logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Huquqshunoslik
  4. Portlovchi qurilmalar

Portlovchi qurilmalar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

75.5 KB
Ko'chirib olish
Portlovchi qurilmalar Bu bo‘limning alohida ajratilishiga sabab tadqiqot obyektlari bilan, ayniqsa qo‘lbola usulda tayyorlangan portlovchi qurilmalar bilan ishlashning nihoyatda xavfliligidir. Portlovchi qurilmalarga portlatish uchun maxsus mo‘ljallangan har qanday qurilmalar kiradi. Har qanday portlovchi qurilma ikkita asosiy tarkibiy qism – portlovchi moddalar za r adi va unga ta’sir qiluvchi vosita – qo‘zg‘atuvchi (detonator)dan iborat bo‘ladi. Ko‘pla b portlovch i qurilmala r qobiqq a o ‘ralga n bo‘ladi . Qobiqla r sifatida metal l quvurlarnin g parchalari , konserv a bankalari , fane r v a plastmassa idishlar , shisha , folg a v a boshq a butilk a hamd a bankala r qo‘llanadi. Niqoblas h uchu n portlovch i qurilmala r poch t a posilkalari , banderollar , stol lampalari , elektroustaralar , elektr o fonarlar , avtoruchkala r v a boshq a buyumlarda joylashish i mumkin . Portlovch i qurilmanin g zara r yetkazuvch i kuchin i oshirish uchu n unin g sirtig a ko‘ndalang , bo‘ylam a v a boshqach a ariqchala r o‘yiladi, zarad i tarkibig a es a turl i xi l qatti q buyumlar : sochmalar , shish a siniqlari , mixlar v a boshq a jismla r qo‘shiladi . Portlovch i qurilmalarnin g sana b o‘tilga n xusu- siyatlar i b u qurilman i tayyorlaga n shaxsn i n g texni k v a maxsu s tayyorgarligining darajasi , tajribasi , imkoniyatlar i hamd a ruhi y xususiyatlarig a bog‘liq. Granata , mina , snaryadla r kab i jangova r o‘q-dor i v a qurollarn i alohida hollard a sanoatd a ishla b chiqarilga n portlovch i qurilmala r de b qarash mumkin. Portlovch i modd a yok i portlovch i qurilm a ishlatilish i bila n bog‘li q jinoiy ishlard a turl i xi l ekspertizala r tayinlanadi . Masalan , portlovch i qurilmalar zaradin i portlas h mahsulotlarinin g t akribig a ko‘r a aynanligin i aniqlas h uchun portlash-kimyovi y ekspertiza , portlovch i qurilm a parchalar i metalinin g mar- kasin i aniqlas h uchu n metalshunosli k ekspe r tizasi , b u parchalarn i bi r mahsu- lotg a tegishliligin i aniqlas h uchu n traso l ogi k ekspertiza , ishlatilga n portlovchi qurilm a yok i portlovch i moddanin g keli b chiqis h manbain i aniqlas h uchun yoqilg‘ i moylas h v a nef t mahsulotlar i ekspertizas i tayinlanadi. Portlash texnikasi ekspertizasi ushbu ish bo‘yicha o‘tkazilgan ekspertizalarni umumlashtiruvchi hisoblanadi. Chunki bu ekspertizada ishlatilgan portlovchi qurilmaning tur i , tuzilish xususiyatlarini aniqlash orqali ushbu portlovchi qurilmani tayyorlagan shaxsning kasbiy tajribasi va maxsus bilimlari haqidagi savollarga javob beriladi. 