga munosabat beqarorlik tarzida namoyon bo‘lganligini ko‘rish mumkin. Shun- dan xulosa qilish mumkinki, xizmatgacha mehnatsevarlikka moyil bo‘lgan askarlar xizmat paytida alohida intizomliliklari bilan ajralib turganlar. Atrofdagilar bilan bo‘ladigan o‘zaro munosabatlarda zarur bo‘lgan uquv va mahoratning talab darajasida bo‘lmasligi. Sir emaski, ayrim harbiy xizmatchilarning o‘z tengdoshlari bilan bo‘ladigan munosabatlarida o‘ziga xos mensimaslik, o‘zini katta tutish kabi illatlarni ko‘rish mumkin. Tabiiyki, bu kabi illatlar o‘z tabiatining murakkabligi bilan ham ajralib turadi. Ba’zida bunday holatlarning yuzaga kelishi askarlarning o‘zlarini yetuk va katta yoshdagi shaxs deb ko‘rsatishga intilishlarining oqibatidir. Boshqa hollarda esa, ko‘pchilik askarlarning xizmatgacha shakllangan ijobiy xusu siyatlari xizmat davomida ham o‘zgarmasdan qoladi.

Shuningdek, ba’zi harbiy xizmatchilar yo‘lboshchi (lider) bo‘lishga, o‘z- lariga turli nizoli vaziyatlarni hal etish orqali o‘zlarining mavqelarini ko‘tarishga harakat qiladilar. Bunday askarlar ko‘pincha o‘z boshliqlari, ayniqsa serjantlar tarkibi bilan bo‘ladigan o‘zaro munosabatlarda qiyinchi- liklarga uchraydilar. Shu bilan birga, serjantlar tarkibidagi xizmatdoshlaridan o‘zlarining sifat darajalarini yuqori qo‘yadilar. Bir qator nizoli vaziyatlarda ayrim yoshlar jismoniy kamchiliklari mav jud bo‘lgan, zaif tengdoshlaridan o‘zlarini ustun qo‘ygan holda munosabatda bo‘ladilar. Bu esa, tabiiyki, jinoyatchilikni keltirib chiqarishga ta’sir etuvchi holat ekanligini e’tiborga olish lozimligini talab etadi. Shaxsiy salbiy xislatlar va yomon odatlar. Shaxsga xos bo‘lgan bunday individual-ruhiy xususiyatlar sifatida ichkilikka odatlanganlik, ayollarga hurmatsizlik kabilarni ko‘rsatish mumkin va eng yomoni shu kabi salbiy xislatlarning mavjudligi tufayli ayrim harbiy xizmatchilar qo‘pol nojo‘ya xatti- harakatlar sodir etishi mumkin. Shuningdek, shaxsga xos bo‘lgan salbiy xislatlar o‘zini tutishdagi no maqbul harakatlarning sodir etilishini bevosita keltirib chiqarmaydi. Shaxs ning shakllangan shaxsiy xususiyatlari bilan yonma-yon mavjud salbiy xususiyatlari orasida yana bir qator yangi ruhiy xususiyatlar ham mavjud bo‘lishi mumkin. Bu kabi salbiy xislat sifatida g‘ayriqonuniy xatti-harakat maqsadining yuzaga kelishini ko‘rsatish mumkin. Bunday maqsadlarning quyida bayon etilganidek shakllanishini ko‘rish mumkin. O‘quvchiga yaxshi ma’lumki, har bir shaxs o‘ziga xos ehtiyojlari bilan ajralib turadi. Ya’ni, moddiy (oziq-ovqat, kiyim-kechak, uy-joy, pardoz ashyolari, harakatlanish vositalari kabilar) va ma’naviy (ijodiy, o‘qish va shu kabi) ehtiyojlar. Har bir ehtiyoj esa o‘ziga xos ravishda biror-bir narsaga muhtojlik sifatida istak, xohish, intilish kabilarni keltirib chiqaradi. Ehtiyoj- ning mavjudligi o‘ziga xos mexanizmni ishga tushiradi va ehtiyojni qondirish uchun zarur buyumlar va sharoitga qiziqish yuzaga keladi.

Oddiy hollarda o‘z ehtiyojini qondirishning bir qator yo‘nalishlari mavjud. Biroq shaxs o‘zining ziyolilik, ma’naviy jihatlari, ehtiroslari, irodasi va jismoniy xususiyatlariga asoslangan holda bir to‘xtamga keladi. Demak, maqsad aniq. Inson nimani xohlashini aniq biladi. Maqsad - hali inson ruhiyati tarkibidagi mavjud boshqa xususiyatlarni butunlay chiqarib tashlamaydi. Masalan, askar o‘zboshimchalik bilan harbiy qismni tashlab ketgan bo‘lsa, bu yerda maqsad tanish qiz bilan uchrashishdir. Biz hali bilmaymizki, nima uchun u ushbu maqsadiga yetish uchun aynan g‘ayriqonuniy yo‘lni tanladi, shu qatori qasdi ham noma’lum. Qasd ongli ravishda anglangan va his qilingan ehtiyojdir. U hissiyotlarda ifodalangan fikr bo‘lib hisoblanadi va ma’lum bir xatti-harakatlarni amalga oshirishni talab etadi. Agar maqsad «Bu kishi nima qilmoqchi?» degan savolga javob topish bo‘lsa, qasd esa nima uchun boshqasi emas, aynan shu maqsad tanlandi, degan masalani oydinlashtirishga yordam beradi. Shu bois, qasd fikran qaysi va qanday tarzda harakat qilishni belgilab olishdir. To‘g‘ri, bir qator jinoyatlar biror-bir qasdsiz va maqsadsiz amalga oshiriladi, shuningdek tegishli reja ham ishlab chiqilmaydi. Buning sabablari ko‘p, albatta. Qasdsiz va maqsadsiz jinoyatni, asosan, ehtiroslarga berilgan va irodasi bo‘sh, o‘z harakatlarini nazorat qila olmaydigan shaxslar to‘satdan sodir etishini unutmaslik zarur. Bu kabi holatlar guruhiy jinoyatlarni sodir etishda ishtirok etgan shaxslarga ham xosdir va bu uning o‘zga shaxslar ta’sirida bo‘lganligining belgisidir. Bu kabi jinoyatlarning sodir etilishida alohida e’tiborga loyiq holat mavjud bo‘lib, u «odam-mashina» tizimida xizmat qiluvchi shaxsning psixofiziologik xususiyatlari bilan bog‘liqdir. Ma’lumki, odamning subyektiv xususiyatlari o‘ziga xos ravishda cheklan- gandir va muayyan qonuniyatlar ta’sirida bo‘ladi hamda vaqt barobarida tebranib turadi. Masalan, xotiraning zaiflashuvi, diqqatning pasayishi yoki kuchayishi, ko‘zga ko‘rinuvchi yoki eshitiluvchi yolg‘on tasavvurlar kabi holatlar natijasida to‘satdan jinoiy xatti-harakatlar yuzaga kelishi mumkin.

Misol tariqasida RLS (radio lokatsiya sistemasi) operatorining ekrandagi mo‘ljalni ko‘rmay qolishi, yo‘l yurish jarayonida yuzaga keladigan turli tasavvurlar natijasida haydovchining avtomobilni to‘satdan burib yuborishi oqibatida turli to‘qnashuvlarning yuzaga kelishi va boshqalar. Bu kabi holatlarni hisobga olish katta ahamiyatga egadir. Chunki hozirgi zamonaviy armiya ixtiyoriga turli texnika vositalari kirib kelayotganini unutmaslik zarur. Harbiy xizmatchilar sodir etadigan jinoyatlarning oldini olishdagi asosiy yo‘nalishlar Umumiy jinoyatchilikning sabablariga xos mazmundan kelib chiqqan holda, aytish mumkinki, jamiyat manfaatlariga qarshi har qanday g‘ayriqo- nuniy xatti- harakatning oldini olishdagi asosiy yo‘nalish huquqiy davlat qurish jarayonida jamiyat hayoti bilan bog‘liq yirik ijtimoiy-iqtisodiy va g‘oyaviy muammolarni bosqichma-bosqich hal etishga erishishdir. Xalqning yashash darajasini muntazam ravishda yaxshilab borish - mavjud va orqaga qaytmaydigan jarayon. Bu jarayonni Qurolli Kuchlar safida amalga oshirish esa boshliqlar va zobitlar tarkibi olib boradigan tashkiliy hamda tarbiyaviy ishlarni yanada yaxshilash bilan uzviy bog‘liqdir. Mamlakatda amalga oshirilayotgan va jamiyat hayotidagi mavjud ijtimoiy- iqtisodiy muammolarning hal etilishi Qurolli Kuchlar safida ham o‘ziga xos tarzda amalga oshiriladi. Bu, birinchi navbatda, harbiy xizmat chilarning turli huquqbuzarliklarni sodir etishining oldini olish bilan uzviy bog‘liqdir. Shuningdek, huquqbuzarliklarning oldini olishda samarali profilaktika ishlarining yo‘lga qo‘yilishi ham katta ahamiyat kasb etadi. Chunki tar biyaviy va tashkiliy-boshqaruv ishlarini to‘g‘ri yo‘lga qo‘ymay turib kutilgan natijalarga erishish aslo mumkin emas. Tarbiyaviy ishlarni yo‘lga qo‘yish - fanda yaratilgan va insonni tarbiyalash amaliyotida mavjud bo‘lgan ilg‘or tajribalar, barcha kuch va vositalarni jalb qilish bilan bog‘liq tadbirlar kompleksini o‘z ichiga oladi.

Quyida biz jinoiy jazo asosida jazolanadigan barcha qilmishlar yuzaga kelishining oldini olish tadbirlari xususida fikr yuritamiz. 1. Harbiylarning siyosiy-axloqiy sifatlari jamiyatimizning turmush tarzi ga xos talablar asosida va, birinchi navbatda, maqsad sari yo‘naltirilgan g‘oyaviy- tarbiya ishlarni to‘g‘ri tashkil etishni talab etadi. Ma’lumki, ayrim harbiy xizmatchilar sodir etadigan jinoyatlarning sababi oddiy turmush tarzi va shaxsning faqat manfaatlaridan kelib chiquvchi jinoiy qasdi bo‘lib hisoblanadi. Shu bilan birga, yuqorida ko‘rib o‘tganimizdek, agar shaxsning tabiatiga to‘g‘ri kelmasa, u yoki bu xatti-harakatlar qanchalik zarur yoki dolzarb bo‘lmasin, inson ularni amalga oshirmaydi. Agar bu holatni Qurolli Kuchlar safidagi sharoit bilan qiyoslasak, unda komandir va boshliqlar olib boradigan tarbiya jarayonida shaxsning atrofidagi voqelik va ko‘pchilik ta’sirida yaxshi tabiatli va yetuk harbiy xizmatchi bo‘lib yetishiga erishmoq lozimdir. Chaqiruv yoshidagi yoshlarning ichki olami o‘ziga xos ravishda shakl- langan bo‘ladi. Bu, albatta, xizmat davomida namoyon bo‘lib boradi. Biroq, ta’kidlanganidek, shaxsning ehtiyojlari, qiziqishlari, his-hayajonlari va ishonchlari doimo birdek bo‘lib qolmaydi. Bu holat 18-20 yoshdagi shaxs larda ayniqsa o‘zgaruvchandir. Ya’ni: yangi ehtiyojlar va qiziqishlar yuzaga keladi, eskilari esa asta- sekin yo‘qolib boradi, hayotiy tajribaning oshishi esa ularning qarashlari va ishonchlarining o‘zgarishiga olib kelishini ko‘ramiz. Shu bilan birga, uning uchun eng qimmatli bo‘lgan holatlarni o‘zi qayta baholaydi. 2. Harbiy xizmatchilarni tarbiyalashning uzviy yo‘nalishi huquqiy tar- biyadir. Bunda uning huquqiy ongini oshirish va mavjud qonunlar hamda kishilar huquqiga hurmat bilan qarash hislarining yuzaga kelishiga alohida e’tibor qaratiladi. Bu yo‘nalishdagi ishlar esa asosan harbiy xizmatchilarni tarbiyalashdagi usullar va shakllar asosida amalga oshiriladi. Hozirgi kunda harbiy xizmatchilar davlatimizning asosiy qonuni bo‘lgan O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasini o‘rganishga alohida e’tibor berayotganligini ko‘rish mumkin. Chunki Konstitutsiya, o‘z maqsadiga ko‘ra,