1 3 1-rasm. Portlovchi quril m aning soddalashtirilgan chiz ma si: 1 – qobiq; 2 – portlovchi m odda za r у adi; 3 – detonator; 4 – tubi. Portlovchi qurilma portlovchi modda solingan qobiq va qo‘zg‘atuvchi (detonator)dan iborat. Qobiq yopiq bo ‘ lishi ham, qopqoqli idishdan iborat bo‘lishi ham mumkin. Portlovchi moddalar – tashqi ta’sir ostida issiqlik ajratuvchi, ko‘p miqdorda gaz hosil qiluvchi, katta bosim tashkil qiluvchi, buzish va uloqtirish qobiliyatiga ega bo‘lgan, juda tez kimyoviy o‘zgarishlar qila oluvchi kimyoviy birikmalar va aralashmalardir. Portlovchi moddalarning portlashi o‘q va snaryadlarning otilishi hamda portlashi uchun energiya manbai bo‘lib xizmat qiladi. Portlovchi moddalar amaliy mo‘ljallanishiga ko‘ra, ta’sir qiluvchi, teshib o‘t u vchi (brizantli) va otiladigan turlarga ajraladi. Ta’sir qiluvchi portlovchi moddalar (birlamchi portlovchi moddalar) – olov, zarba, ishqalanish yoki sanchilish ta’sirida oson portlaydigan portlovchi moddalar. Bu moddalar o‘z qo‘zg‘alishi bilan boshqa portlovchi moddalarning portlashiga olib keladi. Ta’sir qiluvchi portlovchi moddalar pistonlarda ishlatiladi, ularga chinqiroq simob, qo‘rg‘oshin azidi, tetrazen va boshqalar kiradi. T a ’sir qiluvchi portlovchi moddalar tashqi ta’sirga juda sezgir, shuning uchun ular alohida ehtiyotkorlikni talab etadi. Teshib o‘tuvchi portlovchi moddalar (ikkilamchi portlovchi moddalar) – portlash chog‘idagi o‘zgarishi qo‘zg‘alish shaklida bo‘ladigan portlovchi moddalar. Ular assosan portlatish ishlarida, muhitni parchalab tashlovchi granatalar tayyorlashda ishlatiladi. Bunday portlovchi moddalarning asosiy turlari: trotil (tol, TNT, trinitrotoluol), geksogen, oktogen, pikrin kislotasi (melinit, liddit, shimoza), TEN, tetril, nitroglitserin, ammonitlar (ammonallar), gramonitlar. Otiluvchi portlovchi moddalar – portlash chog‘idagi o‘zgarishlari yonish ko‘rinishida bo‘ladigan va gaz bosimi boshqa portlovchi moddalarga nisbatan sekinroq ortad i gan portlovchi moddalar. Otiluvchi portlovchi moddalar patronlar, granatalar uchun ishlatiladi, asosiy turlari tutunli va tutunsiz poroxlar. Qo‘zg‘atish (detonatsiya) deb portlovchi moddalar, birorta muhit yoki moddaning bir qatlamidan ikkinchi qatlamiga ozod va yorug‘lik tezligida tarqaladigan energiya ko‘rinishida beriladigan murakkab kimyoviy o‘zgarishlarga aytiladi. Juda ko‘plab tarqalgan portlovchi surilmalar orasidan ikki guruhni ajratib olish mumkin: 1) shtatli portlovchi kurilmalar (granatalar, minalar, snaryadlar, portlovchi paketlar va boshqalar); 2) yopiq hajmli mahsulotlardan (ikki og‘zi payvandlangan quvur bo‘laklari, turli xil bankalar, butilkalar va shu kabilardan iborat qo‘lbola portlovchi qurilmalar, ularda portlovchi modda sifatida otuvchi yoki teshib o‘tuvchi portlovchi moddalar ishl a tiladi. Poroxlarni yondirish uchun esa gugurt donalarining yondiruvchi tarkibi va boshqa moddalar ishlatiladi. Teshib o‘tuvchi portlovchi moddalarga ta’sir qilish uchun piston- qo‘zg‘atuvchilar, elektr-qo‘zg‘atuvchilar, qo‘zg‘atuvchi simlar ishlatiladi. Shtatli portlovchi qurilmalarni kriminalistik tadqiq etish xavfsizlik qoidalariga qat’iy amal qilgan holda, dastlabki ko‘zdan kechirish bilan boshlanadi. So‘ngra rentgenoskopiya, rengenografiya, radioaktiv izotoplarning gamma nurlarida fotosuratga olish kabi usullar