mamlakatimizda huquqiy-demokratik davlatni shakllantirishdagi aso siy qonundir. Shaxsiy tarkibning huquqiy tarbiyasi va shu asosida harbiy jinoyatchilikning oldini olish faqat qonunlarni bilish va unga hurmat bilan qarash ishonchi yuzaga keltirilsagina samarali bo‘lgan deb hisoblash mum- kin. Binobarin, huquqiy tarbiyani olib borish faqat jinoyat qonunchiligini o‘rgatish bilan cheklanmasligi lozim. Bunda va umuman tarbiyaning barcha yo‘nalishlaridagi tarbiyaviy ishlar albatta atroflicha bo‘lishi talab etiladi. Jumladan, tarbiyalanayotgan xizmatchining hayoti, turmushi va faoliyati faqat amaldagi qonunlar va Harbiy nizom talablari asosida tashkil etilmog‘i katta ahamiyatga egaligini unutmaslik zarur. Zotan, aynan shu kabi qonunlarning amal qilishini tarbiyalanuvchi harbiy xizmatchi ongiga singdirish huquqiy tarbiyaning o‘zagini tashkil etadi. Shuningdek, harbiy xizmatchilarga huquqiy ongni shakllantirish uchun samarali ta’sir ko‘rsatuvchi harbiy adliya organlarining ish faoliyatlari bilan tanishtirib borish ham alohida ahamiyatga egadir. Chunki harbiy jinoyatlarni tergov qilish va ochish bilan bog‘liq holatlarni bilish ham ayrim harbiy xizmatchilarning o‘z xatti- harakatlari yuzasidan to‘g‘ri xulosa chiqarishlari uchun katta yordam beradi. Jinoiy jazolarning qonun asosida huquqbuzarlarga nisbatan qo‘llanishini bilish harbiy xizmatchilarning jazoning muqarrarligi yuzasidan xulosa chiqa- rishlariga imkon yaratadi. Bunday xulosa shaxsda o‘zini tutishning qonun asosida bo‘lishiga undaydi. Shunday qilib, komandir va boshliqlar olib bora digan huquqiy tarbiya asosida o‘tkaziladigan maxsus tadbirlarning natijalari harbiy xizmatchilarning kundalik va qat’iy harbiy intizomni tashkil etishi qonun hamda Harbiy nizom asosida bo‘lishiga erishish bilan to‘ldirib boril- mog‘i lozim. 3. Shaxsiy tarkib o‘rtasida turli g‘ayriqonuniy holatlarning yuzaga kelishida boshliqlarning qonunga hurmat qilishdagi shaxsiy namuna ko‘rsatishlari ham katta ahamiyatga egadir. Qurolli Kuchlarning mansabdor shaxslari qonun talablarini aniq bajarishlari bilan o‘z itoatlarida bo‘lgan harbiy xizmatchilarda ham qonunga hurmat hissini uyg‘otadilar. Shu bilan birga, o‘ziga xos ravishda turli huquqbuzarliklarning oldini olishga

yo‘l ochadilar. Pedagogikaning ilmiy tavsiyalariga ko‘ra, har kimda qonunga itoatgo‘ylik, har doim qonun talablarini bajarish odatlari nafaqat tushuntirish, ishontirish bilan, balki atrofdagilarning va, birinchi navbatda, tarbiyachining shaxsiy ibrati orqali yuzaga keladi. Shuning uchun ham har bir boshliqning huquqqa nisbatan salbiy yoki ijobiy qarashlari uning itoatidagi harbiy xizmatchilar uchun ibrat bo‘lishini unutmaslik darkor. Hech shubha yo‘qki, Qurolli Kuchlarimizda xizmat qilayotgan ko‘pchilik boshliqlar qonunga amal qilish bilan ibrat bo‘lishi mumkin va bu o‘zining ijobiy samarasiga ega. Biroq ayrim hollarda boshliq- larning qo‘pol, g‘ayriqonuniy, axloqiy buzuq harakatlarni sodir etishini ham ko‘rish mumkin. Shu bois, shaxsiy tarkib intizomini mustahkamlash va g‘ayriqonuniy xatti- harakatlarni sodir etishining oldini olish uchun bunday salbiy illatlarni darhol bartaraf etish lozim. Chunki bunday salbiy holatlar nafaqat xizmat qilayotganlar, ayniqsa oddiy askar va serjantlar intizomini, balki jinoyat qonunchiligida belgilangan normalarning buzilishini ham keltirib chiqarishi mumkin. 4. Shaxsning, shu asnoda harbiy xizmatchining g‘ayriinsoniy xatti- harakatlarni sodir etmasligini ta’minlashda, birinchi navbatda, o‘tkaziladigan profilaktika choralari - shaxs bilan yakka tartibdagi huquqiy tarbiyani tashkil etish katta ahamiyatga egadir. Bunday yakka tartibdagi tarbiya ishlari psixologiya, pedagogika va kriminologiya fanlarining ilmiy tavsiyalarini chuqur bilishni taqozo etadi. Zamonaviy fan ta’limotlarini chuqur egallagan va shaxsning ruhiyati bilan bog‘liq jarayonlarni, yuzaga keladigan o‘ziga xos holatlarda shaxsning bosiqligi yoki ruhiyatining tez buzilishi, harbiy xizmatchilarga xos bo‘lgan va jinoiy xatti- harakatlarni keltirib chiqaruvchi salbiy xislatlarni o‘z vaqtida aniqlash va zarur hollarda harbiy xizmatchiga o‘z irodasi va qobiliyatlarini boshqarishda zarur bo‘lgan mahoratlarni shakllantirishni bilish tarbiyachi ning katta mas’uliyat bilan yondashishini talab etadi. Shuningdek, yakka tartibdagi tarbiya ishlarini olib boruvchi boshliqlar va komandirlardan u yoki bu shaxs bilan munosabatda qanday usul va vositalarni

qo‘llash zarurligini bilish ham talab etiladi (ishontirish, talab etish, jazolash to‘g‘risida buyruq berish kabilar). O‘zining itoatida bo‘lgan harbiy xizmatchini tushunish va muayyan hayotiy vaziyatlarda qo‘llab- quvvatlash - zarur tarbiyaviy choralarni to‘g‘ri tanlashning yechimi ekanli gini e’tiborga olish lozim. Bu esa tarbiyachining nafaqat nazariy bilimga ega bo‘lishini, balki o‘zining itoatidagi harbiy xizmatchilarning hayotiy tashvishlarida ham birdam bo‘lishini talab etadi. 5. Harbiy qismlarda jinoyatlarning oldini olish va bunday salbiy holatlarga barham berishda jamoatchilik ishtirokini ta’minlash muhim o‘rin tutadi. Harbiy jamoa asosan yoshlardan iboratligi bilan e’tiborlidir. Shu bois, jamoatchilikning muddatli xizmatga chaqirilgan yosh harbiy xizmatchilar o‘rtasida jinoyatchilikning oldini olishdagi o‘rni alohida ahamiyatga egadir. Chunki har bir harbiy xizmatchining hayoti va faoliyati ko‘pchilik ko‘z o‘ngida kechadi. Haqiqatan ham har bir harbiy qismning jamoatchiligi katta kuchdir. Binobarin, harbiy qismlardagi tajribali xodimlar va boshliqlar tarkibi yosh- larni tarbiyalashda katta muvaffaqiyatlarga erishishga qodirdir. Tarbiya jarayonini yuzaga keltirishda jamoatchilikka tayanish tarbiyaviy ishlarni olib borishning faqat bir tomonidir. Aslida, profilaktika-tarbiya ishlari o‘z ichiga harbiy xizmatchilarni kerakli kasbga o‘rgatish, chiniqtirish va shu orqali ularning axloqiy, ruhiy va harbiy ko‘nikmalarini takomil- lashtirishga qaratilganligi bilan ajralib turadi. Shuningdek, ma’naviy va jismoniy kamolotga erishishda ham tarbiya muhim o‘rin tutadi. Umuman olganda, tarbiya yo‘nalishidagi sanab o‘tilgan barcha tadbirlarning maqsadi harbiy xizmatchilar o‘rtasida har qanday salbiy holatlarning yuzaga kelmasligini ta’minlashdir. Harbiy xizmatchilarni tarbiyalash va shu orqali turli huquqbuzar liklarning oldini olish bilan bir qatorda, tashkiliy-boshqaruv yo‘nalishidagi ishlarni to‘g‘ri tashkil etish ham katta profilaktik ahamiyatga egadir. Qurolli Kuchlar safida amalga oshiriladigan tashkiliy-boshqaruv yo‘nalishidagi ishlar o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi.