qo‘llanilishi mumkin. Bu usullar qurilma ichida portlovchi modda zaradi mavjudligini, qurilma idishining qanday darajada to‘ldirilganligi, portlovchi qurilma va qo‘zg‘atuvchisining tuzilishini, ushbu qurilma jangovarmi, o‘quv- mashqlar uchunmi yoki boshqa maqsadl a rga mo‘ljallanganligini aniqlash imkonini beradi. Portlovchi qurilmalarni qismlarga ajratish taqiqlanadi! Portlovchi qurilmalarni qismlarga ajratish portlash texnikasi sohasining mutaxassisi tomonidan amalga oshiriladi! Agar portlovchi qurilmalar qismlarga ajratilgan holda ekpertizaga taqdim etilgan bo‘lsa, u holda quyidagilarni aniqlash mumkin: – kimyoviy tahlil, yupqa qatlamli xromatografiya usullari bilan portlovchi moddalarning tipini; – kimyoviy tahlil, emission spektral tahlil usullari bilan qurilma sirtining tabiati va eritmasini. Ekspertiza amaliyotida shtatli portlovchi qurilmalarning markirovka belgilari va rangi ularning zapallari bilan mos kelmagan hollar ham uchraydi (masalan, F-1 qo‘l granatasida). Jangovar granatalar xuddi o‘quv-mashq granatalari kabi bo‘yal g an yoki aksincha hollar juda ko‘p bo‘ladi. Jangovar granatalarning sirtida va ularning richaglarida «U», «Ucheb» («O‘», «O‘quv», ya’ni «O‘quv-mashq qurollari») kabi belgilar mavjud bo‘lishi mumkin. Bunday hollarda ehtiyotkorlik bilan, ularning tuzilishi va zaradi tabiatini faqat g ina rentgenoskopiya, rentgenografiya va radioaktiv izotoplarning gamma nurlarida fotosuratga olish orqali tekshirib, bu qurollarning jangovar yoki o‘quv-mashq qurollari turkumiga tegishli ekanligi haqida xulosa chiqarish kerak. Portlovchi qurilmalardan ekspertiza amaliyotida ko‘proq dushmanning tirik kuchlari va texnikasini portlash chog‘ida vujudga keladigan portlash to‘lqini va qurol sirti parchalari bilan shikastlashga mo‘ljallangan qo‘l granatalari uchrayd i . Shtatli granatalarni tekshirishda quyidagi granatalar keng tarqalganligiga amin bo‘lamiz: RGD-5, RG-42, F-1, RGN, RGO. Parchalarning uchish masofasiga qarab, bu granatalar hujum qilish va himoyalanish uchun mo‘ljallangan turlarga bo‘linadi. RGD-5, RGD-42, RGN granatalari hujum qilish uchun, F-1 va RGO esa himoya granatalari hisoblanadi. Bundan tashqari, sirtida markirovka belgilari mavjud zavodda tayyorlangan va qo‘lbola usulda yasalgan qo‘l granatalari ham uchraydi (masalan, cho‘yandan quyilgan). Parchali qo‘l granatalari zapal uchun trubkali sirt (idish)dan, portlovchi modda zaradidan va zapaldan iborat bo‘ladi. Granataning sirti portlash moddasi zaradini joylashtirish va granata portlaganda parchalar hosil qilish uchun hizmat qiladi. RGD-5 granatasining sirti (idishi) ikki – yuqori va quyi qismlarga bo‘linadi. Yuqori qism qalpoq deb ataluvchi tashqi qobiq va qopqoqning vkladishidan iborat. Yuqori qismga manjet yordamida zapal trubkasi o‘rnatiladi. Bu trubka zapalni granataga mahkamlash uchun va sirtdagi portlash zaradining germetikligini ta’minlash uchun xizmat qiladi. Trubkani turli xil ifloslanishdan saqlash uchun unga plastmassa tiqin burab kirgiziladi. Sirtning quyi qismi tubi deb ataluvchi tashqi qobiq va tubining vkladishidan iborat. Grana t alarni uloqtirishga tayyorlaganda trubkaga tiqin o‘rniga zapal mahkamlanadi. RG-42 granatasi zapal trubkali sirtdan, metall tasma, portlovchi zarad va zapaldan iborat. Sirti silindrs i mon, qopqoq va tubiga ega. Uning qopqog‘iga zapalni granataga mahkamlash va sirtdagi portlash zarayadining germetikligini ta’minlash uchun trubka burab kirgiziladi. Metall tasma sirtning ichida 3–4 qatlam qilib o‘ralgan va uning sirti turli xil kvadratlarga kesib ajratilgan. F-1 granatasining sirti cho‘yandan yasalgan, unda bo‘ylama va ko‘ndalang qabariq shakllar mavjud. Sirtning yuqori qismida zapalni burab kirgizish uchun ariqchali tuynuk ochilgan. Portlovchi zarad sirtni to‘ldirib turadi va granataning parchalarga sochilib ketishi uchun xizmat qiladi. Shtatli qo‘l granatalari qo‘l granatalari uchun zamonaviy unifitsirlangan zapallar bilan ta’minlanadi (UZRGM). Granata zapali (UZRGM) – (qo‘l granatalari uchun zamonaviy unifitsirlangan zapallar) portlovchi za r adni portlatish uchun xizmat qiladi. Zapal uruvchi mexanizm va zapaldan iborat. Uruvchi mexanizm zapalning yondiruvchi pistonining yonib ketishi uchun xizmat qiladi. Bu mexanizm uruvchi mexanizmning trubkasidan, biriktiruvchi vtulka, yo‘naltiruvchi shayba, jangovar prujina, urgich, urgichning shaybasi, qo‘yib yuboruvchi richag va halqali saqlovchi chekadan iborat. Uruvchi mexanizmning trubkasi zapalning barcha qismlarini yig‘ish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Biri k tiruvchi vtulka zapalni granata sirti bilan biriktirish uchun xizmat qiladi. U uruvchi mexanizm trubkasining pastki qismiga kiydirilgan. Yo‘naltiruvchi shayba jangovar prujinaning yuqori uchi uchun tayanchdir va urgich harakatini yo‘naltirish uchun ishlaydi. Bu shayba urish mexanizmi trubkasining yuqori qismiga mahkamlangan. Jangovar prujina urgichga yondiruvchi pistonni urish uchun yetarli energiya beradi. Bu prujina urgichga kiydirilgan va o‘zining yuqori uchi bilan yo‘naltiruvchi shaybaga, pastki uchi bilan esa urgich shaybasiga tayanadi. Urgich yondiruvchi pistonni urish va yondirib yuborish uchun xizmat qiladi. Urgich urish mexanizmi trubkasining ichiga joylashgan. Urgich shaybasi urgichning pastki qismiga kiydirilgan va jangovar prujinaning pastki uchi uchun tayanch bo‘lib xiz m at qiladi. Qo‘yib yuboruvchi richag urgichni ko‘tarilgan jangovar holatda ushlab turish uchun mo‘ljallangan (jangovar prujina siqilgan). Urish mexanizmi trubkasida bu richag saqlovchi cheka bilan ushlab turil a di. Saqlovchi cheka qo‘yib yuboruvchi richagning tuynugi va urish mexaniz m i trubkasining devorlari orasidan o‘tadi. Cheka uni tortib olish uchun halqaga ega. Zapalning o‘zi granata portlovchi zaradini portlatish uchun xizmat qiladi. U sekinlatuvchining vtulkas i dan, yondiruvchi pistondan, sekin- latuvchidan va qo‘zg‘atuvchi-pistondan iborat. Sekinlatuvchi vtulkasining yuqori q i smida urish mexanizmi trubkasi bilan birikish uchun rezba va yond i ruvchi piston uchun uyacha mavjud. Uning ichida