Bu kabi xususiyatlar yoki boshqacha aytganda, omillar quyidagilardan iboratdir. 1. Ushbu yo‘nalishda olib boriladigan tadbirlardan eng muhimi harbiy qismlarda, bo‘lim va bo‘linmalarda harbiylarning maishiy turmushi va yashash sharoitlarini qat’iy talablar asosida ta’minlash hamda Harbiy nizom talablarining to‘liq amal qilishiga erishishdan iboratdir. Harbiy nizom talablarini bajarishdan asosiy maqsad, birinchi navbatda, namunaviy jango- var navbatchilikni tashkil etish, qorovul va ichki xizmatning talab darajasida bo‘lishi, harbiylarning harbiy va g‘oyaviy tayyorgarliklarini samarali tarzda olib borish, jangovar texnikani mahorat bilan ishlatish, safdoshlari bilan to‘g‘ri muomalada bo‘lish, kun tartibiga rioya qilish, belgilangan o‘quv re- jalari va dasturlarini o‘zlashtirish, turmush sharoitlarini yaxshilash, hordiq chiqarish, shaxsiy tarkib o‘rtasida muntazam ravishda ommaviy-sport tadbir larini o‘tkazish kabilarni ta’minlashdan iboratdir. Sanab o‘tilgan chora-tadbirlarni o‘z vaqtida tashkil etish harbiy xiz- matchilarda intizomlilikni va barcha vaziyatlarda ham faqat qonun talablarini bajarishga o‘rgatadi. Harbiy talabni esa faqat pedagogika tavsiyalariga ko‘ra, qat’iy kun tartibini tuzish bilan bog‘lash ham aslo mumkin emas. Zotan, harbiy qismning kun tartibi Harbiy nizom va boshliqlarning buyrug‘i asosida ishlab chiqilgan va qonun kuchiga ega talab sifatida qabul qilinishi lozim. Shuning uchun ham kun tartibini buzish harbiy xizmatchilarning qo- nunni buzishi sifatida e’tirof etilishiga erishish lozimdir. Agarda kun tartibini buzishga yuzaki qaralsa, «ashaddiy tartibbuzarlar»ning o‘z qilmishlarini osonlikcha «oqlashlari»ga imkon yaratishini ham unutmaslik darkor. 2. Harbiy sohada jinoyatchilikning yuzaga kelmasligini ta’minlashning eng asosiy shartlaridan yana biri boshliqlarning o‘z itoatlarida bo‘lgan harbiy xizmatchilar faoliyatlarini qat’iy tarzda nazorat qilishidan iboratdir. Ma’lum ki, nazoratning susaytirilishi oqibatida juda ko‘p jinoiy faoliyatlarning yuzaga kelishi kriminologiyada e’tirof etilgan o‘ziga xos holatlardan biridir. Aynan nazoratning yo‘qligi bois, ko‘p hollarda huquqbuzarlikning yuzaga kelishiga imkon yaratilishini ko‘plab kuzatish mumkin.

Shuning uchun ham Qurolli Kuchlar safida nazoratning tashkil etilishiga alohida e’tibor qaratiladi. To‘g‘ri, nazoratni alohida olingan harbiy qismda avtonom tarzda o‘rnatish aslo mumkin emas. Nazoratni Qurolli Kuchlar tizimiga kiruvchi har bir soha komandiri, boshlig‘i va hatto kundalik naryad boshliqlari vijdonan amalga oshirmog‘i lozim. Shundan kelib chiqqan holda ta’kidlash joizki, nazorat Harbiy nizomda belgilangan talablarning bajarilishini ta’minlashdir. Qayerda Nizom talablari talab darajasida bo‘lmasa, nazoratni tashkil etish ham qiyin kechadi. Buning oqibatida esa o‘ziga xos g‘ayriqonuniy va Nizomga zid bo‘lgan «norasmiy nazorat», «jangovar navbatchi»lar tizimi kabi illatlar yuzaga kelishi mumkin. Buning oqibati esa yaxshi ma’lum. Ya’ni, harbiy xizmatchilar o‘rtasida o‘zaro hurmat va ishonchni yo‘qqa chiqaradi, o‘zaro bir-birini g‘ayriinsoniy tarzda qo‘llash, kundalik naryad faoliyatining buzilishi kabilarni keltirib chiqaradi. Shu bois, bunday salbiy illatlar tufayli huquqbuzarliklarning oldini olishning barcha tadbirlari samara bermaydi. Huquqiy jihatdan qaralganda, Qurolli Kuchlar faoliyatida Harbiy nizom talablari asosida nazorat etishning normativ tizimi yaratilgan. Shunga ko‘ra, harbiy xizmatchilarning faoliyatlarini nazorat etishni mas’ul harbiy qism boshliqlari, harbiy muassasa, komendatura, harbiy gospital, ichki naryad va patrul xizmati boshliqlari nizom asosida amalga oshiradilar. Bu esa o‘ziga xos ravishda harbiy xizmatchilar sodir etadigan huquqbuzarliklarning amalga oshirilishiga yo‘l qo‘ymaslikka yordam beradi. 3. Harbiy xizmatchilar sodir etadigan jinoyatchilikning oldini olishda jazoning muqarrarligi prinsipining amal qilishini ta’minlash katta ahamiyatga egadir. Ushbu tadbirning amalga oshirilishi esa, birinchi navbatda, intizomiy chora-tadbirlarning o‘rinli qo‘llanishi va hech bir qoidabuzarlik jazosiz qolmasligini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish bilan uzviy bog‘liqdir. Jazolanmaslik oxir- oqibat turli xavfli qilmishlarning sodir etilishiga yo‘l ochadi. Shu bois, Intizomiy nizom mas’ul shaxslarga itoatda bo‘lgan har bir xodim sodir etgan qilmishi uchun jazo qo‘llashni qat’iy talab etadi. Intizomiy Nizom