sekinlatuvchi joylashadigan kanal, tashqi tomonida esa qo‘zg‘atuvchi piston gilzasini joylashtirish uchun tuynuk bor. Qo‘zg‘atuvchi piston sekinlatuvchini yondirish uchun xizmat qiladi. Sekinlatuvchi yondiruvchi pistondan olingan olovni qo‘zg‘atuvchi pistonga yetkazadi. Sekinlatuvchi presslangan kam gazli tarkibdan iborat. Qo‘zg‘atuvchi piston granata portlovchi zaradini yondirib portlatish uchun xizmat qiladi. U gilzaga joylashti r ilgan va sekinlatuvchi vtulkasining pastki qismiga mahkamlangan. Zap a llar har doim jangovar holatda turadi. Ularni qismlarga ajratish va urish m e xanizmining ishlashini tekshirish qat’iyan taqiqlanadi. Ekspertiza amaliyotida sirti ko‘ndalang va bo‘ylama qabariqlar kesilgan cho‘yan yoki po‘lat stakancha shaklida sirt, sirt ichiga joylashtirilgan jangovar zarad – ammonit, stakanchaning og‘ziga burab kirgiziladigan qopqoqqa payvandlangan trubka shaklidagi dastadan iborat qo‘lbola usulda yasalgan granatalar uchraydi. Jangovar zaradga, dastadan o‘tkazilgan olov o‘tkazuvchi simga mahkam siqish usulida biriktirilgan KD-8 qo‘zg‘atuvchi piston joylashtirilgan. Bundan tashqari, tadqiqotga jangovar o‘q-dorilarga taalluqli bo‘lmagan turli xil portlatish vositalari taqdim etilishi mumkin: a) qo‘zg‘atuvchi sim – zaradlar majmuasini portlatish uchun mo‘l- jallangan moslama. Bu simning tashqi diametri 5–6 mm bo‘lib, yuqori qo‘zg‘atish qobiliyatli kukunsimon portlovchi modda (odatda, tetranitropentaeritrit (TEN), geksogen, oktogen) bilan to‘ldirilgan polimer trubka yoki trubka hosil qiluvchi bir qancha iplardan iborat; b) qo‘zg‘atuvchilar – (maxsus qobiqqa zich joylashtirilgan, asosiy va qo‘shimcha portlovchi moddalarni to‘liq portlatish uchun qo‘zg‘atuvchi qurilma, moslama yoki ma’lum og‘irlikdagi zarad. Tadqiqotga quyidagilar keltirilishi mumkin: metall qobiqqa joylashtirilgan (asosan, po‘lat, bimetall), issiqlik impulsidan qo‘zg‘aluvchi (KD-8A, KD- 8S) qo‘zg‘atuvchi pistonlar; bir gilzaga joylashtirilgan qo‘zg‘atuvchi piston va elektr yondiruvchidan iborat elektr qo‘zg‘atuvchilar (portlovchi moddani uning zaradi va elektr toki yordamida qo‘zg‘atish moslamasi); d) olov o‘tkazuvchi sim (bikford sim), aniq belgilangan vaqt oralig‘ida, yondiruvchi pistonga issiqlik impulsini o‘tkazuvchi maxsus simdir. Bu simning asosi unchalik qattiq siqilmagan porox bo‘lib, bu asos suv o‘tkazmaydigan ichki va tashqi qobiqqa o‘ralgan bo‘ladi. Suv ostida ishlatish uchun OSHDA va OSHP markalari hamda quruqlikda ishlatish uchun OSHA markasi ishlab chiqariladi; e) yondiruvchi quvur yondiruvchi sim bilan mahkam siqish usulida biriktirilgan piston qo‘zg‘atuvchidir.

O'xshashlar

Kriminalistik ballistika
Telefon va boshqa qurilmalar orqali olib boriladigan so`zlashuvlarni eshitib turish tartibi va taktikasi
Sud ballistikasining obyektlari va vazifalari
Patronlarning tasniflashi. Unitar patronlarning tuzilishi. Patronlarning tarkibiy qismlari
Tezkor qidiruv tadbirlari tushunchasi, ularni o’tkazish asoslari. Tezkor qidiruv tadbirlarini o’tkazishda axborot ta’minoti va cheklovlar