boshliqlarning itoatidagi xodim sodir etgan qilmishlarga qanday jazo qo‘llash tartibini aniq ifodalagani holda, jazoni amalga oshirish va hisobini yuritishning qat’iy talablarini qo‘yadi. Ko‘rinib turibdiki, bu tadbir ham Qurolli Kuchlarda amalda bo‘lgan Nizom talablaridan biridir. Harbiy xizmat bilan bog‘liq va harbiy xizmat chilar huquqbuzarliklarining oldini olish bayon etilgan tarbiyaviy, tashkiliy va huquqiy yo‘nalishlardagi tadbirlar bilan cheklanmagan. Zotan, profilaktika ishlarini atroflicha, ya’ni kompleks tarzda tashkil etish ham muhim o‘rin tutadi. Jinoyatchilikning oldini olishga qaratilgan kompleks choralar qo‘mondonlik va harbiy adliya organlari bilan hamkor- likda reja asosida ishlab chiqilgan tadbirlarning amalga oshirilishini ifoda laydi. Shuningdek, rejadagi umumiy talab va tushunchalarning berilishiga bag‘ishlangan qismida tadbir qayerda, qachon va nizom talablarini harbiy qism shaxsiy tarkibining qanday bajarishini (o‘quv jarayoni, xizmat sohasidagi umumiy holat, turmush sharoitlari, hordiq chiqarishning yo‘lga qo‘yilishi kabi) ta’minlash choralari kelishiladi. Bunday kompleks tarzda o‘tkaziladigan profilaktika ishlarining samarasi yuqoriligi bilan ajralib turadi va huquq- buzarlikning oldini olishda salbiy ta’sir etuvchi omillarni bartaraf etadi. Ayrim turdagi harbiy jinoyatlarning oldini olish chora-tadbirlari Harbiy jinoyatlarning har biri (bo‘ysunish va harbiy sha’nga rioya etish tartibiga qarshi, harbiy xizmatdan bo‘yin tovlash, Qorovul va ichki xizmat nizomi talablarining buzilishi, harbiy mansabdorlik jinoyatlari, harbiy texni- kani va ulardan foydalanish qoidalarini buzish kabilar)ning o‘ziga xosligidan kelib chiqqan holda hamda yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, har bir huquq- buzarlikning o‘ziga xos sabablari va jinoyatchi shaxsidagi ba’zi xususiyatlar mavjudligi tufayli ularning oldini olishda ham o‘ziga xos profilaktika chora larini qo‘llash zarurligi e’tiborga olinishi talab etiladi. Harbiy jinoyat sifatida bo‘ysunish va harbiy sha’nga rioya etmaslikning yuzaga kelishini oldini olishda eng muhim tadbir bo‘lib, tarbiyaviy ishlarni yo‘lga qo‘yish hisoblanadi. Shu o‘rinda asosiy e’tibor komandir va boshliq larning, ya’ni

tarbiyachilarning o‘zini tarbiyalashga qaratilmog‘i lozim. Binobarin, hozirgi kunda boshliqlar tarkibiga katta mas’uliyat yuklan- ganligini e’tiborga olish katta ahamiyatga egadir. Aynan boshliqlar tarkibi yuqori intizomlilik, o‘ziga talabchanlik, komandirlik irodasi va tashkilot- chilik qobiliyati, yuqori kasbiy mahorat umumiy va kasbiy madaniyat, xodimlarni o‘rgata olish va tarbiyalash mahoratiga egaligi kabi sifatlarga ega bo‘lmoqlari lozimdir. Ushbu sifatlarga ega bo‘lishning o‘ziyoq zarur profilaktik ahamiyatga ega. Chunki rahbardagi bunday sifatning mavjudligi harbiylar uchun katta ibrat bo‘lib hisoblanadi. Shuningdek, bunday sifatlarga ega boshliqning buyruq va ko‘rsatmalarini harbiy xizmatchilar har qanday vaziyatda ham bajaradi. Boshliq biz ko‘rib chiqayotgan harbiy jinoyatlarning o‘z vaqtida oldini olishga ham qodir bo‘lishini ko‘rish mumkin. O‘z itoatidagi harbiylarni boshliqlarning barcha talablariga so‘zsiz bo‘ysunish va o‘zaro hurmatda bo‘lish ruhida tarbiyalash jarayonida tajribali komandir o‘z vaqtida ularning madaniyatli bo‘lishlarini, o‘zini o‘ylash, tajo vuzkorlik kabi illatlardan yiroq bo‘lishini, nizoli holatlarda o‘zini qo‘lga ola bilish kabi xislatlarini shakllantirishga ham alohida e’tibor qaratadi. Shu bilan birga, salbiy sharoitdagi oilada o‘sgan yoshlar, muqaddam sudlan ganlar, spirtli ichimlikka «ixlos» qo‘yganlar, beqaror, o‘zini tuta olmaydigan va tajovuzkor askarlar bilan yakka tartibdagi tarbiyaviy ishlarni yo‘lga qo‘yishga ham alohida e’tibor qaratadilar. Bu sanab o‘tilganlar, albatta, tarbiyaviy yo‘nalishdagi tadbirlardir. Tashkiliy- boshqaruv yo‘nalishidagi tadbirlar ulardan farq qilib, o‘z ichiga komandirlarni tanlash va joy-joyiga qo‘yishni, ularning obro‘yini saqlashni; ayrim boshliqlar itoatidagi harbiylar bilan g‘ayriqonuniy, axloqsiz munosa- batda bo‘lishlarining oldini olish; boshliqlar va ularning itoatida bo‘lgan harbiylar o‘rtasidagi va har bir xizmatchining o‘zaro kelishmovchiliklarni o‘z vaqtida aniqlash va yechimini topish; harbiy xizmatchilarning ichkilikbozligi va boshqa huquqbuzarliklari uchun jazolanmay qolishlariga barham berish kabilarni oladi. Bo‘ysunish va harbiy sha’nga rioya etish tartibining buzilishi mastlik holatida bo‘lishida esa quyidagi tadbirlar ko‘rilishi maqsadga muvofiqdir. Ya’ni, spirtli

ichimliklar iste’mol qilinishiga yo‘l qo‘ymaslik; mastlik hola tida bo‘lgan harbiylarning alohida bo‘lishini ta’minlash; patrul xizmatini yo‘lga qo‘yish; nazorat-o‘tish joylarida ichki xizmatni tashkil etish; spirtli ichimliklar, giyohvandlik vositalarining muddatli harbiy xizmatchilarga yetib borishiga to‘siq qo‘yish kabilar. Bunday tashkiliy ishlarning yo‘lga qo‘yilishi orqali ayrim nizoli holatlar kelib chiqishining ham oldini olishdagi muhim profilaktika chorasi deb tushunmoq joizdir. Umuman olganda, harbiy xizmatni o‘tash tartibiga qarshi jinoyatlarning oldini olishda tarbiyaviy zarur choralarning qo‘llanishi ham katta ahamiyatga ega. Bizga yaxshi ma’lumki, harbiy xizmatdan bo‘yin tovlash bilan bog‘liq (dezirtirlik, o‘zining biror a’zosini mayib qilish va umuman harbiy xizmatni o‘tashdan bo‘yin tovlash kabi holatlar) qilmishni sodir etuvchilar shaxsiga quyidagi salbiy xislatlar xosdir. Bular ulardagi madaniy saviyaning pastligi; ma’naviy, huquqiy va siyosiy dunyoqarashning talab darajasida emasligi kabilardir. Bu kabi salbiy xislatli harbiy xizmatchilar bilan, albatta, yakka tartibdagi maqsadli profilaktika ishlarini olib borish lozim va shu orqali ularning harbiy xizmatga ko‘nikishlari, yangi sharoitga moslashishlariga yordam berish mumkin va, eng muhimi, harbiy xizmatdan bo‘yin tovlash jinoiy qonunchilik asosida jazolanishini tushunib yetishlariga ham imkon yaratadi. Muddatli harbiy xizmatchilar o‘rtasida xizmat joylaridan o‘zboshim- chalik bilan ketib qolish holatlarining oldini olishda ichkilikbozlikning salbiy jihatlari va jinsiy tarbiya to‘g‘risida tarbiyaviy ishlarni yo‘lga qo‘yish talab etiladi va shu orqali ularning shaxsiy qiziqishlaridan harbiy xizmatga qiziqishlarini yuqori bilishlari kabi xislatlarni yuzaga keltirishga erishiladi. Harbiy xizmatdan bo‘yin tovlash holatlari yuzaga kelishining oldini olishda amalga oshiriladigan tashkiliy tadbirlar sifatida esa quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: harbiy xizmatga olish jarayonida chaqiruvchilarda mav jud bo‘lgan va harbiy xizmatda yaroqsiz deb topiladigan kasalliklarni o‘z vaqtida aniqlash; harbiy xizmatchilarning barcha murojaatlariga e’tibor bilan qarash va ularning oilalariga

g‘amxo‘rlik qilish kabilar. Eng samarali profilaktika chorasi sifatida muddatli xizmatga chaqiril- ganlarning xizmatni o‘tash jarayonida Harbiy nizom talablarini qat’iy tar tibda joriy etish, zarurat tufayli va taqdirlash tariqasida ta’tillar berishlar kabilarni ko‘rsatish mumkin. Komandirlarning harbiy sohadagi qonunchilikdan kelib chiqqan holda ish ko‘rishini ta’minlash va bunda harbiy xizmatchilarga oid shaxsiy huquq- larning bajarilishiga e’tibor qaratish, itoatidagi harbiylarning xizmat vazifa larini aniq belgilash va ularning harbiy sohadagi huquq-tartibotga amal qilishiga erishish. Shaxsiy tarkibning harbiy xizmatni o‘tash tartibiga ko‘nikma hosil qilishida harbiy xizmatchilarning Nizom talablari asosida ertalabki saf ko‘rigida, mashg‘ulotlar paytida, shaxsiy vaqtda va kechqurungi tekshiruvda, ta’tillar, xizmat safari va harbiy gospitallardan o‘z vaqtida qaytish kabilarda nazoratning talab darajasida bo‘lishini ta’minlash muhim o‘rin tutishini ham e’tibordan chetda qoldirmaslik lozim. Harbiy qismdan tashqarida va shaxsiy tarkibdan ajratilgan holda xizmatga jalb qilingan harbiylar ustidan nazorat olib borilishiga alohida e’tibor qaratilishi zarur. Ushbu vazifalarning samarali bajarilishini ta’minlash esa ichki xizmatni to‘g‘ri tashkil etish, nazorat-texnika va nazorat-punktlari hamda harbiy qism- dan tashqarida patrul xizmatlarining tashkil etilishi bilan uzviy bog‘liqdir. Harbiy xizmatchilarning qorovul, ichki va boshqa xizmat tartiblarini buzishining oldini olish bilan bog‘liq profilaktika ishlarini tashkil etish dastavval harbiylarga tegishli maxsus vazifalarni o‘rgatish bilan uzviy bog‘liqdir. Zotan, harbiylarning o‘z vazifalarini chuqur bilishlari, harbiy texnika bilan ishlay olishlari, xizmatni tashkil etishga zarur qurollar va boshqa vositalarni mohirona qo‘llay olishlari xizmatni yuqori darajada o‘tashning garovi ekanligini unutmaslik lozim. Shuningdek, shaxsiy tarkibning Harbiy nizom va yo‘riqnoma talablarini bilishlari xizmatni talab darajasida tashkil etishga yordam beradi. Shu bilan birga, harbiy xizmatchining o‘rnatilgan tartib talablariga rioya etish, qo‘yilgan talablarni bajarilmaslik oqibatini anglash va xizmatni vijdonan

bajarishga intilish kabi xislatlarini shakllantirish alohida ahamiyatga egadir. Maxsus xizmat talablarini bajarmaslik bilan bog‘liq jinoyatlarning oldini olishdagi eng asosiy profilaktika chorasi ham normativ talablarning aniq bajarilishini ta’minlashga erishishdir. Har bir naryad tarkibi, avvalo, qo‘yilgan vazifalarni bajarishga zarur bo‘lgan harbiy texnika, qurol-yarog‘, transport, kiyim-kechak kabilar bilan ta’minlanishi zarur. Shuningdek, harbiy xizmatchilarni vaqtida naryadga qo‘yish; tayyorgarlikka vaqt berish, o‘z vazifalarini o‘rganish, instruktaj va dam olish; harbiylarni tanlash va bunda uning shaxsiy xususiyatlari, tayyor garlik darajasi, xizmat tajribasi kabilarga e’tibor qaratilishi zarur. Ushbu xizmat vazifalarining bajarilishini nazorat etish ham katta aha miyatga ega. Nazorat o‘z joyida, vaqti-vaqti bilan amalga oshirilishi lozim. Bu esa xizmatchilarning hushyor turishlarini ta’minlaydi. Ayniqsa, xizmat paytidagi tartibbuzarliklarni sodir etganlarning jazolanishi muqarrarligini har bir harbiy xizmatchining his qilishiga erishish zarur. Yuqorida bayon etilganidek, harbiy jinoyatlar ichida harbiy mansab- dorlik jinoyatlari ham o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi. Chunki harbiy qismda tartib va intizomning talab darajasida bo‘lishini ta’minlashda harbiy mansabdor shaxslar faoliyati yetakchi o‘rin tutadi. Shuning uchun ham Qurolli Kuchlar tizimining barcha pog‘onalarida mansabdorlik jinoyat larining oldini olish va ayniqsa rahbarlar tarkibi bilan bog‘liq barcha masalalarga alohida e’tibor qaratiladi. Harbiy mansabdorlik jinoyatlarining oldini olish choralari esa bunday salbiy holatlarning sabablarini bartaraf etishga yo‘naltirilishi bilan bir qatorda, mansabdor shaxslarni tarbiyalashga ham alohida e’tibor qaratiladi. Bu esa quyidagi tadbirlarning o‘tkazilishi bilan uzviy bog‘liqdir. Ya’ni: a) mansabdorlik vazifalarini bajaruvchi kadrlarni tanlash va bunda asosiy e’tiborni ularni harbiy o‘quv yurtlariga qabul qilishda, bir joy dan ikkinchi joyga o‘tkazishda yoki bir vazifadan ikkinchi vazifani bajarishga tayinlashda shaxsini atroflicha tekshirish;

b) mansabdor shaxs larning o‘z vazifalarini bajarishlari uchun zarur bo‘lgan maxsus tayyorgar- likdan o‘tkazish. Shaxsiy tarkib bilan ishlovchi boshliqlar asosan psixologiya va pedagogika bilimlariga ega bo‘lmoqlari zarur; xo‘jalik, moliya, texnik- ta’minot kabi xizmat sohasidagi rahbarlar esa - o‘sha soha bo‘yicha maxsus tayyorgarlikdan o‘tishlari lozim, shuningdek ular moddiy, ma’muriy va jinoiy javobgarliklarni ham aniq bilishlari zarur. Bu kabi javobgarliklar ularning o‘z vazifalarini noto‘g‘ri bajarishlari oqibatida joriy etilishi mum kinligini bilishlari ham muhim profilaktik ahamiyatga egadir; d) mansabdor shaxslarning huquqiy tarbiyasini yo‘lga qo‘yish va shu orqali ularning qonunchilikka to‘liq amal qilishlarida ijobiy ta’sirga egadir; e) mansabdor shaxslarning aniq vazifalari va faoliyatlarining aniq chegarasi belgilanishi va bunda Harbiy nizom, yo‘riqnomalar orqali bunday holatlarning ko‘pchiligi zarur darajada muvofiqlashtirilmaganligini e’tiborga olish zarur; f) mansabdor shaxslarning o‘z vazifalarini aniq bajarishlari uchun sharoit yaratish ko‘proq zarur moddiy-texnikaviy bazani yaratish bilan bog‘liqdir; g) yuqori turuvchi rahbarlarning faoliyatlari ustidan harbiy qismlarning shtab va xizmat sohalari muntazam nazorat olib borishi (biror-bir tizim orqali, kutilmaganda, sifatli tarzda tekshiruvlar, inventarlashtirish va taftishlar o‘tkazish kabi) va aniqlangan moddiy, intizomiy va jinoiy javobgarliklar uchun jazo tayinlanishi prinsipiga asosan ish ko‘rish kabilar.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1.O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 1992. 2.Mejdunarodniy pakt o grajdanskix i politicheskix pravax. Mejdunarodnaya zashita prav i svobod cheloveka. Sbornik dokumentov. M.: Yurid.lit., 1990 g. 3.Osnovniye prinsipi nezavisimosti sudebnix organov. Mejdunarodniye prava i svoboda cheloveka: Sbornik dokumentov. M: Yurid.lit., 1990 g. 4.Vseobshaya deklaratsiya prav cheloveka. – Prava cheloveka. Osnovniye mejdunarodniye dokumenti: Sbornik dokumentov. M.: Mejdunarodniye otnosheniya. 1989 g. – S. 134-142. 5. Konvensiya o pravovoy pomoshi i pravovix otnosheniyax po grajdanskim, semeynim i ugolovnim delam. (Xo‘jalik va huquq Xozyaystvo i pravo. – Tashkent. 1997, №1-2. S. 58-76). 6. Ugolovno-protsessualniy kodeks Respubliki Uzbekistan. – T.: Adolat, 1999.

O'xshashlar

Jazoni ijro etish muassasalarida sodir etiladigan jinoyatlarning kriminologik tavsifi

Jinoyatchi shaxsining tuzilishi

Maishiy turmushda sodir etiladigan jinoyatlarning kriminologik tavsifi va oldini olishdagi profilaktik tadbirlar

Ehtiyotsizlik oqibatida sodir etiladigan jinoyatlarning kriminologik tavsifi va oldini olishdagi profilaktika tadbirlari

Jinoyatchilik va uning kriminologik tavsifi